Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Оюу толгойтой өрсөлдөх хоёр ч төсөл хэрэгжээд эхэллээ, одоо бид яах вэ?

Ковидын үеийн эдийн засаг таатай биш байна. Ирэх жилүүдэд, наад зах нь ирэх арван жилд уул уурхайгаас өөр гэрэл гэгээ, итгэл найдвар алга гэсэн утгатай үгийг эдийн засагчид онцлоод эхэллээ. Уул уурхайн салбарт дажгүй хэрэгжиж яваа төслүүд юу билээ гээд харахаар зэсийн хоёр, нүүрсний хоёр, алтны хоёр төсөл л бий. Товчхондоо Оюу толгой, Эрдэнэт, Эрдэнэс Таван толгой, Энержи ресурс гэсэн дөрвөн компанийн олж буй доллар дээр тахлын үеийн эдийн засаг дэнжигнэж байна.Алтны хоёр төсөл гээд байгаагийн нэгийг “Степ голд” хэрэгжүүлж буй.Нөгөөг нь Канадын хөрөнгө оруулалттай “Эрдэнэ ресурс” компани хэрэгжүүлж байгаа.“Степ голд”-ын хэрэгжүүлж яваа төслийн хувьд өгөөжөө өгөөд эхэлчихсэн.“Эрдэнэ ресурс”-ийн төслийн тухайд орон нутгийн популизмыг давчихвал өгөөжөө өгөхөд бараг бэлэн болчихсон.Засгийн газраасаа том толгойтой орон нутгийнхны хийрхэл энэ мэт олон төслийг гацааж эдийн засаг тэлэх боломжоос хумсалж явааг гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнд дуулгахад илүүдэхгүй байх.Холбооны улс шиг тус тусдаа эрх ашиг ярьсан аймаг, орон нутгийн дарга нарын сонирхлыг нэг толгой дор нэгтгэж авахгүй бол доллар олох боломжтой олон олон төслийн хувь заяа буруугаар эргэх нь хэтэрхий тодорхой болчихсон.Ерөнхий сайдаас том мэдэлтэй аймаг, сумын хурган дарга нар, иргэний хөдөлгөөн гэсэн нэрийн дор нэгдсэн мафижсан бүлэглэлүүдийн уул уурхай дахь ашиг сонирхлын улайрлыг цэгцэлж авахгүй бол газрын ховор элемент, уран гэх мэт ирээдүйд их мөнгө олох боломжтой салбаруудын хөгжлийн талаар яриад ч нэмэргүй.Ийм л нөхцөлд Монголын уул уурхай улсынхаа эдийн засгийг чирч явна.

Товчхондоо ирэх арван жилд улс шиг хөгжье гэвэл экспортын голлох салбар болчихсон уул уурхайгаа хөгжүүлэх ганцхан зам Ерөнхий сайдын өмнө байна.Нүүрсний хувьд төмөр замаа яаралтай барихгүй бол дэлхийг хэрсэн ногоон хөгжил тун удахгүй хар алт гэгддэг нүүрсийг моодноос гаргана. Нүүрс үнс болох цагт ханш нь хаданд гарах уран, газрын ховор элемент зэргээ ашиглах тактикийг Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар яг өдийд боловсруулчихсан суух учиртай.Гэхдээ одоогоор энэ чигийн төслүүдээ хөдөлгөх сонирхол засаг зүгээс анзаарагдахгүй байна..Ингээд харахаар ирэх жилүүдийн гол аврал нүүрс, зэс л болж байх шиг.Урт хугацааны аврал юу билээ гээд харвал зэс л байна.Зэсийн хувьд “Эрдэнэт” зүтгүүрийн үүргээ гүйцэтгээд явах нь тодорхой.“Оюу толгой”-н гүний уурхай ашиглалтад орвол экспортоос олдог доллар огцом өсч, тэр хэрээр эдийн засагт эерэг нөлөөллүүд үзүүлээд эхлэх сайн талтай. Яг одоо Засгийн газар, Рио тинто хоёр хэлэлцээрийн ширээний ард суучихсан байгаа.Хэлэлцээр түр завсарласан учраас нарийн ширийн байр суурь, мэдээлэл хомс байна, өнөөхөндөө.Юутай ч хоёр тал хэлэлцээрээ түргэсгэж, харилцан ашигтай хамтрах хамгийн боломжит хувилбар дээр элдэв популизмгүйгээр нэгдсэн шийдэлд хүрэх шаардлага хаалга тогшоод эхэлчихлээ.Ингэж онцолж буй нь хоёр шалтгаантай.Нэг нь Оюу толгой компанийн үүрэг гүйцэтгэгч Жак ван Тондерийн байр суурь, нөгөө нь Оюу толгойн өрсөлдөгч болж зэсийн зах зээл дээр Монголтой өрсөлдөх хоёр том төсөл тойрсон мэдээлэл.

Оюу толгой компани саяхан хоёрдугаар улирлын тайлангаа танилцуулсан даа. Тэр үеэр тус компанийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Жак ван Тондэр

“Бид гүний уурхайн огтлох малталтыг эхлүүлж, Оюу толгойн бүрэн үнэ цэнийг нийт ард иргэд, талуудад хүртээхэд улам бүр ойртлоо. Огтлох малталтыг эхлүүлэхэд шаардлагатай шинэчилсэн Нөөцийн тайланг бүртгүүлэх, шинэчилсэн ТЭЗҮ-ийг Засгийн газрын холбогдох байгууллагууд хүлээн авах ажлууд ойрын хугацаанд дуусна гэж итгэж байна” гэсэн үг унагана лээ.Дээр дурдсан ажлуудыг гүйцээчихвэл огтлох малталтыг хийнэ, огтлох малталтыг хийчихвэл Оюу толгой ордын нөөцийн 80 хувийг агуулах гүний уурхай тун удахгүй ажиллаад эхэлнэ гэсэн утгатай мэдэгдэл хийчихлээ гэж харж байна. Огтлох малталтыг нэг л эхэлчихвэл зогсоох аргагүй, ямар нэг үл ойлголцол гараад зогсоовол гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг дахиж эхлүүлэх хэмжээний асар өндөр зардал гаргах шаардлагатай нүүр тулна. Хамгийн том эрсдэл нь нийт баялгийн 80 хувийг агуулсан хүдрийн биет рүү ахиж нэвтрэх боломжгүй болно.Тэгэхээр огтлох малталтыг хийж, гүний уурхайгаас олох ашгийг наашлуулахын тулд шийдлээ хүлээсэн асуудлууд дээр хоёр тал онцгой анхаарч ажиллах нь Засгийн газрын ойрын хугацаанд амжуулах том шийдлүүдийн нэг болж байна.

Нөгөө талд хэлэлцээрээ элдэв популизмгүйгээр түргэтгэж, хэрэгжиж буй ганц мега төслөө цаг алдалгүй бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулах гарцаагүй шалтгаан гадаад зах зээлд анзаарагдаад эхэлчихлээ. Бүр тодруулж хэлбэл, дэлхийн зэсийн зах зээл дээр Оюу толгойтой өрсөлдөхүйц хоёр аварга төслийн нэг нь баяжмалаа экспортолж, нөгөө нь хэзээ мөдгүй мөнгө хийгээд эхлэхэд бэлэн болчихож. Оюу толгойн нэн шинэ нэг өрсөлдөгч бол Конго улсад хэрэгжиж буй “Камоа Какула” төсөл. Оюу толгойтой өрсөлдөхүйц хэмжээний өндөр чанартай хүдрийн агуулгатай энэ орд өнгөрсөн зургадугаар сард анхны экспортоо хийчихэж.Ажиллаж эхлэх эхний жилээсээ Оюу толгойн өнөөдөр олборлож буй хэмжээнээс давсан хэмжээний зэс олборлож эхлэх энэ ордыг хайж олсон хүн нь бидний сайн мэдэх алдарт Фрийдланд.Энэ ордыг нээсэн баг 2015 онд шилдэг нээлтийн шагнал хүртсэн юм билээ.Канадад болдог уул уурхайн хөрөнгө оруулагчдын PDAC-ын үеэр гардуулдаг энэ хүндтэй шагналыг тээр жил манайхаас Оюу толгойг нээхэд гол үүрэгтэй оролцсон геологичдын нэг Гарамжав агсан хүртэж явсан түүхтэй.Конгогийн орд Оюу толгойтой эн зэрэгцэхүйц гэдгийг энэ жишээнээс төвөггүй харчихаж болно.

Оюу толгойг нээж, дэлхийн газрын зураг дээр Монгол гэдэг улс байдгийг энэ ордоор тунхаглаж өгчихөөд явсан Роберт Фрийдланд “Камоа Какула” төслийг Конго улсын Засгийн газар, Хятадын компанитай хамтран эзэмшихээр болж. Конго улсын Засгийн газар энэ төслийн 20 хувийг эзэмших бол Фрийдландын компани 39.6 хувийг нь эзэмших тохироо хийжээ. Хятадын компани ч мөн түүнтэй адил хувь эзэмшинэ гэсэн мэдээлэл хөвөрч байна. Ямартай ч “Камоа Какула” төсөл олборлолтод бэлтгэж байгаа дэлхийн хамгийн том, өндөр агуулгатай зэсийн уурхай гэсэн тодотгол дор хэрэгжээд эхэлжээ. Уурхайн нэгдүгээр үе шатанд жилд 200 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэсэн тооцоо албан мэдээн дээр нь дурайж байна. Оюу толгой энэ онд 150-180 мянган тонн зэс гаргана гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа.Товчхондоо Конгогийн уурхай эхнийхээ жилийн хүчин чадлаар Оюу толгойн өнөөгийн хүчин чадлыг давчихаж байна гэсэн үг. “Камоа Какула” төслийнхөн хоёрдугаар үе шатныхаа өргөтгөлийг ашиглалтад оруулах үедээ жилдээ 400 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэсэн таамаг гаргачихаж. Бүр цаашлаад дэлхийн хоёр дахь том зэсийн уурхайн цогцолбор болох амбицтайгаа дэлхийд дуулгаад байна.Тэр үед жилдээ 800 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэсэн аварга тоо хэлсэн байх юм. Оюу толгойн гүний уурхай ашиглалтад ороод бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэхэд ойролцоогоор 500 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ. Ингээд харахаар хүчин чадлаараа Оюу толгойгоос давсан зэсийн том төсөл Африкийн Конгод тун амжилттай хэрэгжиж байна.

Оюу толгойтой ана мана өрсөлдөх дараагийн төсөл бол ОХУ-ын “Удокан”.Өрнийн эдийн засгийн сайтад гарсан мэдээллийг сонирхоход хойд хөршийн “Удокан”-ы олборлолт тун удахгүй эхэлнэ гэж онцолжээ. 1949 онд нээсэн энэ ордыг ашиглахгүй өнөөг хүрсэн шалтгааныг байгалийн хүнд хэцүү нөхцөл, уур амьсгалтай холбож тайлбарласаар ирсэн, уул уурхайн техник технологи хөгжсөн учраас ашиглах боломж одоо л бүрдэж байгаа, доод тал нь 50-60 жил ашиглана, санхүүжилт нь шийдэгдсэн, “Газпром” банк хоёр жилийн өмнө 1.79 тэрбум ам.долларын зээл олгосон, уурхайн ажил нь эхэлсэн, үйлдвэрлэл нь бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаад эхэлбэл жилд 125 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэх мэт мэдээллийг Европын эдийн засгийн сайт онцолжээ. Зүйрлүүлж хэлбэл, Оюу толгойн хэмжээний зэсийг жилд үйлдвэрлэнэ гэсэн үг. Нэмж сонирхуулахад, ашиглалтынх нь компани 2008 онд “Удокан коппер” нэрээр байгуулагдсан аж.Өмнө нь “Байкал майнин” нэрээр ажиллаж байсан юм.

Энэ орд 26 сая тонн зэсийн нөөцтэй, нөөцөөрөө Оростоо хамгийн том, дэлхийд гуравт орох зэсийн орд гэж хойд хөршийнхөн онцолдог. Компанийн сайтад онцолсон мэдээллээр бол 2014-2016 онд нөөцөө баталгаажуулсан, 2017 оноос инженерингийн ажил, уул уурхай болон металлургийн цогцолборуудаа барьж эхэлжээ. Ашиглалтад орсон эсэх талаарх мэдээлэл одоогоор албан ёсны сайтан дээр нь алга. Ямартаа ч төслийн зүгээс ордыг 2017-2019 онд ашиглалтад бэлдэж, 2018-2022 онд уул уурхай болон металлургийн цогцолбор, дэд бүтэц барилгын ажлуудаа амжуулна гэж тооцсоноо мэдээлж байсан юм. Эндээс харахад, Удоканы ордыг ирэх жилээс ашиглаж эхэлнэ гэсэн үг. Уурхайг 2022-2065 оны хооронд үе шаттайгаар хөгжүүлээд явна гэж тооцооллыг төсөл хэрэгжүүлэгчид нь хийчихэж.Төмөр замтай, нисэх онгоцны буудалтай, авто замтай, цахилгааны хангамжаа төвийн эрчим хүчнээсээ бүрэн шийдчихсэн гэх мэт маш олон том давуу талтай Удоканы орд ирэх жилээс дэлхийн зэсийн зах зээлийн тоглогчдын нэг болох нь.Товчхондоо Монголын Оюу толгойн хоёр том өрсөлдөгчийн нэг нь Орост зэсээ экспортлоход бэлэн шахуу болчихсон, нөгөө нь Африкийн Конгод хэрэгжээд эхэлчихсэн байна.

Төгсгөлд нь онцлоход, Оюу толгойг анх нээснээс хойш 20 жил, зэсийн баяжмалын анхны экспортын цуваа урд хөршийн зүг хөдөлснөөс хойш 12 жил өнгөрчихөж. Хорин жил гэдэг хүний амьдралаар жишвэл нэгэн үе солигдож эр бяр жигдрэх хугацаа.Шуудхан хэлэхэд, том төслөө бүрэн хүчин чадлаар нь хөдөлгөхөд хангалттай урт хугацаа гэх гээд байна л даа.Ганц мега төслөө бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулчихаад ханаад суух арга байхгүй.Эдийн засгаа илүү сайн тэлж, уул уурхайгаас олох мөнгөөрөө илүү олон салбараа хөгжүүлж, ганц уул уурхай биш хөдөө аж ахуй гэх мэт тэрбум ам.долларын өчнөөн төрлийн бизнесийг хөгжүүлэх эрэлт Азийн Монголын өмнө бий.Энэ мөрөөдлийг ажил болгохын тулд ирэх арван жил олон олон Оюу толгойг нээж, доллар олох өндөр эрэлт хаалга тогшиж байна даа.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Н.Энхбаяр: Засгийн газар ухаалаг ажиллаж чадвал л бид ирэх хавар маскаа тайлна

-ИРЭХ ЖИЛҮҮДЭД УУЛ УУРХАЙ, ГАДААДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ХОЁРООС ӨӨР АВРАЛ БАЙХГҮЙ-

Эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Таны уншиж байгаа номыг харахад коронавирусийг нэлээд гүнзгий судлаад яваа бололтой. Эдийн засагч хүнд вирус судлах хэрэгцээ тийм өндөр байна уу?

-Байлгүй яахав, маш өндөр хэрэгцээ бий. Би энэ номыг ноднин Америкаас захиалж авсан юм. Бүр тодруулж хэлбэл эдийн засагчид коронавирусийг судлах ёстой. Манайхан ХӨСҮТ-ийнхөнд л хамаатай эд гэж ойлгоод яваа л даа. Анагаах ухааныхан вирусээ л судална. Яг математик загварт оруулаад хийх ажлыг нь эдийн засагчид, математикчид хийж байгаа юм. Кембрижийн их сургууль, Их Британийн Империал коллеж, Америкийн Вашингтоны их сургууль, Сингапурын их сургууль яг энэ чигт ажиллаж байгаа.

-Коронавирусийн дэгдэлтийн шалтгааныг янз бүрээр тайлбарлаж байна л даа. Сүүлдээ бүр дэлхийн улс төр рүү ороод явчихлаа. Наад номон дээр чинь вирусийн дэгдэлтийн гол шалтгааныг юу гэж тайлбарласан байх юм?

-Эрдэмтдийн хэлж байгаа нийтлэг тайлбар бол уур амьсгалын өөрчлөлт. Сүүлийн жилүүдэд гарч буй халдварт өвчний эх үүсвэр нь дандаа халуун бүсийн орнууд байгаа. Вирус үржих тааламжтай бүс нутаг гэдэг утгаараа. Хэт халалт, хуурайшилт болсон үед вирус дэгдэх урьдчилсан нөхцөл бүрддэг. Ковид гарснаас хойш судлаачид Тайланд, Бирм, Вьетнам гэх мэт Зүүн өмнөд Азийн орнуудаар судалгаа их хийх болсон. Тэр бүх судалгааны эцэст уур амьсгалын өөрчлөлт гэсэн шалтгааныг л онцолж байна.

Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс болж сарьсан багваахайнууд суурьших газраа өөрчилнө, тэр өөрчлөлт нь хүнд илүү аюул тарина гэсэн санааг онцолж байгаа. Хоёрдугаарт, Хятад болон Зүүн Өмнөд Азийн улсууд элдэв янзын мах хэрэглэдэг. Гол шалтгаан гэвэл ийм хоёр шалтгаан бий. Сарьсан багваахайны хувьд тэр чигтээ вирусийн цуглуулга. Өчнөөн мянган вирус тээдэг амьтан. Гадагшаа тархдаг, тархдаггүй вирус л гэсэн ялгаа байгаа. Товчхондоо ковид сарьсан багваахайн биед байсаар ирсэн. Хэзээ дэгдээд байна вэ гэдэг дээр нэг сонирхолтой судалгаа байна лээ. Латин Америк, Зүүн Өмнөд Азийн орнуудад судалсан байсан. Нар хиртэлтийн өмнөх сар орчмын хугацаанд амьтдын хөдөлгөөн маш идэвхтэй болоод нар, сарны хиртэлт болсны дараа нам жим болдог. Бидний нүдэнд үзэгддэг гэрлээс гадна нарны туяатай хамт маш олон урт богино долгион ирж байгаа. Тэр долгионуудын нөлөөллөөр амьтдын бие дэх вирус идэвхждэг гэж үздэг.

-“Ковид-19”-ийн дараа өөр ч айхавтар вирус дэгдэх магадлал өндөр гэсэн таамаглал сонсогдох юм. Хэр ортой таамаглал вэ?

-Вирусийн гаралтай халдварт өвчин дахиад шинээр үүсэх талаар маш олон судалгаа байна. Ковидоос бүр өмнө ДЭМБ Монголд бүс нутгийн зөвлөгөөн хийхдээ яг энэ тухай ярьсан. Шинээр сэргэж байгаа халдварт өвчнөөс яаж сэргийлэх вэ гэсэн сэдвээр зөвлөгөөн хийсэн юм. 2019 онд олон улсын байгууллагууд амьтан, хүний халдварт өвчин харилцан хамаарал, уялдаатай байна гэж их ярьсан. Яг энэ асуудлаар 2019 оны хавар Төрийн ордонд хэлэлцүүлэг хийж байсан. Харамсалтай нь тухайн үед ЭМЯ-наас ганц газрын дарга нь оролцсон болоод тоогоогүй л дээ. Зоонозын өвчин гэсэн байдалтай л хараад өнгөрсөн.

-Ковид дэгдэхийн өмнө аюултай шинэ вирус дэгдэх магадлал өндөр гэсэн мессэж өгсөн хэлэлцүүлэг, зөвлөгөөнүүд болоод байхад бид тоогоогүй байх нь…?

-Тэгж ойлгож болно. Уур амьсгалын өөрчлөлт дараа дараагийн халдварт өвчний нөхцөлийг бий болгож эхэллээ, зооноз өвчин өмнө нь бүс нутгийн хэмжээнд гардаг байсан бол одоо илүү өргөн хүрээнд тархах нь гэсэн өнцгийг хөндсөн. Испани томуугийн үед агаарын тээвэр, хурдан галт тэрэг байгаагүй. Усан онгоцоор аялаад нэг газраас нөгөө газарт очтол урт хугацаа шаарддаг байсан. Гэтэл өнөөдөр долоо хоног усан онгоцоор явдаг байсан газар хэдхэн цагийн дотор нисээд очдог болсон. Товчхондоо вирусийн халдвар авсан хүнийг өвчтэй эсэхийг мэдэж ч амжихгүй хугацаа гэсэн үг. Бид ковид дэгдэхээс өмнө энэ эрсдэлийн тухай ярилцаж, зөвлөлдөж хэлэлцэж байсан юм. Хятадаас халдвар авсан хүнийг хилээр орж ирэхэд нь илрүүлэх аргагүй болчихсон нь л орчин үеийн халдварт өвчний гол аюул.

-Бид ковидтой хэр удаан амьдрах вэ гэсэн асуулт гарч ирж байна. Энэ асуултад дэлхийн эрдэмтэн судлаачид ямар хариу хэлж байгаа бол. Ковид дөнгөж дэгдэж эхлэх үед тантай ярилцахад цаад зах нь хоёр жилийн асуудал бий гэж хэлсэн чинь тод санагдаж байна. Одоо эргээд харахад аль хэдийнэ хоёр жил болчихож…?

-Дэлхийн 7.8 тэрбум хүнээс насанд хүрэгчид нь 60 хувь гэж бодоход 4 тэрбум хүний хоёр тэрбум тун вакцин хийх шаардлага бий. 4 тэрбум хүн гээд тооцохоор 8-9 тэрбум тун вакцин хийж байж дэлхий аюулгүй болно. Үүний 80 хувь гэж тооцвол 7 тэрбум тун вакцин гэсэн тоо гарч байна. Энэ хэмжээний вакциныг үйлдвэрлэхэд хоёр жилийн хугацаа шаардах нь тодорхой байсан. Би энэ тооцоон дээр үндэслэж хоёр жил гэсэн хугацаа хэлсэн юм. Америк гэх мэт цөөхөн орны хувьд өнөө жилийн намар сэхээ авах байх. Тэр үед сүргийн дархлаандаа хүрнэ гэж байгаа. Европын холбооны олон сая хүнтэй улсууд ч тэр хавьцаа амьсгаа авах болов уу. Зүүн Европын жижиг улсуудын хувьд өнөөдөр харьцангуй дажгүй болж эхэлсэн. Гэтэл дельта вариант тархаж буй Их Британи, Франц гэх мэт улс төдийлөн сайн хяналт тавьж чадахгүй байна. Дахиад шинэ вариант гараад ирвэл миний хэлж байгаа хугацаа цаашлах нь тодорхой.

-Коронавирусийн шинэ вариант гарч ирэх магадлал хэр вэ?

-Маш өндөр.

-Өндөр хөгжилтэй орнуудын сэхээ авах цаад хугацаа хэзээ бол?

-Ирэх хавар болов уу. Бүр тодруулж хэлбэл, Хойд Америк, Европ хоёр. Тэр үед хилийн аялал жуулчлал тэдний хооронд чөлөөтэй болж эхэлнэ. Хөгжиж байгаа орнуудын хувьд хэцүү. Улс орнуудын халдварын жагсаалтаас харахад эхний аравт байгаа улсууд нь дан хөгжиж буй улсууд. Тэрэн дотор өндөр хөгжилтэй хоёр, гуравхан улс бий. Тэр жагсаалтыг БРИКС-ийн орнууд тэргүүлж байна. Тодруулж хэлбэл, Энэтхэг, Бразил, Орос, Хятад, Индонез. Энэ улсуудын вакцинжуулалт яагаа ч үгүй. Хүн амынх нь тоо маш их, вакцины хүртээмж муу. Тэдний хувьд ирэх хавар л вакцинжуулалт нь 70, 80 хувьдаа хүрнэ.

-Хүүхдийн вакцинжуулалт ирэх намар гэхэд нэг их урагшлахгүй болов уу. Ер нь ирэх есдүгээр сард сурагчид танхимаар хичээллэх найдлага хэр байна вэ?

-Вакцинд хамрагдсан 16-гаас дээш насны хүүхдүүдийн сургалтыг танхимаар хийнэ гэсэн хувилбараар явж болох юм. Долоо хоногийн гурван өдөр хичээллэнэ гэдэг ч юм уу. Вакцинд хамрагдаагүй 6-12 насны хүүхдүүд шаардлагатай бол долоо хоногт танхимд нэг удаа хичээллэнэ гэчих хэрэгтэй. Багш нар нь чиглүүлэх чигийн ажлыг тэр өдөртөө хийдэг байвал зүгээр. Энэ мэт хосолсон хэлбэрээр явах нь амьдралд ойр таамаг. Ямар ч байсан 9-11 дүгээр сард хичээл жигдрэхгүй байх. Тэр үед 12-оос дээш насны хүүхдүүдийн вакцин жигдэрч магадгүй. Ингээд харахаар манайд халдвар буурах магадлал ирэх оны хоёр, гуравдугаар сар байх болов уу. Товчхондоо Засгийн газар зөв бодлоготой ажиллаж чадвал ирэх хавар бид маскаа тайлна.

-Ковидын дельта хувилбар дэлхийг түгшээж байна. Цаашдаа ч хувилбарууд нэмэгдсээр байх нь гэж ойлгосон…?

-Хоёр хувилбар байна. Нэг нь аюултай вариант. Тэр нь дотроо дөрвөн янз. Альфа, бетта, гамма, дельта гээд. Цаана нь анхаарах ёстой долоон вариант байна. Хамгийн сүүлд нь лямбда гэж хувилбар бий. Эдний хувьд дельтагаа бодвол хурд багатай. Гэхдээ тодорхой бүс нутагт гарчихсан, хувирчихсан вариантууд. Хамгийн аюултай нь олон сая хүн амтай Энэтхэг, Бразил, Индонезид хувирах өндөр эрсдэлтэй. Эдгээр улсад вакцинд хамрагдаагүй олон сая хүн аж төрж байна. Энэ вирусийн нэг аюул нь хүний биед ороод дараагийн биед орохоороо хувираад байгаа. Дамжих тусмаа олон шинэ хувилбар гарч ирнэ, цаашлуулаад харвал улирлын томуутай давхацна гэх мэт эрсдэлүүд бий.

-Ковидын ийм эрсдэлтэй нөхцөлд манайх шиг улс орнуудын эдийн засаг дажгүй хөгжих боломж байна уу?

-Манай асуудал их төвөгтэй. Бид Зүүн Европ, Зүүн Өмнөд Азийн орнууд шиг эдийн засгийн хөгжил нь боломжийнхоо түвшинд хүрсэн улс биш. Уул уурхайн салбар экспортын 90 хувийг эзэлж байгаа нөхцөлд манай эдийн засаг байнгын савлагаатай байна.

-Тэгвэл экспортын төрөлжилт хэзээнээс олширч, уул уурхайгаас хараат бус аж төрөх бол?

-Наад зах нь 2030 оноос тийм болох байх. Ойрын арван жилд бид уул уурхайтайгаа л амьдарна. Дэлхийн эдийн засгийн хувьд ялгавартай сэргэлт гарна гээд байгаа. Вакцинжуулалтаа амжилттай хийсэн Хойд Америк, Европ, Австрали, Шинэ Зеланд улсуудын эдийн засаг хамгийн түрүүнд гайгүй болно. Хоёрдугаарт, эдийн засгийн тулах хүч болж байгаа БРИКС-ийн орнуудын хувьд байдал сайжрах яагаа ч үгүй байна. Эдгээр улсын төв банкууд эдийн засгаа дэмжих арга хэмжээгээ үргэлжлүүлэн явуулж байгаа.

-БРИКС-ийн орнуудад ирэх хавраас л сэргэлт ажиглагдана гэж ойлголоо, таны ярианаас?

-Наад зах нь ирэх хавраас болов уу. Манай улсын хувьд гол худалдан авагч маань урд хөрш гээд харахаар бидэнд тийм ч нааштай өнгө харагдахгүй л байгаа.

-Түүхий эдийн үнэ ханш дээр супер циклийн үе ирчихсэн гэсэн таамаг дуулдаж байгаа. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Шууд хариулахад төвөгтэй. Нэг талаас өрнөдийн орнууд “Эрэлт үүсч эхэлсэн, эдийн засгаа дэмжиж яваа, түүхий эдийн супер цикл болох гэж байна” гэж яриад байгаа. Гэтэл нөгөө талд өөр бодолтой байна. Дөнгөж сая зургадугаар сарын эхээр Хятад улс металлынхаа нөөцөөс зэс, хөнгөн цагаан, цайрыг гаргаж худалдана гэнгүүт зэсийн үнэ 9200 ам.доллар руу унах жишээний. Энэ хоёр зөрчил түүхий эдийн үнийг байнга савлуулж байгаа. Хятад улс үнэтэй материал авахыг хүсэхгүй байна.

-Тэгэхээр супер цикл ирсэн гэх таамаглалын хувьд үндэслэл багатай болж таарах нь ээ дээ?

-Энэ жилдээ лав биш. Би хувьдаа энэ таамагт итгэхгүй байгаа. Өрнөдийн орнуудаас гаргаж байгаа геополитикийн тоглолт маягийн юм гэж харж байна. Дэлхийн зах зээлийн тухайд зэс, хөнгөн цагааны гол худалдан авагч бол Хятад. Үнэ өсөх нь Хятадад маш дарамттай. Тэр бодлого, сонирхлын эсрэг Хятад улс сая шийдэл хийчихлээ. Манайхаар бол улсын нөөцийн газрын дарга нь “Бид нөөцөөсөө металл гаргаж худалдана” гэж зарлангуут 10000 ам.долларт хүрсэн зэсийн үнэ 9200 ам.доллар руу уруудчихсан.

-Геополитикийн ийм тоглолт нэг хэсэгтээ үргэлжлэх нь гэж ойлголоо…?

-Тэгнэ. Их долоогийн хуралд Жо Байден “Манай гол дайсан өрсөлдөгч бол Хятад, ОХУ” гээд маш тодорхой зарлачихлаа. Их долоогийн хурлын үеэр болсон хаалттай маягийн хурал болсон доо. Европын холбооны зүгээс, тухайлбал Герман гэх мэт улс Хятадтай ойрхон байх сонирхолтой. Гэтэл Америк, Англи хоёр маш хатуу байр суурьтай байгаа. Их долоогийн хурлын үеэр хэвлэлийнхэнд хаалттайгаар хуралдаад Хятадын эсрэг нэгэн дуутай тэмцье гэсэн яриа хөөрөө өрнүүлсэн тухай мэдээлэл цацагдсан. Жо Байден ажилдаа орсныхоо дараа Пентагон болон Тагнуулын төв газартаа Хятадын талаарх бодлогын өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар тайлан илтгэ гэсэн үүрэг өгсөн юм. Америкийн Батлан хамгаалахын сайд Аустин тэр дагуу өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Цагаан ордонд тайлангаа танилцуулсан. Тэр тайланг сонссоны дараа Жо Байден “Батлан хамгаалах салбарын тухайд манай номер нэг өрсөлдөгч бол Хятад. Бид батлан хамгаалах салбартаа томоохон арга хэмжээ авна” гэж мэдэгдээд батлах хамгаалах салбарынхаа төсвийг эрс нэмэгдүүлчихсэн. Урд хөршийн хувьд батлан хамгаалахын салбарын хөгжлөөрөө цойлоод ирэхээр дэлхийн бодлогыг тодорхойлж байгаа АНУ, Их Британи тэрийг нь хэзээ ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Тэр агуулгаараа энэ хоёр гүрэн Европын холбоо, НАТО-той хамтраад том бодлого хэрэгжүүлж байна л даа. Борис Жонсон “Хятад улсыг бид дэлхийн дэг журмын хүрээнд ажилладаг байхын төлөө л шахаж байгаа юм” гэж мэдэгдсэн удаатай.

-Гэтэл нөгөө талд Хятад өөр юм яриад байдаг…?

-Дэлхий өөр болсон, ширээний ард ижил тэнцүү байр сууринаас ярина гээд байгаа л даа.

-Ковидын үед эдийн засгаа хөгжүүлэх бодлого дээрээ бид чухам юун дээр алдаад байна вэ?

-Эрүүл мэндийн салбарт ил харагдаж байгаа алдаа гэвэл урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ гэж огт алга. Судлаачдын гаргаж буй загвар эрүүл мэндийн салбарт маш их ачаалал ирнэ гэж хэлээд байгаа. Тэр ачаалалд таарсан төсөв хэрэгтэй болж таарна аа даа. Засгийн газар, Сангийн яам үүнд огт анхаарахгүй байна. Тэр төсөв нь аль хэдийнэ батлагдсан байх ёстой. Цар тахлын тухай хуульд бантан шиг нэг өгүүлбэр оруулчихсан. “Төсвийг шилжүүлэн зарцуулж болно” гээд. Энэ маш буруу зохицуулалт. Цар тахлын хууль бол зөвхөн цар тахалтай холбогдсон харилцааг зохицуулах ёстой. Тодруулж хэлбэл, цар тахлын хууль бол төсвийг зохицуулах хууль биш. Төсвийн харилцаа төсвийн хуулиараа л зохицуулагдана. Үндсэн хуулиас эхлээд бүх хуульд төсвийг их хурлаар батална гэсэн зохицуулалт бий. Тэгэхээр тодотгол хийхгүй гэдэг Сангийн сайдын тайлбар буруу болоод явчихаж байгаа юм. Тийм ч учраас намын бүлгээр сая ярьж байгаад яалт ч үгүй тодотгол хийх шийдэл рүү орлоо л доо.

-Уг нь Засгийн газар жаахан сэхээлэг хандсан бол эрүүл мэндийн салбарт ийм их ачаалал ирэхийг судлаачид хэлж сануулсан тэр үед л төсвийн тодотголоо хийх байж…?

-Яг тийм. Хэрвээ эрүүл мэндийн салбарт шаардлагатай мөнгийг тавдугаар сард төсөвт тодотгол хийгээд шийдчихсэн бол өнөөдөр Эрүүл мэндийн сайд шинээр нэмж ажилтан авч, эмнэлгийн ор дэлгэх асуудлыг өөрөө шийдээд явах бололцоотой байсан. Товчхондоо бид бүтэн хоёр сарыг алдаж байж шийдэх гээд сууж байх жишээний. Халдварын тархалт ийм хүнд байхад Эрүүл мэндийн сайд нь мөнгө зарцуулах эрхгүй сууж байна. Ийм байдлаар бид хэзээ ч халдварын тархалттай амжилттай тэмцэж чадахгүй. Дархлаажуулалтын тухай хуульд халдвартай тэмцэх ажлыг ХӨСҮТ хариуцна гээд заачихсан. Гэтэл 2017 оны нэгдүгээр сард Гамшгийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хийхдээ зоонозийн өвчин, шүлхийтэй тэмцдэг байсан УОК-ын үүрэг дээр нэмээд хүн, малын халдварт өвчин гэсэн тодотгол хийчихсэн. Ямар ч судалгаагүй хийчихсэн тодотгол. Өнөөдрийн алдаатай шийдвэрийн гол шалтгааны нэг нь энэ л дээ. Өөрөөр хэлбэл, ковид дээр УОК биш Эрүүл мэндийн сайд, Засгийн газар л шийдвэр гаргах ёстой. Тодруулж хэлбэл, ХӨСҮТ-ийн өгч байгаа мэргэжлийн зөвлөмж дээр үндэслэж шийдвэр гаргах газар нь сая дурдсан хоёр газар.

-УОК шийдвэр гаргаад байгаа нь буруу шийдлүүдийн гол шалтгаан болоод байна гэж үү?

-Ер нь тийм. УОК-ын хүний халдварт өвчинтэй тэмцэх гэсэн хуулийн заалтыг хасах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, энэ үүргийг эрүүл мэндийн салбарт нь өгөх ёстой. Бусад улсуудын хувьд халдварт өвчнөөс сэргийлж тэмцэх байгууллагууд ажилладаг. Тэр байгууллагууд халдварт өвчний талаар урьдчилж судалгаа хийчихээд урьдчилан сэргийлэх ажлаа харна, тэгээд ямар арга замаар тэмцэхээ тодорхойлдог. Тэгэхээр ирэх оны төсөвт зайлшгүй шийдэх ёстой асуудал бол халдвар өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх тэмцэх төвийг тусад нь гаргаж алба болгох. Одоогийн ХӨСҮТ-д байгаа хэлтсийг тусад нь гаргаж алба байгуулах шаардлагатай. Тэгээд тэр төвд эхэлж шийдэх эрхийг нь өгөх хэрэгтэй. Цагаан сар тэмдэглэх эсэхийг тэд шийдэх ёстой. Энэ байгууллагад шинжлэх ухааны ерөнхий ажилтан гэж байна. Засгийн газрын хуралд асуудал оруулахад тэр хүн бүхнээ хариуцаж тайлан тавина. Жишээ нь, яагаад хөл хорио тогтоох болсноо тайлагнана гэсэн үг. Тэр хүний үгийг сонсож эхэлбэл шинжлэх ухаанд үндэслэсэн шийдлүүд гарч эхэлнэ. Дараагийн анхаарах ёстой асуудал бол вакцины чанар, шинэ вариантуудыг тогтоох биобэлдмэлийн лаборатори. Энэ лабораторийн асуудлыг ирэх жил шийдэх ёстой.

-Монголбанк долларын ханш чангарахгүй гэсэн байр суурьтай байгаа. Нөгөө талд төгрөг суларна гэсэн таамгийг эдийн засагчид хэлээд эхэлчихсэн. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна?

-Макро үзүүлэлтээрээ валютын нөөц одоогоор гайгүй байгаа. Эхний таван сарын байдлаар экспорт 1.3 тэрбум ам.доллараар өсчихсөн. Бүр тодруулж хэлбэл, 2020 онд огцом буурсны дараах өсөлт. 2019 онтой харьцуулбал өсөөгүй гээд хэлчихэж болно. 1.3 тэрбум ам.долларын хувьд нүүрс, зэс, төмрийн хүдрээс орж ирсэн. Гэтэл одоо зэсийн үнэ 9200 руу уруудчихлаа. Гашуунсухайт хаагдаад сар гаруй болж байна. Тэгэхээр нэг сарын нүүрсний экспорт буюу нэг тэрбум ам.доллар байхгүй гэсэн үг. Тэгэхээр зургадугаар сарын экспортын гүйцэтгэл өнгөрсөн оны мөн үетэй ойролцоо гарч ирнэ. Арай ч хасах руугаа орохгүй байх. Өөрөөр хэлбэл, одоо валютын нөөц хомсдож эхэлж байна. Нөгөө талдаа шатахууны үнэ өсчихлөө. Тодруулж хэлбэл, үлдсэн зургаан сард авах импортын шатахуундаа бид илүү мөнгө төлнө. Валютын гадагшлах урсгал дахиад нэмэгдэнэ гэсэн үг. Монголбанкны “Валютын нөөц сайн байгаа” гэдэг мэдэгдэл үнэн ч үлдэж буй зургаан сард тэр нөөц багасна. Үүнээс гадна дотоодын өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний өсөлт валютын ханшид сөргөөр нөлөөлнө.

-Төгрөг суларч, доллар чангарах бодитой нөхцөлүүд үүссэн талаар та сая ярилаа. Ханшаа тавиад туучихгүйн тулд одоо бид яах ёстой вэ?

-Одоо улстөржилтөө болих хэрэгтэй. Төсвийн зарлагын өсөлтөө хянах шаардлагатай. Хоёр жилийн алдагдал нийлээд найман их наяд, бүтэн нэг жилийн төсвөө алдсан байгаа биз. Шуудхан хэлэхэд, 2022 он бол хэт өөдрөг юм ярих боломжгүй жил. Бүтээн байгуулалтуудаа танахаас аргагүй. Уул уурхай ойрын жилүүдийн найдлага гэдгээ мартаж болохгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт татах бүх л арга шийдлийг хайх ёстой. Товчхондоо ирэх жилүүдэд уул уурхай, гадаадын хөрөнгө оруулалт хоёроос өөр аврал байхгүй.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

С.Баярыг суллачихлаа, одоо М.Энхсайхан, С.Баярцогтыг яах вэ?

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан С.Баяр магадлангаар суллагдлаа.Үзэл санааны, улстөрийн хоригдол гэгдэж буй хүмүүсээс М.Энхсайхан, С.Баярцогт хоёр л хорих ангид үлдэж байна.С.Баярын хувьд ялынхаа талыг эдэлчихсэн, хуулиараа бол засарч хүмүүжсэн зан төлөвтэй учраас нийгэмд аюулгүй гэсэн агуулга дор хорихоос гарч буй. М.Энхсайхан, С.Баярцогтын тухайд анхнаасаа С.Баяраас өндөр ял авсан гэсэн ялгаа бий. Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан 4 жил, ЗГХЭГ-ын дарга асан С.Баярцогт 4 жил 8 сарын ял сонссон юм. Ингээд харахаар тэдний магадлангаар гарах хугацаа болоогүй гэсэн үг. Магадлангаар орох уу, үгүй юу гэсэн асуудал ч бий гэж хуульчид ярьж байна.Тэд магадлангаар гарахгүй гээд гэдийчихвэл хорихоос гарах хугацаа нь тэр хэрээр хойшлох юм билээ. Сүүлийн үеийн мэдээлэл гэвэл Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан уучлал гуйхгүй гэдгээ мэдэгдчихсэн.Батлагдаад удаагүй байгаа Өршөөлийн хуульд сая онцолсон улстөрийн хоёр хоригдлын аль нь ч багтсангүй. Одоо магадлах, ялаа бүрэн эдлэх, эсвэл ерөнхийлөгч уучлал үзүүлэх, цагаатгах гэсэн хувилбарууд л тэдэнд үлдэж байна. Улс төрийн өнцгөөс нь харвал цагаатгах магадлал бага гэсэн таамаглал дуулдаж байгаа. Үнэнд ойрхон таамаг байх. Уучлалт үзүүлэхийн тухайд хоёр хувилбар бий. Нэг нь хоригдож буй ялтан гэмээ ухаарч уучлал гуйх.

Тэгж уучлал гуйсны үндсэн дээр төрийн тэргүүн өршөөл үзүүлэх боломжтой. Гэхдээ С.Баярцогт, М.Энхсайхан хоёр ийм алхам хийхгүйг хэвлэлд, шүүх хуралд илэрхийлсэн байр сууриас нь төвөггүй харчихаж болно.

Хоёр дахь нь буюу хамгийн боломжтой шийдэл нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Х үрэлсүх өө рийн санаачлагаараа уучлал үзүүлэх шийдэл . Төрийн тэргүүн Ерөнхий сайдын албанаасаа огцрохын өмнө өмнөх Ерөнхийлөгчийг буруутгасан байр суурь илэрхийлснийг уншигчид санаж байгаа байх. Тэрээр экс Ерөнхийлөгчийг шүүх, прокурорыг дарамтлан олон хүнийг хилсээр хэлмэгдүүлсэн гэж буруутгаж, тэр алдааг нь засахын төлөө ажиллана гэж мэдэгдсэн удаатай. Тухайн үед яг ямар мэдэгдэл хийснийг нь онцлон хүргэе. У.Хүрэлсүх “Би Монгол Улсын шүүх, прокурорын байгууллагыг хараат бус байгаасай гэж хүсдэг. ҮАБЗ- ийн гишүүдэд би, наад албан тушаал чинь мөнхийн биш, бид төрийн өмнө хэзээ нэгэн цагт шалгагдана шүү гэж хэлсэн удаатай. ҮАБЗ хэзээ ч хууль зөрчиж болохгүй, Ерөнхийлөгч өө, хэрвээ та бид нар хууль зөрчвөл Монголын төрд хууль биелүүлдэг газар үгүй болно шүү гэж би удаа дараа хэлсэн. Монголын төр бол хууль хэрэгжүүлдэг төр байх ёстой. Тэр тусмаа төрийн тэргүүн хүн хуулиа биелүүлэх учиртай. Монголын Ерөнхий сайд, гүйцэтгэх засаглалынхан ч хуулийг ягштал биелүүлэх ёстой. Монголын парламентаас гарсан хууль тогтоомжийг ягштал биелүүлэхгүйгээр цаашаа явахгүй. Төрийн ажлыг хувийн ажил болгож болохгүй. Хатуу удирдагчтай төрийг муу, хуулиа дагадаг зөв засаглалтай төрийг сайн төр гэнэ. Бид хонгил гэж ярьдаг. Би ажлаа өгснийхөө дараа Монголын хууль яаж зөрчигдөж байсан тухай, Монголын шүүх прокуроруудад яаж дарамт шахалт учруулж явсан талаар нотолгоо баримттай ярина. Хууль хүчний байгууллагынхан ч энэ асуудлаа өөрсдөө гаргаж тавих байх. Зарим дээр нь мөрдөн шалгах ажиллагаа хийх шаардлага ч бий. Ингэж байж төр тогтворжиж, хууль хэрэгжинэ . Би цаашдаа шударга ёсны төлөө тэмцэнэ. Ерөнхий сайд байхад ингэх хэцүү. Би сул гишүүн болоод хэн яаж хууль зөрчиж, хэрхэн хулгай хийдэг байсан талаар ард түмэндээ ярина. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хууль зөрчиж байгаа. Энэ хүн нам бус. Намаасаа түдгэлзэж ажилладаг алба. Гэтэл дандаа намын ажил хийж яваа. Танай намынхан ч өөрсдөө энийг чинь шүүмжилдэг. Ардчилсан намаас амарлаа. Ардын засгийг самарч байна. Алсдаа Монголыг самрах юм байна, энэ хүн” хэмээн хэлж байсан юм.

Тухайн үед ХЗДХ-ийн сайд Х.Нямбаатар ч У.Хүрэлсүхтэй агаар нэг мэдэгдэл хийж байв. Хууль зүйн сайдын “Энэ Засгийн газар шударга бусын хонгилыг нураахын тулд Шүүхийн багц хуулийг хийлээ. Ерөнхийлөгчийн зүгээс Шүүхийн тухай хуулиа тат гэдэг шахалтыг хууль санаачлагчийн хувьд надад тавьж байсан. Төрийн ордны зүүн жигүүрийн гурван давхарт шүүгч хүн ирж, хэнд хэдэн жилийн ял оноох вэ гэж асуудаг байдлыг өөрчлөхийн тулд бид шүүхийн тухай хууль, Авлигын хуулиудаа батлуулсан. Ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэх үүргээ умартсан Ерөнхийлөгчид энэ УИХ импичмент үзүүлэх ёстой” гэсэн мэдэгдэл цагаан дээр хараар бичигдээд үлдчихсэн.

Сая онцолсон мэдэгдлүүдээс хөөгөөд харахаар Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд өөрийнхөө санаачилгаар М.Энхсайхан, С.Баярцогт хоёрт уучлал үзүүлэх магадлал өндөр харагдаад байгаа юм.

С.Баярцогтын хувьд байдал нааштайгаар эргэж мэдэх өөр нэг гарц бий. Энэ сарын 19-нд Улсын дээд шүүхийн эрүүгийн танхимын нийт шүүгчдийн хуралдаан болно. Тэд хоёр асуудал хэлэлцэхээр товлоод буй. Эхний асуудал нь Да.Ганболд, Б.Бямбасайхан, С.Баярцогт нарын гомдол. Тэд цагаатгуулах гомдол гаргаад байгаа. Эрүүгийн танхимын нийт шүүгчдийн хуралдааны хэлэлцэх хоёр дахь асуудал бол шүүгчдийн тусгай санал. Да.Ганболд, Б.Бямбасайхан, С.Баярцогт нарын асуудлаар тавдугаар сарын 19-нд таван шүүгч хуралдаж эцсийн шийдвэрийг гаргаж байсан юм. Шийдвэр гаргахад оролцсон таван шүүгчийн хоёр нь шүүхийн шийдвэрийн талаар өөр байр суурьтай байсан учраас тусгай санал гаргасан юм. Наадмын дараа Дээд шүүх ийм хоёр асуудлыг эцэслэж шийднэ гэсэн үг. Хоёр шүүгчийн тусгай саналын тухайд шүүхэд илэрхий хууль зөрчсөн алдаагаа залруулах боломж гарч ирж байж мэдэх юм.

Бүр тодруулж хэлбэл, Монголын шүүх ямар нэг эрх мэдэлтний далайлт , шахалтаар илт хууль бус шийдвэр гаргасан нь үнэн бол тэр алдаагаа засах боломжийг алдахгүйг хичээх нь тодорхой. Хоёр шүүгч тусгай санал гаргасныг “Өөрийн гэсэн байр суурь, үзэл бодолтой, эрүүл сэтгэдэг шүүгч нар байна” гэж өөдрөгөөр таамаглаж харах хуульч ч цөөнгүй байна. Энэ хурлын үеэр С.Баярцогтын ялыг багасгаж магадгүй, тэгсэн тохиолдолд магадлангаар суллагдах боломж нээгдэж ч мэдэх юм.

мэдээ эдийн-засаг

Д.Энх-Амгалан: Самрын бизнесийг төрөөс дэмжээд өгвөл экспортын гол салбар байх боломжтой

“Монголын самрын кластер” ТББ-ын дарга, “Норд роуд” ХХК-ийн ерөнхий захирал Д.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

-МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч саяхан эдийн засгийн салбаруудыг кластер хэлбэрээр зохион байгуулж экспортыг дэмжвэл уул уурхайн бус олон салбараас тус бүрд нь тэрбум ам.доллар олох боломжтой гэж тодотгоно лээ. Танхимын дэмжлэгтэйгээр самрын Кластер байгуулагдчихлаа. Та энэ кластерийг ахлахаар болж. Кластераар хөгжүүлбэл самрын бизнес экспортын гол салбар байх боломжтой юу?

-Тийм боломж бүрэн дүүрэн байгаа.

-Хоёулаа өмнө нь “Хушхан” брэндийг үүсгэсэн гэдгээр тань ярилцаж байсан. Самрын салбарт 100 хувийн гарцтай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа, цаашлаад хушны самраас илүү олон бүтээгдэхүүн гаргаж үйлдвэрлэх туршилт эхлүүлсэн гэж ярьсныг чинь тод санаж байна. Үйлдвэрлэл хөгжүүлжяваа залуу самрын салбарыг хөгжүүлэх, экспортын гол салбар болгохын төлөө оройлж зүтгэхээр болсон нь олзуурхмаар хэрэг шүү. Бид ингэхэд самрынхаа экспортоос дээд тал нь хэчнээн ам.доллар олох боломжтой вэ, самрын кластерт хэчнээн компани нэгдээд байна?

-Одоогоор арав гаруй компани нэгдээд байна. Самрын салбарт эргэлдэж буй мөнгө 200 гаруй сая ам.доллараар хэмжигдэж байгаа. 2020 оны есдүгээр сараас 2021 он хүртэл эргэлдэж байгаа мөнгө л дөө. Одоогийн байдлаар самрын салбарт 20 гаруй компани идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Өөрөөр хэлбэл 20 гаруй үйлдвэр ажилладаг гэсэн үг. Эдгээр үйлдвэрээс гардаг бүтээгдэхүүний 90 гаруй хувь нь хагас боловсруулсан. Тодруулж хэлбэлсамрыг гаднах яснаас нь салгаад экспортлохыг хагас боловсруулсан гээд байгаа юм. 90-95 хувийн гарцтай гэж ярьдаг л даа, бид. Шар хальсыг нь авсныг 100 хувийн гарцтай гэдэг юм. Хоёр компани 100 хувийн гарцтай гаргадгийн нэг нь манайх. Хүн бүрийн мэддэг ноолууртай зүйрлүүлж яривал илүү ойрхон буух байх. Самрыг ноолуур гэвэл утас нь чөмөг, чөмгөөр бүтээгдэхүүн хийвэл бид ноолууран хувцас хийж эхэллээ гэсэн үг. Манай компани чөмгөөр бүтээгдэхүүн хийх талаар судалгаа хийж байна. Туршилт нь маш амжилттай болсон. Гоо сайхны бүтээгдэхүүн хийдэг компанид самрын тосоо өгөөд туршилт хийлгэхэд супер чанартай бүтээгдэхүүн гарах нь тодорхой болчихсон. Чөмөгнөөс энэ мэтээр бүтээгдэхүүн гаргаад экспортолж эхэлбэл манай улс хамгийн багадаа 500 сая ам.долларыг зөвхөн самрын экспортоос олох боломжтой.

-Хагас тэрбум доллар гэдэг уул уурхайн бус бүтээгдэхүүн дотроо эхэнд жагсахаар том дүнтэй мөнгө шүү. Самрын тосны хувьд гээд ярихад л дэлхийн зах зээл дээр чамгүй үнэлэгддэг гэж сонссон юм байна. Литр нь хэчнээн төгрөгөөр үнэлэгддэг вэ?

-Монгол мөнгөөр 270-280 мянга орчим төгрөгөөр үнэлэгдэнэ. Хуш модны самрын тос ер нь их гайхашигтай бүтээгдэхүүн. Антиоксидант өндөртэй, ганцхан омего-4 л байхгүй, бусад бүх төрлийн омеготой гэх мэтээр яривал өчнөөн сайн талтай бүтээгдэхүүн.

-Яг одоогоор самраа хэчнээн улсад экспортолж байна вэ, манай улс?

-Одоогийн байдлаар Солонгос, Турк, Израйль руу тогтмол экспортолж байна. Туршилтын журмаар Япон, Германд гаргасан жишээ бий. Цаашдаа бичиг цаасны асуудлаа шийдчихвэл Герман, АНУ руу экспортлоход бэлэн болчихсон.

-Самрынхан нэгдээд кластераар хөгжвөл тэрбум ам.долларын орлоготой экспортын салбар болох хол биш шиг санагдлаа. “Монголын самрын кластер” ТББ-ын хувьд самрын салбарыг ингэж хөгжүүлэхийн тулд хийхээр төлөвлөсөн ажил их бий байх. Самрын салбарын өнөөдрийг харахад асуудал ч их анзаарагддаг. Тулгамдсан асуудлаа хуваалцаач?

-Манай салбарын бизнесийн орчин таатай биш. Бас эрүүл биш. Хууль эрх зүйн орчин нь төлөвшөөгүй. Тэгэхээр манай ТББ самрын салбарын бизнесийн, хууль эрх зүйн орчныг аль болох богино хугацаанд сайжруулах тал дээр анхаарч ажиллана. Жилийн төлөвлөгөө боловсруулж байна. Хоёрдугаарт самрын салбар байгаль орчиндоо сөрөг үр дагавар үзүүлдэг гэсэн шүүмжлэлийг арилгаж, алдаагаа засч залруулахад онцгой анхаарна. Байгалийнхаа нөхөн сэргээгддэг баялгийг ашиглахдаа байгалиа сүйдлэхгүйгээр харин ч хамгаалж, арчилж тордож, илүү сайхан болгох боломжтой. Зориод зүтгэвэл тийм ч урт хугацаа шаардах ажил биш. Хамгийн гол нь төр засагтайгаа маш сайн уялдаж ажиллах учиртай. Манай төрийн бус байгууллага төр, хувийн хэвшлийн түншлэл хэлбэрээр ажиллах учраас энэ асуудал цаг алдалгүй шийдэгдэх байх.

-Бизнесийн орчин таагүй байна гэж ярилаа. Жишээ нь яг ямар асуудлыг цаг алдалгүй шийдэх ёстой гэж бодож байна вэ?

-Үйлдвэрүүд ямар ч стандарт байхгүй, самрын салбарт эргэлдэж байгаа мөнгөний урсгал ил далд янз бүр гэх мэт шалтгаанууд салбарын үнэ цэн, нэр хүнд, нийгэмд оруулж байгаа хувь нэмрийг доош нь унагачихаад байна л даа. Хууль зүйн орчин талаасаа манай салбарт 2014 онд анх хуш модны самрыг хагас боловсруулаад экспортлохыг зөвшөөрсөн. Яамнаас зургаа, долоохон жилийн өмнө ийм зөвшөөрөл өгсөн гэхээр маш залуу салбар болчихож байгаа юм. Тэр утгаараа самрын салбарт бизнес хийж яваа хүмүүст дүрэм журам нь бодит амьдралд нийцэхгүйгээс эхлээд бэрхшээл их бий. Жишээ нь байгалиас самар бэлдэх компани заавал үндсэн ажилтнаараа самраа бэлдүүлэх ёстой гэсэн шаардлагыг хуульчилсан байдаг.

-Тэгэхээр орон нутгийн иргэдэд самрын бизнесээс мөнгөтэй орлоготой болох зам хаагдчих юм биш үү?

-Та зөв анзаарсан байна. Орон нутгийн иргэд байгалийн баялгийг эрх тэгш хуваалцах боломжийг хязгаарлачихаж байгаа юм. Уг нь компанийн зүгээс орон нутгийн иргэдэд самрыг хэрхэн зөв бэлдэхсургалт явуулахад аль аль талдаа өгөөжтэйгээр шийдэгдэх асуудал л даа. Иймэрхүү жишээ маш олон бий.Энэ тал дээр 2014 оноос хойш олж авсан туршлага, мэдээлэл дээр үндэслэж саналууд боловсруулж байгаа.

-Самар бэлдэхэд модны холтос гэмтдэг асуудлыг шийдэх шийдлээ олчихсон гж та түрүүн ярьсан. Төрийн холбогдох байгууллагад кластерийнхаа шугамаар асуудлыг шийдүүлчих төвшинд оччихсон гэж ойлгож болох уу?

-Байгаль орчин тал дээр тулгамдсан асуудлын нэг л дээ, таны сая хөнддөг асуудал. Модны холтсыг гэмтээхгүйгээр самар бэлдэх аргыг туршаад амжилттай болсон. Хэрэгжүүлэхэд бэлэн. Холбогдох байгууллагуудтай хамтраад хэрэгжүүлэхэд бэлэн болсон гэж ойлгож болно. Амжилттай хамтарч ажил болговол 2022 оноос эхлээд модны холтсыг гэмтээхгүйгээр самраа бэлддэг болчихно гэсэн үг.

-Ингэхэд самрын салбараас байгалиа, ойгоо хамгаалах хэмжээний мөнгө цуглардаг уу?

-Манай салбарын хувьд гэж яривал яг ойдоо буцаж зарцуулагдах ёстой маш их мөнгө хуримтлагддаг. Сумдад хуримтлагддаг мөнгө гэвэл кг самар тутамд 800 төгрөг тушаадаг. Энэ жил гэхэд л гарсан самрынхаа хэмжээгээр бол 14.5 тэрбум төгрөг тушаасан байх ёстой. Энэ мөнгийг яг ойдоо зарцуулбал 4-5 мянган га газар мод тарих боломжтой. Харамсалтай нь энэ мөнгийг яг ойд зарцуулж чадахгүй байна л даа.

-Яг ойд нь зарцуулбал их мөнгө байна шүү. Энэ тал дээр тодорхой шийдэл гаргасан уу?

-Яг ингэе тэгье гэсэн шийдэл гараагүй байна. Кластер гээд танхим, яам хүлээн зөвшөөрсөн байгууллага байгуулагдчихлаа. Тэгэхээр энэ ТББ-ынхаа хүрээнд самрын салбарынхан өөрсдийнхөө тушааж байгаа мөнгөний зарцуулалтад хяналт тавьдаг байвал их зүгээр шийдэл болох байх. Ойн тухайд цэвэрлэсний хэмжээгээр сэргэдэг. Ногоогоор бол зэрлэгийг нь зулгааж байна гэсэн үг л дээ. Олон жил болсон, өмхөрсөн модод үндэстэйгээ байгаад байдаг. Ийм мододхортон шавж ихээр цуглуулдаг, шатах эрсдэл маш өндөр. Тийм учраас ийм модлыг заавал түүж авах ёстой. Ингээд цэвэрлэчихээр ой илт сэргээд ирнэ. Самрын салбарын сумдад тушаадаг мөнгөөр ой цэвэрлэвэл хэдэн мянган га ойг өлхөн цэвэрлэчихнэ.

-Таны ярианаас анзаарахал кластераар хөгжөөд ирвэл самар, самраас гаргаж авсан эцсийн бүтээгдэхүүнүүдээ гуравдагч зах зээл рүү гаргахад ямар ч асуудал байхгүй гэж ойлголоо, зөв харж уу?

-Ерөөсөө л тийм. Экспортлоход нэг асуудал бий. Гэхдээ кластераар хөдлөхөөр болчих байх.

-Гуравдагч орнуудад экспортлоход яг ямар асуудал байна гэж?

-Хятадын нутаг дэвсгэрээр гуравдагч оронд экспортлоход урд хөршийн гаалиас зөвшөөрөл авах ёстой. Хятадын Засгийн газрын төв байгууллагаас тухайн бүтээгдэхүүн дээрээ зөвшөөрөл авах учиртай. Зөвшөөрөлгүй дамжин өнгөрөх боломжгүй гэсэн үг. Жишээ нь манай компани Солонгос руу яг албан ёсоор газраар гаргах гэж хөөцөлдөхөд захиалга авснаас дөрвөн сарын дараа Хятадын газар нутгаар дамжин өнгөрөх зөвшөөрөл авч байх жишээний. Тэр хэрээр зардал мөнгө гарсан, хугацаа ч их орсон байгаа биз.

-Тийм байна. Засгийн газар зүгээс дуулдаад байгаа Эдийн засаг, худалдааны яам байгуулагдчихвал иймэрхүү асуудал шийдэгчих л юм байна.

-Яг үнэн. Энэ Засгийн газрын баярлууштай нэг санаа шийдэл нь үйлдвэрлэгч, экспортлогчдод хандсан, бидэнд зориулсан яам байгуулах гэж байна. Энэ шийдэлд үнэхээр баяртай байгаа. Хятадын газар нутгаар дамжаад гуравдагч улс руу экспортлоход урд хөршийн гаалийн ерөнхий газар гэх мэт байгууллагуудаар хөөцөлддөг гэж би сая хэлсэн дээ. Ковидтой үед төрийн байгууллагуудаар нь орж чадахгүй учраас зуучлуулах компаниар дамжуулж харилцахаас аргагүй болдог л доо. Тэр тоолонд өчнөөн мөнгө зарлагадаж байгаа, самрын салбарынхан. Яг ийм шалтгаанаар 300 тонн самрыг Хятадын газар нутгаар дамжуулж экспортлоход багагүй зардал гарч байна. Ингэх хэрээр манай улсын эдийн засагт үлдэх мөнгө багасч байна гэсэн үг. Худалдаа, эдийн засгийн чигийн яамтай болчихвол бид яамандаа хандаад энэ мэт асуудлыг шийдүүлчихнэ. Яамтай болчихвол энэ мэт зэнгүйдсэн, хэнд хандахаа мэдэхгүй болчихсон ийм асуудлууд цэгцрээд ирэх сайн талтай.

-Ингэхэд самрын салбарт өмнө нь энэ мэтээр нэгдэх оролдлого хийгдэж байсан уу?

-Гарч байгаагүй.МҮХАҮТ-аас эрчимтэй дэмжсэний үр дүнд экспортоо чанаржуулахын тулд нэгдэж байгаадаа баяртай яваа. Европын холбооныМонголын худалдааг дэмжих буюу ТRАМ төслөөс манайханд салбаруудаа кластер болгож хөгжүүл гэсэн санал тавьж чацарганы, гоо сайхны гэх мэт кластерууд хөгжөөд явж байгаа юм билээ. Манай самрын салбарын хувьд 2020 онд кластер гэж нэгдлээ. Тэгэхээр бид өөрсдөө маш сайн, их зөв ажиллах ёстой. Мэдээж улсын дэмжлэг, бодлогохэрэгтэй. Зарим юман дээр зайлшгүй уялдаж дэмжиж ажиллах шаардлага бий. Энэ мэтээр хамтарч ажиллаж чадвал илүү хурдан хөгжөөд явах боломжтой салбар.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Ж.Дэлгэрсайхан: Цар тахалтай холбоотой эдийн засгийн хязгаарлалт инфляцын өсөлтөд ташуур өгч байна

Эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.

-Монголбанк бодлогын хүүг хэвээр үлдээх шийдвэр гаргачихлаа. Энэ хэр зөв шийдэл гэж та харж байна вэ?

-Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хорооноос бодлогын хүүг хэвээр хадгалах шийдвэр гаргасан. Энэ нь өнөөгийн нөхцөл байдалд яалт ч үгүй гарах ёстой шийдэл гэж би хувьдаа үзэж байна.

Нэгдүгээрт, эдийн засгийн нөхцөл байдал маш доройтсон. Ийм үед УИХ, Засгийн газар, Монголбанкны оролцоотой хэрэгжиж байгаа 10 их наядын хөтөлбөр эдийн засгийг сэргээх, уналтаас хамгаалах арга хэрэгсэл болж яваа. Яг ийм онцлогтой цаг үед бодлогын хүүг өсгөх боломж бага л даа. Энэ хөтөлбөрийн гол тулгуур нь мөнгөний захаар дамжуулж буюу төсвөөр бус мөнгөний зах зээлийг ашиглаж санхүүгийн салбараар дамжиж эдийн засгийг дэмжих гээд байгаа юм. Энэ тохиолдолд бодлогын хүүг өсгөх боломж хязгаарлагдмал байгаа.

-Бодлогын хүүг бууруулах боломж бий эсэх дээр байр сууриа хэлээч?

-Бодлогын хүүг бууруулах боломж бага. Шалтгаан нь мөн л эдийн засаг. Эдийн засаг хүнд, тогтворгүй ийм үед бодлогын хүү зургаан хувь байгаа нь хамгийн боломжийн доод түвшин. Үүнээс цаашаа бодлогын орон зай байхгүй. Тийм учраас өнөөдрийн гаргасан шийдвэр цагаа олсон, орчиндоо тохирсон гэж харж байна.

-Инфляцын өсөлт анхаарал татаж байна л даа. Цаашид ч өсөх нь тодорхой болчихлоо. Инфляц өсөж байгаа гол шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Сөрөг байгаа хүчин зүйлийн нэг нь инфляц мөн л дөө. Нийлүүлэлтийн шинж чанартайгаар нэлээд өсөж байгаа. Нийлүүлэлтийн талаасаа гадаад худалдааны нөхцөл байдал зэргээс хамаарч цар тахалтай холбоотой эдийн засгийн хязгаарлалт инфляцын өсөлтөд ташуур өгч байна.

-Төв банк инфляцын өсөлтийг хазаарлаж, төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах чиглэлд хангалтгүй ажиллаад байна гэсэн шүүмжлэл бий. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Монголбанкны үндсэн зорилго бол инфляцад анхаарч, төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангахад чиглэх учиртай. Гэхдээ өнөөдрийн эдийн засаг, нийгмийн нөхцөл байдлыг харвал төв банкны хамгийн том зорилго нь цар тахлын нөхцөл байдалтай хамаатай эрсдэлийг анхаарч, хяналтдаа оруулах байна л даа. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгаа унагахгүй байх, эдийн засгаа хурдан сэргээх асуудал илүү чухалд тавигдаж байна.

Тэр утгаараа төв банк сая эдийн засгийг хамгаалах гэсэн бодлогын сонголт хийчих шиг боллоо.

-Тяньжин дээр бараа, бүтээгдэхүүн гацчихаад байгаа нь инфляц ирэх саруудад өснө гэсэн том дохио байх, тийм үү. Та түрүүн бас инфляцын өсөлтийн шалтгааныг нийлүүлэлтээс хамаарсан гэж онцоллоо…?

-Тээврийн нөхцөл байдал маш хүнд болчихлоо. Тээврийн үнэ өснө гэдэг маш том сөрөг дохио. Тээвэрлэлт удааширна гэдэг хүнд дарамт.

Хоёрдугаарт, дотооддоо эдийн засаг маань бүрэн чөлөөтэй болчихоогүй байгаа нь Монголын хувьд аливаа юмны үнэ, эдийн засгийн өсөлтөд хязгаарлагдмал нөхцөл байдлыг бий болгочихлоо гэж хараад байна л даа. Эдийн засгийн тоонуудаас харахад гадаад худалдааны нөхцөл гайгүй байгаа мэт боловч гуравдугаар сарын сүүлээс хүндрэл сонсогдож эхэлсэн. Гэтэл тав, зургаадугаар сард ч нөхцөл дээрдсэнгүй. Импортын бараа бүтээгдэхүүн орж ирэх цаг хугацаа удааширсан хэвээр байна.

-Иргэдийн хувьд хажуугийнхаа дэлгүүр ороход л импортын барааны үнийн өсөлттэй нүүр тулах болсон.

-Тийм байдалтай нүүр тулчихлаа л даа, улсаараа. Замын-Үүдийн хилийн нэвтрүүлэх байдлыг сайжруулах гэх мэт гадаад худалдааны чиглэлд хийх зүйл өчнөөн байх шиг. Далайд гарцгүй зарим улсын тухайд Тяньжин дээр хүндрэл үүсээд байгаа. Тяньжин дахь гацааг дипломат аргаар шийдэх гэх мэт өчнөөн шийдэл хэрэгтэй байна.

Ер нь энэ бүхний уг шалтгаан биднээс эхтэй л дээ. Дотооддоо цар тахалтай маш муу тэмцэж байна. Улсын онцгой комисс үнэхээр муу ажиллаж байна. Өмнө нь дажгүй ажиллаад явсан шиг харагддаг. Сүүлийн үед яаж ажиллаад байгаа нь тодорхой биш болчихлоо.

-Юанийн ханшийг бид биш, урд хөрш зүгээс мэддэг боллоо, хамаг хөзөр нөгөө талд байна гэх мэт хардлага дуулдах юм. Юанийн ханшийн өсөлтийн гол шалтгаан нь юу бол. Юанийн своп хэлцэл дээр бодлоо хуваалцаач?

-Валютын ханш харьцангуй тогтвортой байгаа нь үнэн. Голлох валют болох долларын ханш тогтвортой байна. Евро, юань дээр бид жилийн дүнгээрээ тавдугаар сарын байдлаар арав гаруй хувийн өсөлттэй яваа. Өмнөд хөршөөс импортын хамааралтай аж төрдөг маань эдийн засагт, тэр дундаа инфляцад дарамт болох магадлалтай.

Урт хугацаандаа гэж харвал юанийн ханшийг тогтворжуулж, юанийн ханш дээр хяналттай байх үндсэн арга бол ерөөсөө л гадаад худалдаан дээр урт хугацааны нөхцөлийг л сайжруулахад анхаарах ёстой. Манай хувьд экспортын дийлэнх бараагаа БНХАУ руу гаргаж байгаа. Импортын 30 гаруй хувийн хамааралтай байдаг. Импорт, экспортын буюу гадаад худалдааны нөхцөлөө сайжруулах нь л юанийн ханшид урт хугацаанд эергээр нөлөөлөх боломжит гол арга байх. Харин своп хэлцлийн хувьд хоёр тэрбум ам.доллар орчмын хэлцэл байгаа болов уу.

Своп хэлцлийн тухайд валютын урсгалыг эерэг талд нь дэмжиж чадаж байгаа үйлдэл. Своп хэлцлийн хугацаа дуусах, своп хэлцлээсээ буцах цаг үед валютын ханш дээр тодорхой хэмжээнд ирэх дарамтыг хэрхэн зохицуулах вэ гэдэг асуудал үүсэж таарах байх.

-Төгрөгийн ханшийн сулрал ирэх намар хүчтэй мэдрэгдэнэ гэсэн таамгийг зарим эдийн засагч хэлж байна. 2016 оных шиг огцом сулралт ажиглагдах болов уу. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Валютын ханш дээр Монголбанк бол эерэг байр суурьтай байгаа. Эдийн засгийн ийм нөхцөл байдал үргэлжилж байгаа үед валютын ханш дээр тийм том эрсдэл үүсэхгүй болов уу.

Валютын ханш дээр 2016 оныхтой зүйрлэхүйц хэмжээний том дарамт ирэх магадлал бага гэж харж байна. Хэд хэдэн шалтгаан бий. 2016 онд Монголын эдийн засаг жижигхэн байсан. Жижигхэн байсан тэр эдийн засагт ипотекийн санхүүжилт, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гэх мэт маш олон сувгаар хэт их мөнгөний нийлүүлэлт хийсэн юм. Тухайн үед гадаадын хөрөнгө оруулалт болон бусад нөхцөл байдал харьцангуй суларч эхэлж байсан л даа.

Эдийн засгийн тоонуудаас харахад гадаад худалдааны нөхцөл гайгүй байгаа мэт боловч гуравдугаар сарын сүүлээс хүндрэл сонсогдож эхэлсэн. Гэтэл тав, зургаадугаар сард ч нөхцөл дээрдсэнгүй.

Засгийн газар “Чингис” бонд гэж их мөнгө оруулж ирчихээд Монголбанканд даатгачихсан, төв банк нь сандрахдаа хэдэн зуун тэрбумаар нь арилжааны банкууд руу хадгаламж болгоод зарчихсан, ипотекийн зээл, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт их хэмжээний мөнгө гаргачихсан байсан.

Тухайн үеийн эдийн засагтайгаа харьцуулахад асар их хэмжээний мөнгийг гаргасан л даа. Гэтэл өнөөдрийн эдийн засаг өөр. Маш суларсан, мөнгөний эрэлт ихтэй эдийн засаг байгаа. Ийм үед арван их наядын хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Нөхцөл байдал өөр гэсэн үг. Арван их наяд гэсэн том тоо дуулдаж байгаа ч яг гарсан хэмжээ нь ипотекийн зээлтэйгээ нийлээд хоёр их наяд орчим. Таван хувиар агшчихсан яваа эдийн засагт тийм хүчтэй мөнгөний нийлүүлэлт болж чадахгүй.

Хоёрдугаарт, валютын ханш дээр байгаа эерэг хүчин зүйл гэвэл эдийн засаг үнэхээр саарсан, эдийн засаг эрчимжиж, хэвийн байдалдаа орох үе нь хэзээ вэ гэдэг нь тодорхойгүй үед валютын ханш дээр валютын эргэлтийн том дарамт ойрын хугацаанд ирэх магадлал бага. Нөгөө талдаа валютын нөөц харьцангуй боломжийн байгаа. Өөр нэг хүчин зүйл бий. Бид дараа жил “Чингис” бондыг дарах ёстой.

Бондын асуудлаа шийдэхийн тулд өрийг өрөөр дарах хувилбарыг хэрэгжүүлэх байх. Үүнээс гадна энэ жилийн төсвийн алдагдал болон бусад нөхцөл байдалтай холбоотойгоор гадаад санхүүжилтийг ашиглах эрэлт Монголын төрд байгаа. Энэ мэт олон шалтгааны улмаас огцом савлагаатай ханшийн дарамт ирэхгүй болов уу.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Орох ачаа нь овоорч, гарах ачаа нь гацсан Монголын эдийн засаг

Зам тээврийн яамнаас хэд хоногийн өмнө Хятадын Тяньжин боомтод саатаад байсан импортын бараа бүтээгдэхүүний 3162 чингэлгийн эхний ээлжийн 943 чингэлгийг Замын-Үүд өртөөнд хүлээлгэж өгсөн тухай мэдээллээ. Ачаа тээврийн хурд хоёр дахин нэмэгдсэн гэж тодотгож байгаад мэдээлнэ лээ. Хурд нэмэгдэх сайн хэрэг л дээ. Гэхдээ алгаа ташиж баярлахаар мэдээ лав биш. Дахиад ч өчнөөн чингэлэг бий, яг хэзээ орж ирэхийг хэлэх албаныхан өнөөхөндөө алга. Иргэд сүүлийн гурав, дөрвөн сарын турш захиалсан бараагаа хүлээсээр суугаа. Хэрэглэдэг барааныхаа ихэнхийг гаднаас импортолдог манай улсын хувьд энэ гацалт үнийн өсөлтөөр илрээд эхэлчихсэн. Товчхондоо ковидоос болж орлогогүйдсэн иргэдийн халаасыг тэмтэрсэн гацалт болж байна, Тянжиньд. Ачаа барааны гацалтаас болж өмнө нь 1500 төгрөгөөр авдаг байсан гарын савангаа 2000 төгрөгөөр авсан шигээ аж төрж суугаагийн эхний том шалтгаан нь мэдээж цар тахал. Гэхдээ худалдааны нэгдсэн бодлогогүй, худалдаа арилжааны харилцаагаа 84 дүгээрт тавьсан төр засгийн буруу илүү жин дарна.

Тахлаас өмнө Эрээн-Замын-Үүд боомтоор өдөрт 200-250 машин орж ирдэг, Замын-Үүд-Улаанбаатар чиглэлийн ачаа тээврийн үнэ 8000-10000 юань байж. Гэтэл энэ сарын байдлаар Эрээн-Улаанбаатарын автомашины ачаа тээвэрлэлтийн үнэ 50000-60000 юань болоод тэнгэрт хадчихаж. Ачаа тээвэрлэлтийн үнийн энэ өсөлт бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт болж хувирна. Өөрөөр хэлбэл, бас л жирийн иргэдийн халаасыг тэмтэрнэ. Олон иргэд, бизнес эрхлэгчид ачаа бараагаа захиалж авч чадахгүй, захиалагчдадаа буцаалт хийж эхэлсэн тухай мэдээ ч чих дэлсэж байна. Эрээн-Замын-Үүд боомтоор өдөрт 200-250 машин орж ирдэг байсан цар тахлын өмнөх үеийг өнөөдөртэй харьцуулбал Монгол Улсын эдийн засагт сард таван сая юань, жилд хоёр тэрбум юаньтай тэнцэх хэмжээний хохирол учирч байгааг тогтоосон судалгаа ч харагдана лээ.

Орох ачаа нь овоорсон энэ дүр зургийн нөгөө талд гарах ачаа нь ч таг гацчихсан гашуун үнэнтэй улсаараа нүүр тулчихсан сууж байна, бид. Азийн Монгол гадагшаа доллараар арилжаалдаг тун цөөхөн бүтээгдэхүүнтэй. Нүүрс, зэс, ноолуур гэсхийгээд барагладаг. Нүүрсний экспорт таг гацсан дүр зурагтай байна. Таван толгойн Ухаа худагт олборлолт хийдэг “Энержи ресурс” компани наймдугаар сарын 1 хүртэл тэг зогсолт хийчихэж. Ухаа худагийн уурхай огт ажиллахгүй байгаа гэсэн үг. “Эрдэнэс Таван толгой” ч ижил өнгөтэй байна. Олдог долларынхаа ихэнхийг нүүрснээс олдог манай улсын хувьд энэ бол маш таагүй мэдээ. Сонгуулиас болж алдагдал нь хэтээсээ талийчихсан төсвийн орлогыг нүүрсний экспортын тасалдал огцом хумих нь тодорхой болчихлоо. Зэсийн баяжмалын экспорт ч гавихгүй яваа сураг дуулдаж байна.

Товчхондоо гаднаас авдаг бараа нь боомт дээр гацаад дотооддоо барааны үнэ нь тэнгэрт хадчихсан, гадагшаа зардаг бүтээгдэхүүнийх нь экспорт Гашуунсухайт дээр таг гацаад олдог доллараа олж чадахгүй сууж байна даа, улсаараа. Экспорт ингэж гацсаны гайг бид ажил амьдрал буцалсан есдүгээр сараас мэдэрч эхэлнэ. Хамгийн том эрсдэл нь долларын ханшийн өсөлт. Н.Золжаргалаас Н.Баяртсайхан төв банкны ерөнхийлөгчийн тамгыг гардаж авдаг жилийн намар төгрөгийн ханш яаж өслөө, яг тэрэн шиг ногоон валютын ханш огцом чангарах нь тодорхой болчихсон. Төгрөг сулрах хэрээр бараа, бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсэн дээрээ нэмэгдэнэ. Худалдааны нэгдсэн бодлогогүй төр засгийн хэнэггүйрхлээс болж доллар олох сувгаа хаалгачихсан сууж байгаа гэчихэд хэтрүүлсэн болохгүй. Монголын Засгийн газар тахлын үед зөв менежмэнт барьж, нэгдсэн бодлоготой ажиллаж чадаагүйн гайг өнөөдөр улсаараа үүрч байна. Гуравхан сая хүн амтай, сая гаруй нь нийслэлдээ, үлдсэн сая гаруй нь тархуу суурьшсан улсад ковидын тархалтыг нам хазаарлаж, иргэдээ вакцинд бүрэн хамруулах уг нь тэгж их толгой гашилгахаар ажил биш. Цар тахлын үед зөв тактиктай ажилласан бол өдөрт хэдэн мянгаар халдвар илэрч, хагас мянган хүн цаг бусаар амиа алдаж, эдийн засаг ингэтлээ туйлдахгүй байсан юм.

Яг ийм хэцүү цагт дотоодын бизнесээ хэр дэмжиж байна вэ гээд харахаар бас л хэцүү зураг харагддаг. Коронавирусийн ямар ч тохиолдол илрээгүй, сураг нь сонсогдсон үеэс л аж ахуйн нэгжүүдийнхээ хаалгыг барьж, үйл ажиллагааг нь зогсоосон алдаа Засгийн газарт бий. Шуудхан хэлэхэд, хувийн хэвшлийнхэн жил хагасын хугацаанд хөл хорионд байна. Өндөр хүүтэй зээлээр амь зуудаг, өчнөөн ажлын байр бий болгож олон хүнийг орлоготой аж төрүүлдэг компаниудын хувьд жил хагасын байтугай ганц, хоёр сарын хөл хорио ч өчнөөн хохирол дагуулдаг. Ресторан, кофе шопуудын саяхны эсэргүүцэл тэвчээрээ барсан аж ахуйн нэгжүүдийн аргаа барахдаа хийсэн алхам л даа. Ресторанууд засгийн шийдвэрийг эсэргүүцэж үйлчилгээ үзүүлж эсэргүүцэл илэрхийлсэн тэр өдөр маш олон иргэн төр засгийн буруу бодлогын эсрэг шүгэл үлээсэн хоолны газруудын үүдэнд дугаар үүсгэнэ лээ. Мэдээж тэд өлссөндөө хоолонд орох гэж ингэж дугаарлаагүй. Яг үнэндээ иргэд, компаниудаа бараг хоёр жил таг хорьж орлогогүйдүүлсэн төрийн харалган шийдвэрийг эсэргүүцэж “жагссан” юм. Олны эсэргүүцэл хүчтэй байсан учраас хотын дарга “За яахав, та нарыг ажиллуулъя” гэж дуугарсан ч хариуцлагын гэрээ гэх хэцүү агуулгатай шийдвэр гаргаж олны дургүйцлийг өдөөгөөд байна. Үүдээ нээсэн ресторанаар үйлчлүүлсэн хүнээс халдвар илэрвэл хариуцлага хүлээлгэнэ гэсэн утгатай хөлдүү заалт нь хэчнээн аж ахуйн нэгжид төвөг чирэгдэл удахыг өнөөхөндөө хэлэхэд эрт. Энэ мэтээр төр засгийн шийдвэр бүр компаниудын эсрэг чиглэсэн агуулгатай гарч байна.

Орох ачаа нь овоорч, гарах ачаа нь гацаж, хувийн хэвшил нь элгээрээ хэвтсэн эдийн засгаа эргэж харж ухаалаг бодлоготой ажиллахгүй бол ковид дууссаны дараа гадаад өр, төсвийн алдагдал, цойлсон инфляци, ханш нь навс унасан төгрөг, газар авсан ажилгүйдэл, дарангуйлал ханхалсан засаглалтай л сууж байх нь дээ, улсаараа.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

О.Амартүвшин: Худалдааны яамгүй байж худалдааны хууль ярих нь учир дутагдалтай

МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч О.Амартүвшинтэй ярилцлаа.

-Худалдааны хуулийн төслийн талаар яриад эхэллээ л дээ. Энэ төсөл дээр МҮХАҮТ-ын буюу бизнес эрхлэгч, хувийн хэвшлийнхний зүгээс байр суурь, шийдлээ санал болгосон уу?

-Бид ирэх долоо хоногийн лхагва гаригт яг наад асуудлаар чинь хэлэлцүүлэг зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Тэр үеэр санаа оноогоо солилцож ямар саналууд тусгахаа шийднэ. Өөрөөр хэлбэл, Худалдааны хуулийн төслийн тухай тэр үед илүү тодорхой байр суурь хэлэх боломж гарч ирнэ. Худалдааны хуулийн төслийг хэлэлцэхийн өмнө анхаарах нэг зүйл бий. Эхлээд Худалдаа, эдийн засгийн яамтай болох хэрэгтэй. Худалдаа хариуцсан яамтай болж байж Худалдааны хуулийн төслийг цогцоор нь харж чадна. Өнөөдөр худалдааг хариуцдаг тусдаа яам, газар гэж алга.

-Худалдааны яамтай байх зайлшгүй шалтгаан үнэхээр байна уу?

-Улс орнууд эдийн засгаа тэлэхийн тулд худалдааг өсгөх, дэмжих зорилготой байх ёстой. Манайд яг үүнийг юугаар яаж дэмжих, идэвхжүүлэх вэ гэдэг дээр тодорхой институци алга. ХХААХҮЯ мал, үр тариагаа л ярьдаг. Худалдааг хэзээ ч ярьдаггүй. Гадаад харилцааны яам элчин сайд, дипломат энэ тэрээ л ярьж байгаа харагддаг. Худалдааг ярьдаггүй. Ингээд харахаар худалдаа эзэнгүйдчихээд удаж байна л даа. Худалдааны яам гэж зайлшгүй байх ёстой гол шалтгаан нь энэ. Худалдааны асуудлыг хэн хөөцөлдөх вэ гэсэн асуултад өнөөдрийг хүртэл хариу алга. Худалдааны асуудлыг хувийн хэвшлүүд дангаараа хөөцөлдөнө гэсэн ойлголт байхгүй. Улс нь бодлогоороо дэмжих ёстой. Тэгж байж хөгждөг жамтай. Худалдаан дээр импорт, экспортын гаалийн тариф гэж зохицуулалт бол бий. Худалдааг анхаарах асуудал ингэсхийгээд дуусдаг. Худалдаанд тээврийн гэж маш том асуудал байгаа. Төр бодлогоор анхаарах ёстой. Гэтэл өнөөдөр Замын-Үүд дээр болж байгаа асуудлыг хар даа. Бие даасан Худалдааны яам байсан бол ийм асуудал үүсэхгүй байсан. Үүслээ гэхэд хариуцах эзэнтэй учраас цаг алдахгүй шийдэх боломж байсан.

-Худалдааны тухайд Гадаад харилцааны яам голлож хариуцаад байх шиг анзаарагддаг…?

-Гэхдээ Гадаад харилцааны яам дотоод худалдаанд оролцдоггүй. Гадаад худалдаагаа харилцдаг ч гэлээ бас учир дутагдалтай зүйл их бий. Японтой байгуулсан эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн дараахан бидэнд ашигтай шийдвэр боллоо гэж олзуурхаад байсан даа. Хэлэлцээр байгуулагдаад таван жил болоход Японоос манай улс руу орж ирэх импорт асар их хэмжээгээр нэмэгдсэн. Гэтэл манайхаас Япон руу гарсан экспорт буурсан байх жишээний. Уг нь бид худалдааны бодлогоо дотоодын үйлдвэрлэлтэйгээ уялдуулах ёстой. Гадаад харилцааны яам энэ бүх асуудлаас хол байгууллага. Тэгээд л өөрсдийнхөө талд алдаатай шийдвэр гаргачихаж байгаа юм.

-Тэгэхээр яамаа байгуулчихаад ямар хууль гаргахаа яривал зүгээр гэж үү?

-Зүй жамаараа бол тийм байх ёстой. Худалдааг гадаад талдаа Гадаад харилцааны яам мэдээд байгаа мэт харагдаж байгаа ч яг нарийндаа Гадаад харилцааны яаманд хийх өчнөөн ажил бий. Дотоод худалдаа гэдэг бол маш том ойлголт. Нарийн зохицуулалт шаардсан ажил шүү дээ. Наад захын жишээ гэхэд л сумын төвд хэчнээн дэлгүүр ажиллах ёстой гэх мэт жижиг сажиг асуудлаас эхлээд маш олон зүйл дээр зах зээлийн судалгаа тооцоотой, бүх зүйл нь тодорхой байх учиртай. Худалдаа тойрсон энэ мэт асуудлуудыг нэлээд өргөн хүрээнд харсан цахим форумыг МҮХАҮТ ирэх долоо хоногийн лхагва гаригт хийнэ.

-Худалдааны хуультай байх шаардлага байна уу даа гэсэн байр суурь ч мэр сэр сонсогддог. Таны яриаг сонсохоор тусгайлсан хуульгүйгээр салбар салбарт нь шингээгээд явахад хэцүү л юм байна?

-Зарим хүн заавал тухайлсан хууль шаардлагагүй гээд байгаа юм. Харин ч зайлшгүй шаардлагатай болчихоод байна л даа. Арилжааны гэх үү, худалдааны гэх үү гэсэн маргаан ч дуулддаг. Арилжаа гэж буулгах англи үгийг худалдаа гэж орчуулаад байгаа тал бий. Уг нь арилжаа гэдэг нь илүү өргөн хүрээг хамарсан утга. Гэтэл бид худалдааны хууль гэж ярьснаа, дахиад арилжааны хууль гэж тусдаа юм шиг хууль яриад байгаа юм. Нэгтгээд нэг ойлголттойгоор л явах ёстой байх. Бид Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болсон. Маш олон үүрэг хүлээсэн байгаа. Гэтэл хүлээсэн үүрэг маань ихэнх тохиолдолд манайд саад тотгор болох гээд байдаг. Дотоодын зах зээлээ хамгаалаад гадагшаа экспортолъё гэхээр гаднаа хаалттай, дотроо нээлттэй болчихсон. Үүнийгээ өөрчилье гэхээр Дэлхийн худалдааны байгууллагад элссэн учраас гээд хоригт орчих гээд. Яг үнэнийг хэлэхэд дотоод зах зээлээ ч хамгаалж чадахгүй байна. Дотоод зах зээлээ хэн хамгаалах нь тодорхойгүй байна л даа.

-Тэгвэл худалдааны хуулийн төсөлдөө худалдаа тойрсон энэ мэт бүх асуудлаа зохицуулсан заалтуудыг цогцоор нь тусгаж өгмөөр юм байна даа?

-Эхний ээлжинд Хууль зүйн яаман дээр ажлын хэсэг гарч ажилласан. Миний хувьд тэр зүгээс боловсруулсан хуулийн төслийг өргөн барилаа гэж ойлгосон. МҮХАҮТ дээр Худалдааны бодлогын зөвлөл гэж бий. Зөвлөлөө шинэчилж, удирдлагыг нь сольсон. Хамгийн гол нь хуулийн судалгаа гэж байдаг. Бусад улс орны Худалдааны буюу арилжааны хуульд юуг яаж зохицуулдаг вэ гэдэг дээр харьцуулсан судалгааг нэлээд сайн хийх байх. Харьцуулсан судалгааг нарийвчлаад хийхээр, өнөөхөө дагаад өөрчлөх зүйлүүд ч гарч ирж таарна. Танхимын хувьд компаниудаас гаргасан саналыг нэгтгэх, хуульчдыг ажиллуулах гээд хийх ажил их бий.

-Худалдааны асуудлыг дээр хэлсэнчлэн яам бүр салбар салбараар нь хуваагаад авчихсан хариуцаж байна уу?

-Ер нь тийм. Бараг бүх яам худалдаа мэддэг. Ийм байж бид яаж худалдаа хийх вэ дээ.

-Худалдааны яам байгуулах саналыг танхимаас албан ёсоор тавьсан удаа бий юү?

-Бид байнга сануулж, санал хэлдэг. Социалист нийгэмд хүртэл Худалдааны яам байсан. Гэтэл өнөөдөр бид хуучин нийгмээс долоон дор нөхцөл байдалд аж төрж байна. Худалдааг либералчлалаа гээд компани, аж ахуйн нэгжийн асуудал шиг хаячихаж болохгүй. Өнөөдөр мах экспортолъё гэхэд л төрийн дөрвөн байгууллага хоорондоо зөрчилдөөд гацаачихдаг. ХХААХҮЯ дотоод худалдаагаа анхаардаг эсэх нь ч эргэлзээтэй. Анхаардаг байлаа гэхэд гадаад худалдаагаа орхигдуулчих гээд байна л даа. Гэтэл гадаад худалдааг нь гадаад яам мэддэг гэж би түрүүн хэлсэн. Энэ мэтээс харахад наад зах нь л хоёр яамны хооронд зөрчил үүсээд байгаа биз.

мэдээ эдийн-засаг

Ө.Ганзориг: Монголын ардчиллыг тогтоож үлдээх эсэх нь У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёроос л шалтгаална

-ЖИРИЙН ИРГЭДИЙГ ТОМ КОМПАНИУДЫН ХУВЬЦАА ЭЗЭМШИГЧ БОЛГОЖ МӨНГӨЖҮҮЛЭХ НЬ МИНИЙ ИРЭХ ХОРИН ЖИЛИЙН ТОМ АМБИЦ-

“Мандал” санхүүгийн нэгдлийн ТУЗ–ийн дарга, эдийн засагч Ө.Ганзоригтой ярилцлаа.

–Иргэн бүрд банкны эзэн байх боломж бий, баялгийн шударга хуваарилалт хийе гэх мэт мессэж чинь олны анхаарлыг татаад эхэлчихлээ л дээ. Нөгөө талд Засгийн газрын тэргүүн, төрийн эрх мэдэлтэй зарим нэг хүн баялгийн тэгш хуваарилалт хийх ёстой гээд уул уурхайгаас орж ирсэн мөнгийг зүгээр л тэгшитгээд тараагаад уналаа. Баялгийн шударга болон тэгш хуваарилалтын ялгаа нь юу юм бэ гэдгээс яриагаа эхлэх үү, хоёулаа?

-Өнгөрснөө эргээд харахаар би Монголын санхүүгийн зах зээлийн 20 жилийнх нь түүхийг бичилцчихэж, иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх, санхүүгийн зах зээлийг хөгжүүлэх чигт нэлээд ажил амжуулсан байна. Таны сая асуусан баялгийн шударга хуваарилалт бол миний ирэх 20 жилд зорьж хийх том ажлуудын нэг. Би ирэх жилүүдэд баялгийн шударга хуваарилалтаас гадна тэтгэврийн реформ, иргэдэд том корпорациудын эзэн болох боломжийг нээсэн хөрөнгө оруулалтын сангийн чиглэлээр ажиллана. Баялгийн тэгш хуваарилалт гэсэн үг хэний ч амнаас гарах ёсгүй. Бид тэгш байдаг нийгэмд 70 жил аж төрөөд бүтэлгүйтсэн. Тэгш байх нь сүйрэл гэдгийг ойлгоод шударга гэдэг нийгэм рүү орж яваа улс. Хүн бүр тэгш боломжтой амьдрахыг л шударга гээд байгаа юм. Аа харин тэгш хуваарилалт бол сүйрэл. Шуудхан хэлэхэд, социализм. Тэгш боломж гэдэг чинь ардчилал.

–Бас л шуудхан асууя. Одоогийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа чөлөөт зах зээл гэж байхгүй гэсэн утгатай мэдэгдэл хийсэн удаатай. Энэ мэт өнгө хандлагаас нь анзаарахад шударга биш тэгш хуваарилалт хийчих вий гэсэн болгоомжлол төрөөд байх юм, танд тийм болгоомжлол төрөхгүй байна уу?

-Би харин ч сайнаар харж, эерэгээр ойлгож байгаа. Монгол Улсын 30 жилийн түүхэнд анх удаа УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нь нэг намаас сонгогдлоо. Та бодоод үз дээ, бусад Ерөнхийлөгч нарт ямар эрх байсан билээ? УИХ, Засгийн газар нь өөр нам учраас юм хийх гэхээр хөдөлж чаддаггүй байсан шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдэнэ гурав төрийн өндөр суудлуудад суучихлаа. У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр шударга ёсыг тогтооно, хонгилыг нураана, МАНАН-г арилгана гэж гарч ирсэн. Энэ зарчмаа дагаад явбал ийм хүчтэй нэгдэлд реформ хийх асуудал биш. Тэр утгаар нь би эергээр харж суугаа, найдаж яваа.

–Өнөө л цүнх баригчдаараа тойрон хүрээлүүлээд өмнөх өнгө маягаараа явчихвал яах уу?

-Энэ том эрх мэдлийг өнөө л МАН маягийн намчирхсан, жалгархсан, нутгархсан, ах дүүрхсэн өнгө янзаараа ашиглавал 2024 он гэхэд манай улс сүйрнэ. Би Хэнтийнх юм чинь Хэнтийн залуус дарга болох ёстой гээд явчихвал энэ улс жинхэнэ диктатур руу гулсаж орно.Нэг л мэдэхэд улсаараа Венесуэл болж үндэсний аюулгүй байдал алдагдана. Монгол өнөөдөр гуравхан сая хүнтэй. Гурван сая хүнээ 300 хүнтэй сумынхаа түвшинд аваачихгүйхэн шиг аж төрүүлж, цүнх баригч, найз нөхөд, нутаг усныхандаа давуу эрх олгодог байдлаа зогсоож, бүх иргэддээ тэгш боломж олгохын төлөө ажиллах эсэх нь У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг хоёр хүнээс л шалтгаална. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ бидний үе. Бизнес, эдийн засаг сайн мэдэхгүй ч улс төрөө сайн мэднэ. Харвард төгсөөд шууд Монголдоо ирсэн хүмүүсийг сайд дарга нараар тавьж байна л даа. Цаашид ч олноор нь тавих байх. Улс төрд цоо шинэ, олзуурхмаар хандлага ч гэлээ тийм төгс шийдэл биш. Өнөөдөр Монголд бизнес, эдийн засаг сайн мэддэг залуус өчнөөн бий. Тэднээс зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Бидэнд ч гэсэн Ерөнхий сайд шиг улсаа хөгжүүлэхсэн гэсэн чин хүсэл байна. Харвард төгссөн дарга залуус хувь хүнээсээ давж гараад ийм залуусын үгийг сонсвол улсаараа хурдан хугацаанд хөгжих асуудал биш гэж хэлэх гээд байна л даа.

–Тан шиг өөдрөг бодол төрөхгүй л байна. Ерөнхийлөгч, УИХ–ын дарга, Ерөнхий сайд нь нэг намынх, хэдэн арван жилээр тогтчихсон гажуудал шууд өөрчлөгдөхөд хэцүү, тэгэхээр дарангуйлал руу улсаараа гулсчих вий гэсэн хар төрөөд байх юм…?

-Дахиад хэлье, Монголын ардчиллыг тогтоож үлдээх эсэх нь үнэмлэхүй засаглалыг авсан У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёроос л шалтгаална. Л.Оюун-Эрдэнийн харах ёстой хамгийн гол нэг л өнцөг бий. Хэнтий аймгийн Бэрх суманд өнөөдөр төрсөн хүүхэд Зайсанд төрж байгаа хүүхэдтэй ижил тэгш боломжоор хангагдах ёстой. Түүнээс биш сайдын хүүхэд учраас гадаадад төрийн тэтгэлэг аваад тэргүүн ээлжинд явчихдаг, Хэнтий аймгийн хүүхэд учраас төрийн өндөр албан тушаалд томилогддог байж болохгүй. Энэ чинь тэгш бус, шударга биш хандлага.Товчхондоо хүмүүсийн боломжийг дээрэмдэж байгаа хэрэг.

–Та ирэх хорин жилийн карьериа баялгийн шударга хуваарилалтыг хийхэд зарцуулна гэж хэллээ. Шударга хуваарилалтыг яг яаж хийх гарц шийдлээ сонирхуулаач, Ерөнхий сайд та ч гэсэн нар шиг зах зээлийнхээ гал тогоонд олон жил болсон хүмүүсийн үгийг сонирхож суугаа байх…?

-Том компаниудыг хөрөнгийн бирж дээр гаргаж задалъя, жижиг иргэдийн эрх ашгийг хамгаалдаг хөрөнгө оруулалтын сан гэдэг бизнесийг дэлхийн сонгодог стандартаар хөгжүүлье гэсэн амбиц надад бий. Ирэх 20 жилд хийх ажил маань энэ. Бүр тодруулж хэлбэл, сая миний хэлдэг шийдэл бол баялгийн шударга хуваарилалтыг хийх гол гарц.

–Том компаниудын хувьд хувьцаагаа хөрөнгийн зах дээр арилжаалах сонирхол нь хэр байдаг юм бол?

-Би 2012-2015 оны үед энэ талаар их ярьсан л даа. Тэр үед хүлээж авах хүн их цөөн байсан. Сүүлийн хэдэн жилд том компаниудын захирлуудын хандлага өөрчлөгдсөн, хувьцаагаа арилжаалъя, бүтээсэн баялгаа хуваалцъя гэх болсон. Сүүлийн 30 жил бизнес эрхэлж баялаг бүтээж ирсэн ах нарын хувьд миний яриад яваа шийдэл бол бизнес нь цаашид тогтож үлдэх тухай асуудал. Тийм учраас нухацтай бодож үзээрэй гэж танай сониноор дамжуулж хэлмээр байна. Өнөөдөр Монгол шиг чөлөөт зах зээлтэй капиталист гэх мөртлөө топ 100 компанийг нь 100 гэр бүл эзэмшдэг улс дэлхийн хаана ч байхгүй. ОХУ ч тийм биш. Нийгэм, эдийн засгийг барьж байгаа энэ компаниуд хувьцаат байх ёстой. Эдгээр компанийн хувьцааг иргэн мөнгөө төлөөд худалдаж авах боломж бүрдэх байх ёстой. Үүнийг тэгш боломж гээд байгаа юм. Би Өмнөговь аймгийн угшилтай, Төв аймгийн Батсүмбэр суманд өссөн, Улаанбаатарт ерөнхий боловсролын сургуулиа төгссөн, гурван нутагтай хүн. Өнөөдөр би тэг цэгээс эхлээд “Мандал даатгал” гэдэг компани байгуулчихсан дажгүй амжилттай яваа. Гэтэл миний дараагийн үеийнхэнд ийм боломж байхгүй. Даатгалыг нь би эзлээд авчихсан. Ундаа, харилцаа холбоо, банкны бизнест мөн л миний болон миний өмнөх үеийнхэн эзэн суучихсан. Уул уурхай, барилгын салбар ч эзэнтэй болчихсон. Тэгэхээр Долоон буудалд төрж байгаа хүүхдэд, тэнд өсч өндийж буй залууст ямар боломж байна вэ? Ямар ч боломжгүй нийгэм рүү бид алхаж яваа. Энэ бол эргээд үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал. Венесуэлийн гашуун тавилан руу явах уу, үгүй юү гэдгийг шийдэх гарц. Ер нь ямар ч хүн боломжгүй болохоороо, буланд шахагдахаараа шийдсэн юм хийдэг.

–Шийдсэн юм гэдэг нь…?

-Дээрэм тонуул, Уго Чавес. Куба улс өнөөдөр коммунист диктатуртай. Энэ улсыг олон жил удирдсан Фидель Кастро гудамжнаас гарсан хүүхэд шүү дээ. Бүх бизнес, бүх боломж нь хаагдсан учраас залуус нь хувьсгал хийж, баячуудынхаа хөрөнгийг хураасныг бүх дэлхийгээрээ мэднэ. Өнөөдөр Монголын бизнес эрхлэгчид 30 жилийн турш бизнесээ босголоо. Үнэхээр мундаг. Тэр хүмүүс байсан учраас бид өнөөдөр ус, ундаа, хоолоо гаднаас авч идэхгүй аж төрж яваа. Барилгаа өөрсдөө барьж байна. Банк, харилцаа холбоо, бензин түгээгүүр маань монгол эзэнтэй. Тэр утгаар нь өнөөдөр бид топ 100-н компанийн захирлууддаа баярлах ёстой. Бензинийг нь оросууд, ундааг нь хятадууд, банкийг нь германчууд, харилцаа холбоог нь япончууд гээд нэг ч монгол эзэнгүй байж болох байсан.

–Манайх шиг социализмаас чөлөөт зах зээлд шилжсэн улсууд дунд бүх бизнесээ гадныханд эзлүүлчихсэн орон дэлхийд байна уу?

-Байлгүй яахав. Зах зээлээ хэт чөлөөтэй тавьснаас болоод ийм хэцүү байдалд хүрсэн улс Европт бий. Зүүн Европын хуучин социалист улсуудаас гээд ярихад банк, газар, барилгын компани, даатгал гэх мэт бүх хөрөнгөө баруун Европын том компаниудад дээрэмдүүлчихсэн орнууд нэг биш нэжгээд байна. Гэтэл өнөөдөр Монголын топ таван банкны ядаж хоёр нь монгол эзэнтэй, нэг нь төрийн мэдэлд байгаад нь бид бизнес эрхлэгчдэдээ, улстөрчдөдөө баярлах ёстой. Би идэвхтэй хөдөлмөрлөх учиртай хорин жилийнхээ ард гарлаа. Хийе гэснээ хийчихсэн.Одоо дараагийн 20 жилээ хараад сууж байна гэж танд хэлсэн дээ. Яг үүн шиг манай бизнес эрхлэгчид 30 жилийн түүхээ бүтээлээ, одоо дараагийн үе рүүгээ оръё гэх цаг болсон. 30 жил бизнесээ хийлээ, алтан гадас, хөдөлмөрийн баатруудаа авцгаалаа, одоо бүтээсэн баялгаасаа ард түмэнтэйгээ хуваалцах хэрэгтэй. Бүтээсэн баялгийг нь ард түмэн үнэгүй авъя гээгүй. Хувьцаагаа үнээр нь зар, тэгээд ард түмний хамгаалалтад ор л гэж байгаа юм.

–Компаниуд хувьцааныхаа тодорхой хувийг иргэдэд зарчихвал улстөрчид дээрэлхэж, дээрэмдэж, бизнест нь илт халдаж чадахаа болих сайн тал байгаа шүү, нээрээ?

-Ерөөсөө л тэр. ХААН банк хувьцааныхаа 30 хувийг иргэдэд зарчихвал таны сая хэлсэнчлэн улстөрчид дээрэлхэж чадахгүй. Улстөрчид дээрэмдэх гэвэл ХААН банкны хувьцааг авсан 30 мянган иргэн босно. Цаад утга агуулга нь ийм учраас бизнес хийдэг ах нар миний энэ санааг бухимдахгүйгээр ойлгож хүлээж авах байх. Нөгөө талд иргэдэд цалингаараа том компанийн хувьцаа авах боломж бүрдэнэ. MCS-ийн хувьцаанаас худалдаж авлаа гэхэд Ж.Оджаргал захирлыг өөрийнхөө төлөө ажиллуулж эхэлж байна гэсэн үг. Яг энэ хандлага дээр иргэдээ дэмжих хэлбэр бол хөрөнгө оруулалтын сан. Бид хөрөнгө оруулалтын сан байгуулж иргэдийг нэгтгэж, том компанийн хувьцаа эзэмшигч болгоод явна. Үүн дээр нэмж хэлэхэд Ерөнхий сайд тэтгэврийн реформыг хийх хэрэгтэй.

–Тэтгэврийн реформыг салбарын сайд нь эхэлж яриад Засгийн газарт оруулах ёстой биш үү?

-Би олон жил реформ ярьж явлаа. Эцэст нь нэг л зүйл ойлгосон. Тэтгэвэр, боловсрол, эрүүл мэнд гээд аль ч салбарын реформыг салбар хариуцсан сайд хийж чаддаггүй юм байна. Хийх боломж ч байдаггүй юм байна. Хийе гээд ямар нэг шийдэл гаргахаар Сангийн яам нь мөнгө гаргахыг зөвшөөрдөггүй гэх мэт өчнөөн саад тулгардаг. Товчхондоо Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга гурав нийлж байж л реформ хийх юм билээ. Та бод доо, би Голомт банкны гүйцэтгэх захирал байхдаа тэнд реформ хийж чадсан. Хэрвээ би тухайн үед Удирдах зөвлөлтэйгөө улс төр, популизм хийгээд суугаад байвал манай хэлтсийн захирал реформ хийж чадах уу. Хэзээ ч чадахгүй. Ийм л энгийн логик бий.

–Төрийн гурван өндөрлөг нэг намын угшилтай байгаа энэ цаг реформ хийх алтан үе байх нь…?

-Яг тийм. Ер нь реформ хийх нь ур чадварын гэхээсээ илүү хүсэл эрмэлзлийн асуудал. Ерөнхий сайд тэтгэвэр, боловсролын реформыг, Г.Занданшатар, У.Хүрэлсүх хоёр эрх зүйн реформыг хийх хэрэгтэй. Эрх зүйн реформ хийхгүйгээр энэ улс хөгжихгүй.

–Эрх зүйн реформ гэдгээ тодруулж тайлбарлавал…?

-Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад шударга ханддаг байх ёстой. Хамгаалах биш шударга хандах гэж тодотгомоор байна. Бүр тодруулж хэлбэл, тэгш боломж олгодог эрх зүйн реформ хэрэгтэй. Том дарга болохоор эрүүгийн ял авдаггүй, жирийн иргэн учраас хэн нэгний дохиогоор ял аваад явдаг, өрсөлдөгч бизнесмэнээ хууль эрх зүйн хонгилоор алхуулдаг, бизнесийг нь булаадаг, дээрэмддэг, чангалдаг, улс төрийн ялалт байгуулахын тулд эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг байдлыг бүрмөсөн зогсоох хэрэгтэй. Баялаг бүтээгч хэн бэ гэдэгт хуульч, улстөрч, эмч, багш орохгүй. Мэдээж бүгд улс орондоо хэрэгтэй ажил хийж яваа. Гэхдээ яг мөнгө олж ирдэг нь бизнесмэнүүд. Товчхондоо тэд бол баялаг бүтээгчид. Бизнес эрхлэгчид нь эрүүгийн хэрэгт орооцолдоод яваад байвал бизнесээ хийж, мөнгө олж ирж чадахгүй. Монголын топ бизнемэнүүдийн хувьд эрүүгийн хэрэг үүсээгүй хүн байхгүй боллоо. Дунд шатны бизнесийнхэн ч ялгаагүй. Эрүүгийн хэргээ аргалж, хаах гэж хууль эрх зүйн байлдаанд ороод явж байгаа. Энэ тохиолдолд юун бизнес хийх манатай. Ингэхээр улс орон яаж хөгжих вэ дээ. Үнэхээр хэрэг хийсэн бол цаг алдалгүй хурдан шийдэх хэрэгтэй. Өнөөдрийнх шиг тав, зургаа, долоон жилээр гэрч, сэжигтэн яллагдагч гээд явуулаад байвал хөгжил ярихад хэцүү. Эдийн засагч хүнийхээ үүднээс эдийн засгийн бүтээмж алдагдаад байгаа шалтгааныг яриад байна л даа.

–Том компанийн захирлууд дунд хувьцаагаа хөрөнгийн зах дээр гаргаж арилжаалах сонирхолгүй нь олон байх аа. Хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаагаа арилжаалдаг хувьцаат компаниудын тоог өсгөхийн тулд төрийн зүгээс ямар хөшүүрэг хэрэглэвэл үр дүнгээ өгөх бол?

-Төр маш том худалдан авагч. Төрд бараа бүтээгдэхүүнээ нийлүүлнэ гэдэг компаниудын орлогод маш нэмэртэй шийдэл байдаг. Тэгэхээр төрөөс тендер авч байгаа компаниудад “Хувьцаат компани бол тэргүүний ээлжинд тендерт шалгаруулна” гэсэн босго тавиад өгчих хэрэгтэй.

–Гэхдээ нөгөө талд тендер авдаг компаниудаас хувь хүртэж амьдардаг төрийнхөнд тийм сонирхол байх болов уу гэсэн асуудал бий шүү дээ?

-У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдээн гурав л хийвэл хийж чадна гээд байгаагийн цаад учир нь энэ л дээ. Энэ гурав хийхгүй бол хэн ч хийж чадахгүй. Учир нь ямар ч реформ тухайн салбарт ажилладаг хүмүүсийн маш том эсэргүүцэлтэй тулдаг.

–Манайх шиг цөөхөн хүн амтай улсад реформ хийж чадвал маш богино хугацаанд сэвхийгээд ирэх байх аа?

-Санал нэг байна. Реформыг сарын дотор хийж болно. Дэлхийд гуравт жагсдаг Калифорнийн Беркелейн их сургууль гэж бий. Тэнд сурч байх үед Хүний хөгжлийн төвийнх нь захирал, улс орнуудад реформын зөвлөгөө өгдөг эрдэмтэн надаас манай улсын боловсролын системийг сонирхсон юм. Миний хариуг сонсчихоод “Өө танайх чинь сурах бичиг, сургалтын бодлого агуулгаа бүгдийг нь яамнаасаа өгдөг юм чинь реформ хийхэд маш амархан. Учир нь танайх коммунист хэлбэрээрээ, нэгдмэл удирдлагатай хэвээр яваа юм байна. АНУ-д бол реформ хийхэд хэцүү. Мужууд, муж дотроо дүүргүүд, дүүрэг болгон хараат бус. Нэг дүүрэгт тодорхой асуудлаар хандахад, манай дүүрэгт испани гаралтай хүүхдүүд байдаг учир наадахыг чинь хүлээн зөвшөөрөхгүй гээд гэдийчихдэг. Танайх нэгдмэл системтэй, босоо тогтолцоотой болохоор реформыг дор нь хийнэ” гэж хэлсэн. Үнэн л дээ. Манайд хуучин коммунист маягийн босоо тогтолцоонууд үлдчихсэн. Боловсролын салбарт үлдсэн. Нийгмийн даатгал гээд харахаар аль эрт 1980 оныхоороо, салхи ч ороогүй байх жишээний. Хууль эрх зүйн салбар бас босоо тогтолцоотой. АНУ-д прокурорууд нь гэхэд л бие даачихсан. Хотын прокурор бол “Уучлаарай үндсэн хуулиа мөрдөнө” гээд суучихдаг. Харин манайд их өөр. Ерөнхий прокурорын үг бол хууль. Тэгэхээр энэ талаа ашиглаж реформоо яаралтай хийчихээд дараа нь босоо тогтолцоогоо нурааж хэвтээ болгох хэрэгтэй. Учир нь босоо тогтолцооны дээр бурангуй ашиг хонжоочин хүн суучихаар тогтолцоог бүхэлд нь ялзруулдаг гэм, эрсдэлтэй.

–Хөрөнгө оруулалтын сан байгуулахад хууль эрх зүйн ямар ч саад байхгүй юу?

-Ямар ч асуудал байхгүй.

–Хүмүүс хэр сонирхож байна. Шууд төчнөөн төгрөгөөр том компаниудын хувьцаа худалдаж авъя гэх мэтээр хандаад эхэлчихсэн үү?

-Эхэндээ хэр явах бол гэсэн асуулт байсан. Гэтэл одоо иргэд их сонирхож байна. Өнөөдрийн байдлаар манай “Мандал ассет менежмэнт” гээд хөрөнгө оруулалтын сан удирддаг компанид 15 мянган иргэний хүсэлт ирчихээд байна. 500 сая, 5 сая, 500 мянгатай хүн ч хандаж байгаа. Хөрөнгө оруулалтын санд нэгдье, тэтгэвэртээ гарахад барих хөрөнгөтэй, үр хүүхдэдээ өвлүүлэх хувьцаатай болъё гэсэн хүсэлтэй хүн олон байна. Байр сав өвлүүлнэ гэж ярихаа больж. Байр сууцны үнэ өсөхөө больсон учраас өсч үрждэг хувьцаанд мөнгөө хийе гэсэн хандлага хүчтэй байна. Улс орныхоо баялгийн хуваарилалтад оролцъё, том компанийнхаа эзэн болъё гэдэг эрмэлзэл ард түмэнд маш их байгааг олж харлаа. Иргэд хөгжихийг хүсч байна. Төрөөс мөнгө өгчихвөл зүгээр сууна гэсэн сонирхолтой хүн алга. Хүн л юм чинь хөгжихийн төлөө тэмцэх нь жам л даа. Товчхондоо том компаниуд хувьцаагаа гаргавал иргэд авахад бэлэн байна.

их-уншсан мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Баяраа: Үндсэн хуулийн Цэцийн сая гаргасан шийдвэр Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан, С.Баяр нарт шууд хамааралтай

Хуульч Б.Баяраатай ярилцлаа.

–Үндсэн хуулийн Цэцийн 2021 оны зургадугаар сарын 11-ний өдрийн их суудлын хуралдаанаар УИХ–ын 2020 оны нэгдүгээр сарын 10-ны өдрийн Эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай дөрвөн зүйл бүхий хуулийг бүхэлд нь хүчингүй болгох эцсийн шийдвэр гарлаа. Манай улсын хувьд урьд өмнө Эрүүгийн хуулийн эрх зүйн байдлыг дордуулах замаар буцаан хэрэглэх хууль баталж байсан тохиолдол байгаагүй санагдаж байна…?

-Эрүүгийн хуулийг эрх зүйн байдлыг дордуулах замаар буцаан хэрэглэх нь хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгддөггүй. Шалтааныг нь одоо хэлье. Хэнийг ч эрүүгийн гэмт хэрэгт эргэн шүүж, дахин шийтгэх хэлмэгдүүлэлт үүсэхээс сэргийлэх зорилгоос үүдэлтэй л дээ. УИХ-аас Эрүүгийн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь хүчин төгөлдөр болсон цагаасаа мөрдөгдөж эхлэх ёстой. Урьд нь болоод өнгөрсөн өөр хуулийн үйлчлэл бүхий цаг хугацаа руу урагшлан нөхөн үйлчлэх үндэслэл байдаггүй. Ер нь иргэнийхээ эрх зүйн байдлыг хүндрүүлэх замаар Эрүүгийн хуулийг буцаан хэрэглэх, өөрөөр хэлбэл урагшлуулан хэрэглэх жишиг дэлхий нийтэд байдаггүй. Коммунист СССр-ийн хувьд цөөн тохиолдолд гарч байсан. Тухайлбал, Н.Хрушевийн даалгавраар валютын арилжаа, үнэт эдлэлийн наймаа эрхэлсэн залуусыг дамын наймаа эрхэлсэн гэж цаазалсан түүх бий. Тухайн үед дамын наймаа эрхэлбэл дээд тал нь найман жил хорих ял өгдөг байсан юм. Гэтэл Зөвлөлтийн эрх баригчид Эрүүгийн хуулийг хоёр ч удаа буцаан хэрэглэж, шоронд байхад нь хуулиа өөрчилж 15 жил болгож нэмээд хэсэг хугацааны дараа цаазаар авах ялтай болгож буудан хороосон хууль баталж байсан. Энэ кейс одоо ч дэлхий нийтэд гашуун сургамж болж яригддаг. Харамсалтайнь ардчилсан Монгол Улс Эрүүгийн хуулийг эрх зүйн байдлыг дордуулах замаар буцаан хэрэглэх хуулийг 2020 онд баталсан нь сая Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хурлын эцсийн шийдвэрээр хүчингүйболлоо.

–Цэцээр хүчингүй болсон хуулийн гол агуулгыг тодотгож хэлэхгүй юү?

-УИХ-ын зүгээс албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх нэрийдлээр 2017-2020 онд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон албан тушаалын хэргүүдийг архиваас сэргээн шалгаж, нэхэн ял шийтгэхийг даалгасан хууль баталсан.

Зөвхөн албан тушаалын хэрэгт төдийгүй бусад бүх төрлийн гэмт хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан байсан ч заавал шүүхээр оруулан ял шийтгэхийн тулд хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохыг зогсоосон. Энэ бол иргэнийхээ эсрэг Үндсэн хуулийн бус аргаар төрийн хүчирхийлэл үйлдэж байна гэж үзэхээс өөр аргагүй үйлдэл. Зөвхөн Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн төдийгүй НҮБ-ын гишүүн орны хувиар олон улсын хэд хэдэн гэрээгээр хүлээсэн үүргээ зөрчсөн. Энэ хуулийн тухайд эрүүгийн эрх зүйн хамгийн муу жишээ болж сурах бичгийн судлагдахуун болох байх гэж бодож байна.

–Улстөрчдийн тайлбараас үзэхэд албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх гэхээр хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусчихаад хэрэгсэхгүй болоод байна гэх тайлбарыг тавьдаг. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхмоор байна…?

-Цэцэд мэдээлэл гаргасан иргэдийн хувьд албан тушаалын болон бусад гэмт хэрэгтэй тэмцэх нь зөв гэдэгтэй огт маргадаггүй юм. Ер нь сайхан гэмт хэрэг гэж юу байхав, гэмт хэрэгтэй тэмцэхийг хэн ч буруутгах боломжгүй. Гэхдээ хуулийн дагуу тэмцэх ёстой. УИХ албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх хүсэл зоригтой бол эрүүгийн ял шийтгэлийг чангатгах замаар хөөн хэлэлцэх хугацааг уртасгах, мөн төрийн өндөр албан тушаалтан халдашгүй бүрэн эрхтэй байх хугацаанд хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохыг түр тасалдуулах зэрэг олон улсад өргөн хэрэглэгддэг үр нөлөөтэй аргуудыг хэрэглэх нь зүйтэй.

Гэтэл үүнээс хамгийн муу хувилбар болох Эрүүгийн хуулийг буцаан хэрэглэх замаар тэмцэнэ гэдэг нь Үндсэн хууль, олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүрэг, иргэний үндсэн эрх, эрх чөлөөг шууд зөрчсөн хууль бус үйлдэл юм. Нэг үгээр бол хууль зөрчих замаар тэр дундаа Үндсэн хууль зөрчиж гэмт хэрэгтэй тэмцэх боломжгүй. Тухайн гэмт хэрэг шалгагдах үеийн хуулиар хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан бол шүүх, прокурорын байгууллага хуулиа дээдлэн хэрэгсэхгүй болгох нь зүйн хэрэг. Гэтэл УИХ нь нэгэнт хуулийн дагуу шийдэгдсэн хэргийг дахиад сэргээн шалгаад нэхэн ял шийтгэхийг шүүх, прокурорт шинээр даалгах нь шүүх эрх мэдэлд хууль тогтоох эрх байгууллагаас нөлөөлж байгаагаас өөрцгүй хэрэг юм. Хууль тогтоогч өөрийнх нь баталсан хүчин төгөлдөр хуулийг хэрэглэж хэрэг маргаан шийдвэрлэсэн шүүхийг буруутгах нь утгагүй. Үндсэн хуульд “шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ”, “шүүхийн эцсийн хүчин төгөлдөр шийдвэрийг заавал биелүүлнэ”, “шүүн таслах ажиллагаанд хэн ч хөндлөнгөөс оролцохыг хориглоно” гэсэн зохицуулалт байгаа. Шүүх нэг хэргийг хоёр удаа хоёрөөр хуулиар шийдвэрлэх үндэслэлгүй.

–Эрүүгийн хуулийн суурь зарчим нь шалгагдаж байгаа этгээдийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан хуулийг буцаан хэрэглэхгүйгээс гадна хэрэг шийдвэрлэхэд эргэлзээ төрвөл сэжигтэн, яллагдагчид ашигтай шийдвэрлэдэг байтал яагаад үүний эсрэг хууль гаргасан юм бол?

-Зөвхөн Эрүүгийн хууль төдийгүй аль ч хууль, тэр бүү хэл гэрээний харилцаанд ч оролцогч талын эрх, үүрэг дордуулахаар бол хуулийг буцаан хэрэглэдэггүй. Энэ бол хуулийн суурь зарчим. Эрүүгийн хуульд заасан үндсэн зарчмыг Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай буюу хуулийн бэлтгэл ажил хангах хуулиар шууд үгүйсгэж зөрчиж болохгүй.

–Хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр олон эрүүгийн хэрэг хэрэгсэхгүй болдог. Эрүүгийн хуульд хөөн хэлэлцэх хугацаа байх нь гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд саад болж байна уу?

-Хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дэлхий нийтэд түгээмэл хэрэглэгддэг хуулиар олгосон боломж юм. Гэмт хэргийн нийгмийн аюулын шинж тодорхой хугацаанд үгүйсгэгдэж байдагтай холбогдуулан гэмт хэргийн ангиллаас шалтгаалан харилцан адилгүй хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдог. Тухайлбал, хөнгөн гэмт хэрэгт бага хугацаа тоолдог бол хэрэг хүндрээд ирэхээд хугацааг уртасгадаг зохицуулалттай. Хууль, шүүхийн байгууллагаас иргэдийг гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгах тохиолдолд тодорхой хуулийн хугацаа заавал байдаг. Тэгэхгүй бол хэдэн сар жилээр улсын хилээр гаргахгүйн зэрэгцээ цагдаа, хүчний байгууллагад цаг наргүй шалгуулж,өдөр бүр цагаа бүртгүүлж, нэг ёсондоо хэрэгт шалгагдахаас илүүтэй хэт сунжирсан урт хугацааны залхаан цээрлүүлэлт болох аюултай. Шүүхээр гэмт буруутай нь тогтоогдоогүй хэнийг ч гэмт хэрэгтэн гэж үздэггүй. Чухам хуулийн байгууллагыг хугацаагүйгээр хэрэг шалгаж иргэний эрхийг зөрчүүлэхгүй байх үүднээс хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдог. Нөгөө талаар хуулийн байгууллагыг хэргээ хурдан шалгах үүрэг хүлээлгэн хариуцлагажуулж байна гэсэн үг. Иймд хөөн хэлэлцэх хугацаа нь хүний эрхийн чухал ач холбогдолтой хуульд заавал байдаг зохицуулалт юм.

–Үндсэн хуулийн Цэцийн их суудлын хуралдаанаар УИХ–ын 2021 оны 02 дугаар тогтоолыг хүчингүй болгочихлоо. Одоо практикт гарах үр дагаврыг ярилцъя. Шалгагдаж байгаа эрүүгийн хэргүүд хэрэгсэхгүй болох уу?

-Хэрэг бүртгэлтийн шатанд байгаа хэрэг, мөрдөн байцаалтын шатанд яллагдагчаар татагдсан эрүүгийн хэрэг, шүүхийн шатанд шүүгдэгчээр шийдвэрлүүлж байгаа эрүүгийн хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болсон бол эрүүгийн хэрэг шууд хэрэгсэхгүй болох үндэслэл болно. Одоогийн хуулиар яллагдагчаар татагдсанаар хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохыг зогсоож байгаа. Харин Цэцийн шийдвэр гарсанаар гэмт хэрэг үйлдэгдсэн үеийн буюу өмнөх хуулийн дагуу анхан шатны шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр болох хүртэл хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолуулах эрхээ эдэлнэ гэсэн үг.

–Шүүхээр нэгэнт эцэслэн шийдвэрлэгдсэн эрүүгийн хэргийг яах вэ?

-Бүх шатны шүүхээр нэгэнт эцэслэн шийдвэрлэгдсэн эрүүгийн хэргийн тухайд ял оногдуулах үндэслэл болсон хуулийн нөхцөл өөрчлөгдөх тул шинээр илэрсэн нөхцөл байдлын улмаас шүүхийн шийдвэрийг хянах хуулийн үндэслэл болно. Үндсэн хууль, бусад хуулийг илт буруу хэрэглэсэн шүүхийн шийдвэрийн улмаас хүний эрх ноцтой зөрчигдсөн бол шинээр илэрсэн нөхцөл байдалд хамаардаг. Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуульд ч Үндсэн хууль зөрчсөн хуулийн үр дагаврын талаар зохицуулахдаа “Гагцхүү Эрүүгийн хууль, эсхүл Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлагыг хөнгөрүүлэх үндэслэл тогтоогдсон бол Цэцийн шийдвэрийг баримтлан хэргийг зохих хууль тогтоомжийн дагуу дахин хянаж болно” гэсэн нь энэ тохиолдолд шууд хамаарах юм.

Өөрөөр хэлбэл, шүүхээр шийдвэрлэгдээгүй хэргийн хувьд хуулийн боломжоо эдэлж хожоотой үлдэх, харин шүүхээр шийдвэрлэгдсэн нь хохирч ял эдлэх замаар иргэдээ үндэслэлгүйгээр ялгаварлах хуулийн үндэслэлгүй. Иймд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан хэрэг шүүхээр орсон эсэхээс үл шалтгаалан хэрэгсэхгүй болох нь Үндсэн хуулийн хууль дээдлэх, шударга ёс, тэгш байдлын зарчимд бүрэн нийцнэ. Шударга шүүхээр шүүлгэх иргэний үндсэн эрхийг алагчилж, ялгаварлаж эдлүүлэх нь зохисгүй. Ер нь Үндсэн хууль зөрчсөн хуулиар иргэн хүнд ял өгөх үндэслэл байхгүй.Эцэст нь хэлэхэд, иргэдийн дунд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр ял завшиж байна гэсэн буруу ойлголт байдаг. Энэ бол ял завших биш хуульд заасан боломжоо эдэлж байгаа явдал юм. Мөн эрүүгийн хэрэг цагаатгагдахаас өөр үр дагавартай.

Тухайлбал, хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр эрүүгийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон ч гэм буруутай гэсэн хуулийн үр дагавар үлдэх тул цаашлаад нийтийн албан хаших болон бусад эрхийг хязгаарлана, мөн гэмт хэргийн улмаас учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх, хууль бусаар олсон орлогыг хураах зэрэг хуулийн үр дагаврууд үлддэг. Иймд зарим иргэд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдээ сэргээлгэж шүүхээр гэм буруугүй болохоо тогтоолгож цагаатгахыг илүүд үздэг, энэ нь зөвддөг тохиолдол олон бий.

–Бүр тодруулж асууя. Өдгөө шоронд байгаа С.Баяр, М.Энхсайхан гэх мэт улстөрчдийг суллах үндэслэл бүрдчихлээ гэж харлаа, зөв үү?

-Шуудхан хэлэхэд тийм. С.Баярын тухайд Оюу толгойн 2009 оны Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, М.Энхсайханы хувьд 2015 оны Таван толгойн батлагдаагүй гэрээний төсөлтэй холбоотой асуудлаар буруутгагдсан. Аль алиных нь хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан боловч Үндсэн хууль зөрчсөн хуулийн дагуу хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохыг зогсоосон, мөн эрх зүйн байдлыг дээрдүүлсэн хуулийг шууд хязгаарласан хуулиар ял оногдуулсан. Иймд Үндсэн хуулийн Цэцийн саяны гаргасан шийдвэр одоо хоригдож байгаа Ерөнхий сайд асан С.Баяр, М.Энхсайхан нарт шууд хамаарна. Үүнээс илүү чухал зүйл гэвэл зөвхөн албан тушаалын гэхгүй бусад бүх төрлийн эрүүгийн хэрэгт хөөн хэлэлцэх хугацаагүйгээр шалгагдаж заавал шүүхээр ял шийтгүүлэхээс аргагүй болоод байгаа хэдэн зуун иргэдийн хуульд заасан боломж, шударгаа шүүхээр тэгш шүүлгэх эрх сэргээгдэх ач холбогдолтой юм.

их-уншсан мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Лхагважав: У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч болчихлоо, одоо МАН-ын зовлон эхэлж байна

-ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ЗАСАГЛАЛЫГ МӨРӨӨДДӨГ Н.ЭНХБАЯРЫН МАН ДАХЬ ХҮЧИЙГ САРНИУЛЖ ЧАДАХ ГАНЦ ХҮН БОЛ С.БАЯР-

Бизнесийн удирдлагын доктор, МАН–ын Бага хурлын гишүүн Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

–Танай намаас нэр дэвшсэн У.Хүрэлсүх илт давуу саналаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч боллоо. Ард түмэн яагаад, ямар шалтгаанаар ийм сонголт хийсэн гэж та харж байна вэ?

-У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийн хувьд дахиж сонгогдохгүй. Зургаан жилийн хугацаанд бүх бодлогоо зангидна. Ард түмэн энэ онцлогийг харж, Засгийн газар, орон нутгийг удирдаж яваа, өөрөөр хэлбэл эрх баригч намын даргыг сонголоо гэж ойлгож байна. Ойрын хэдэн жилд амьдралыг нь аятайхан болгочих байх гэж бодоод сонгосон байх.

–Нөгөө талаас нь харвал АН сул байгаа ийм үед Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар бүхэлдээ нэг намд оччихоор ардчилалд сөргөөр нөлөөлөх вий, дарангуйлал руу гулсчих вий гэсэн болгоомжлол байна л даа?

-Монголын хэмжээний том намыг удирдаж байсан намын дарга Ерөнхийлөгч болоод явчихаар том орон зай гардаг. Ц.Элбэгдорж, Н.Энхбаярт ч тохиолдож байсан. У.Хүрэлсүхийн хувьд ч ялгаагүй, тийм орон зай гарч ирж байна. Монголын ард түмэн нуугдмал Ерөнхий сайд, нуугдмал Ерөнхийлөгчтэй байхыг хүсдэггүй. Ерөнхийлөгч нь Ерөнхийлөгч шиг, Ерөнхий сайд нь Ерөнхий сайд шиг байх ёстой гэж ханддаг онцлогтой үндэстэн. Хэрвээ У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч өмнөх шигээ хоёрдмол байдлаар Засгийн газрыг, намыг далд утгаар удирдана гэж зүтгэвэл Н.Энхбаярын зовлонг амсана.

–Гэхдээ шинэ Ерөнхийлөгчийг Ерөнхий сайдад илтэд нөлөөлнө, тэр нөлөө нь дарангуйллын том суурийг тавих эрсдэлтэй гэсэн хандлага хүчтэй байгаа шүү дээ?

-Өмнөх Ерөнхийлөгч нарын түүхийг сөхөөд харахаар Ерөнхий сайдын эрх мэдэл рүү хуучин байсан эрх мэдэлдээ дулдуйдан халдаж, тоглоомын Ерөнхий сайд шиг хандаж байсан удаа бий. Тодруулж хэлбэл Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж хоёр байна. Энэ хоёр хүн ийм хандлагаасаа болж унасан. Намаасаа хараат бус байдлаар ажиллах гэж оролдсон нь Х.Баттулга. Ний нуугүй хэлэхэд, Х.Баттулгыг дахин Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж гаргах боломжийг хаахын төлөө Монголын бүх бизнес, улс төрийнхөн сая нэгдлээ. Х.Баттулгатай ойр байж, сүүлийн гурван жилийн Монголын макро түвшний, улс төрийн бүх бодлогыг гаргалцаж явсан У.Хүрэлсүх анд нь Ерөнхийлөгч болж байна. Эндээс их өөр зураглал гарч ирэх байх. Монголын хамгийн том өмч болсон төрийн нийтийн хамааралтай өмч болох газар, газрын хэвлийн баялгийг дахин хуваарилах үйл явцад У.Хүрэлсүх, Х.Баттулга хоёр маш идэвхтэй хамтран ажилласан.

Саяхан түр зуурын буюу зургаан сарын завсар зай гарсан л даа, энэ харилцаанд нь. Төрийн нийтийн хамааралтай өмчийн хуулийг Үндсэн хуулийн дагуу шинэчлэн баталсны дараа газрын хэвлийн баялгийн дахин хуваарилалт дээр У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч ганцаараа ажиллах хэрэгтэй болж байгаа. Ингэж ганцаараа ажиллах нь хэр олон хүмүүст таалагдахгүй байх вэ гэдгээс ойрын хоёр жилийн уур амьсгал ямар байх нь тодорно. Ялангуяа эдийн засагт өрнөж буй үйл явц дээр.

–Сонгуулийн өмнө ярьж суухад та “Намынхаа байраар орохоор жийрхэх сэтгэгдэл төрдөг болсон” гэсэн утгатай үг унагасан даа. Таны ярианаас намын чинь уур амьсгалыг даргынхаа харизмыг дагаад цэрэгжсэн маягийн болчихож дээ гэж бодоод өнгөрсөн…?

-Сүүлийн гурван жилд манай намд өрнөж буй процесс гайхал төрүүлэх болсон. У.Хүрэлсүх даргад харизм нь зохидог юм. Өөрөөр хэлбэл, цэргийн талын хүмүүжил нь. Ний нуугүй хэлэхэд, У.Хүрэлсүхээс өөр хүнд зохидоггүй. Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдэнэ, ер хэнд ч зохихгүй. Гэтэл манай нам У.Хүрэлсүх даргын стиль, арга барил руу орчихсон. Нэг л хүр хар гэсэн улс, нэг л их цэргийн зохион байгуулалттай орчин мэдрэгдэх болсон л доо. Нам гэдэг бол үзэл санааны нэгдэл, олон ургальч үзлийн чуулган, оюун ухааны цөм болсон улсын цуглардаг орчин. Үйл явц нь аядуу зөөлөн өрнөдөг тийм л орчил. Харамсалтай нь манай намын байранд сүүлийн хоёр жилд тийм уур амьсгал үгүйлэгдэх болсон.

–Намын байрны чинь энэ уур амьсгал Төрийн ордонд оччих вий гэж болгоомжлоод таныг шалгаагаад сууна л даа, би?

-Манай намын цагаан байран дахь энэ уур амьсгал Монгол Улсын Төрийн ордоны зүүн талын жигүүрт бий болчих вий гэдгээс би ч айж байна. Энэ арга барилаа Ерөнхийлөгчийн институтэд нэвтрүүлж, нэг л их цэрэгжсэн байдалтай болчихвол хэцүү. Хэрвээ ингэвэл хоёр жилийн дараа Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болъё гээд явж байх өндөр эрсдэлтэй. Өнгөрсөн гурван жилд хэрэгжүүлсэн арга барилаа солихгүй бол хоёр жилийн дараа Ерөнхийлөгчийг насаар нь сонгодог засаглалтай болохыг үгүйсгэх аргагүй.

–Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, парламент нь бэлгэ тэмдгийн болох процесс өрнөж магадгүй гэж үү?

-Магадгүй.

–Төрийн тэргүүнийг ингэж авирлавал эсэргүүцэх нь олон байлгүй дээ. Дэмжих хүн олдохгүй байх аа?

-Хамгийн том дэмжлэгийг үзүүлэх нэг хүч бий. МАН-д саявтар 55 мянган хүнээ хөтөлж оруулж ирсэн Н.Энхбаярын нам байна шүү дээ. Тодруулж хэлбэл, МАХН. Энэ намын тухайд Ерөнхийлөгчийн засаглалыг дэмждэг, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөлдөө яг энэ концепцоо хийчихсэн яваа. Ийм бүхэл бүтэн том мафи МАН-д ороод ирчихсэн. У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч болоод яваад өгсний дараа нам доторх Н.Энхбаярын хүч ихэснэ.

–Тэгтлээ хүчтэй нөлөөтэй байж чадах уу?

-Давагдашгүй их хүч нөлөөтэй байх эрсдэл бий. У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийн хувьд нам руу орох ямар ч эрхгүй болно. Гэтэл Н.Энхбаяр манай намын бага хуралд 100 хүнтэй ороод ирлээ. Удирдах зөвлөлийн 30 хувийг авч байгаа. Мөдхөн Намын их хурал хуралдаж намын бага хурлаа сонгоход Н.Энхбаяр, М.Энхболдын фракц бараг 70-80 хувийг авна. Бүр цаашлуулж харвал, бид ирэх намар Н.Энхбаяр гэдэг Ерөнхий сайдтай болчихсон сууж ч магадгүй. Учир нь Н.Энхбаяр гэдэг хүн арван жил хатаагдсан. Энэ намаас гараад хангалттай зовлон туулсан. Тэр бүхний эцэст эргэж ирж байгаа хүн шүү дээ. Товчхондоо энэ хүнийг МАН-аас хэн ч гаргаж чадахгүй.

–За гутранги өнцгөөр харвал ийм байдаг юм байж. Эерэгээр харвал ямар гарц гаргалгаа байна, танай намд?

-Мэдээж аливаа юм хоёр талтай. Ийм үед С.Баяр даргыг оруулж ирж байж л Н.Энхбаярын хүчийг сарниулах боломжтой. Хуучин МАХН, одоогийн МАН-ын сүүлийн хориод жилийн концепцийг онолын хувьд барьсан ганц хүн нь С.Баяр дарга. М.Энхболд, Н.Энхбаяр гэсэн хоёр том хүчийг зангидах ажлыг Л.Оюун-Эрдэнэ, Амарбаясгалан нар хийж чадахгүй. С.Баяр дарга хүссэн хүсээгүй жилийн дараа МАН-ын генсек болж байж л тэнцвэрийг бий болгоно. Монголын тусгаар тогтнол, ойрын хэдэн жилийн алсын харааг авч явах хүчийг тэнцвэржүүлэх боломж МАН-д дотоодод нь бий. Дахиад хэлье, энэ тэнцвэрийг барьж чадах хүн бол өдгөө шоронд сууж байгаа С.Баяр.

–Та түрүүн баялгийн дахин хуваарилалтыг У.Хүрэлсүх ганцаараа хийхээр болж байна гэж ярилаа. Ингээд харахаар У.Хүрэлсүх гэж хүнд бүх эрх мэдэл төвлөрч, хүсээгүй нийгэм рүүгээ улсаараа яваад орчих эрсдэл байгаа юм биш үү?

-У.Хүрэлсүх жилийн өмнө чөлөөт зах зээл гэж байхгүй, бүгдийг төр мэднэ гэсэн мэдэгдэл хийснийг та түрүүн асуултдаа онцолсон. МАН-ын эрх баригчдын уул уурхайн компаниуд руу хандсан шийдэл асуудлууд ямархуу өнгөтэй өрнөснийг та мэдэж байгаа. 1992 оны Үндсэн хуульд уул уурхай, газар, газрын хэвлийн баялаг төрийн өмч байна гэж заасан хэрнээ Төрийн өмчийнх нь эрхийг хамгаалсан хууль гараагүй 30 жил болсон л доо. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн дагуу энэ хууль одоо гарна, намрын чуулганаар хэлэлцэх байх. Үүний дараа хүссэн хүсээгүй хайгуулын лицензүүд дээр хөдөлгөөн гарна. Төр өөрийнхөө өмчийг мэдэж байгаа, эзэмших ашиглах эрх нь төрд бий. Энэ утгаараа дахин хуваарилалтыг Х.Баттулга, У.Хүрэлсүх хоёр хоёулхнаа хийх гэж байсан. Харин одоо У.Хүрэлсүх ганцаараа хийнэ. Өмнөх бүх Ерөнхийлөгч нар төрийн нийтийн хамааралтай өмчийн хуулийг гаргаагүй, өмчийн эрхийг Иргэний, Эрүүгийн, Төрийн нийтийн хамааралтай хуулиар хамгаалаагүй, зөвхөн өөрсдөө эрх мэдэлтэй байх үедээ эзэмшлийн хуваарилалтад нь оролцдог байсан. Одоо тэр бүхэн Үндсэн хуулиар байхгүй болсон. Гэхдээ эдийн засгийн 70, 80 хувийг бүрдүүлж буй хувийн хэвшлийнхэн ганц Ерөнхийлөгчөөр тоглоомын бүх дүрмийг зохиолгочихгүй байх.

–Гэхдээ л бүх эрх нэг намд оччихлоо. Бодит эрсдэл байгаа юм биш үү?

-Тийм ээ тийм, таны эргэлзээг үгүйсгэхгүй. В.Путин 2000 оны эхээр яалаа даа. Оросын хэчнээн том олигархиуд яаж ч тэмцээд Путины төрийн механизмыг ашигласан системийн дээр гарч чадаагүй түүх бий.

–У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч болсноор ийм давуу тал үүснэ дээ гэж найдах олзуурхал танд байна уу?

-Цэргийн хүмүүжилд нэг давуу тал бий. Цэргийнхэн стратегийн онолтой хүмүүс байдаг. Ерээд он, 2000 онд хоёр нийгэм солигдох явц дэлхийд өрнөхөд хамгийн том компаниудыг дандаа цэргийнхэн удирдаж амжилтад хүргэсэн байдаг нь стратегийн мэдлэгтэй нь холбоотой л доо. Байгаа нөөцөөрөө бодит нөхцөл байдалд яаж ялах вэ гэдгийг харж чаддаг хүмүүс цэргийн сургууль төгссөн байдаг. Тийм ч учраас би У.Хүрэлсүх даргад Ерөнхий сайдаар ажиллах үед нь “Та цэргийнхээ эрдмийг л сайн ашиглаарай” гэж захиж байсан.

–Ерөнхий сайд байхдаа ашиглаж чадсан уу, энэ чадвараа. Ер нь У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч Ерөнхий сайд байхдаа эдийн засагт эерэг нөлөөтэй том шийдвэр гаргаж чадсан уу?

-Миний хувьд МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байхдаа У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийг Ерөнхий сайд байхад нь ойр хамтарч ажиллаж байсан үе бий. Ялангуяа татварын багц хуулийг батлуулахад идэвхтэй нөлөөтэй ажилласан. 2019 оны гуравдугаар сарын 22-нд ээлжит бус чуулганаар энэ хуулийг баталсан юм. Ковидын ид хэцүү цаг буюу 2020, 2021 онд татварын ачаалал багассан нь бизнесийнхэнд тод мэдрэгдэж байгаа. Энэ бол Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүхийн идэвхтэй оролцоотойгоор батлагдсан Татварын багц хуулийн үр дүн. Цэргийн хүний стратегич чадвараа Ерөнхий сайд байхдаа ашиглаж чадсан уу гэдэг асуултын тухайд хасахтай эдийн засгийг 5.7 хувь руу аваачсан гавьяа У.Хүрэлсүхэд бий. Мэдээж Н.Алтанхуяг, Ч.Сайханбилэг, Ж.Эрдэнэбат гэх мэт өмнөх Ерөнхий сайд нарын хийсэн ажлын үр дүнгээр У.Хүрэлсүх 2018, 2019 онд эерэг дүнтэй ажилласан. Гэхдээ мань хүний амжилтад голлож нөлөөлсөн зүйл бол ковид. Ковидын 1.6 жил цэргийн эрдмийн хүмүүсийн чадлаа гаргах хугацаа байсан юм. Та сонгуульд саналаа өгөхдөө анзаарсан байх. Ногоон хувцастай цэргийн хүмүүс тип тап гээд байгаа биз. Цар тахлын үед дэг журам сахиулахад мань хүний үзсэн эрдэм хэрэг болсон л доо. Гэхдээ энэ тип тапхийсэн байдлаараа зургаан жил явна гэвэл барахгүй.

–Саяны сонгуулийн үр дүнг харахад иргэдийн олонх нь хүчтэй, нөмөртэй удирдагчийг хүсээд яваа юм шиг санагдаад байна л даа. Ингээд харахаар цэрэгжсэн хандлага нь улам хүчтэй болох юм биш үү?

-Монголын ард түмэн чөлөөт зах зээлд дуртай, хүний эрхийг зовохоор өөрийн эрхээр жарга гэсэн философиор сүүлийн 30 жил амьдарсан үндэстэн. Ийм орчинд социализм ярьж, нам төрийн удирдлагыг шүтүүлэх гэж зүтгээд хол явахгүй. Цар тахлын хүндхэн үед л хэрэг болсон арга.

–Ковидын үед л цэрэгжсэн, коммунизмжсан хандлага нь дараалсан хоёр сонгуульд МАН–ыг ялалт байгуулахад нөлөөлсөн гэж хэлэх гээд байна уу, та?

-Сүүлийн хоёр сонгуульд ялалт байгуулахад нь маш том буян боллоо шүү дээ, ковид. МАН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшсэн өмнөх гурван дэвшигч яагаад унасан учрыг би танд одоо хэлье. Манай нам үзэл сурталгүй болчихсон юм. Гэтэл өнөөдөр жирийн нэг, хэн ч мэдэхгүй намаас дэвшсэн хүн өчнөөн хувийн санал аваад гараад ирж байгаа биз. Үзэл сурталтай учраас тэр. Сүүлийн 30 жилд залуусын үнэ цэнэ, итгэл үнэмшил болсон философи нь яваад байгаа учраас ийм амжилт үзүүлсэн хэрэг. Хэрвээ ковидгүйсэн бол МАН дахиад ялагдах байсан. Манай нам орон нутгийн сонгууль, их хурлын сонгууль гэх мэт жижиг тойргуудад ялдаг хэрнээ Монгол Улсын хэмжээнд өрнөсөн сонгуульд дандаа ялагдаж ирсэн. Тодруулж хэлбэл, сонгогчдын 50 хувь нь саналаа өгөхгүй явсаар өнөөг хүрсэн юм. Үзэл бодол, философи, аргаа өөрчлөхгүй бол болохгүй гэдгийн л том дохио шүү дээ. Бид яг юуны төлөө явж байгаагаа тодорхой болгох ёстой. Иргэнийхээ аз жаргалын төлөө явж байна уу, төрийн сайн сайхны төлөө зүтгэж яваа юу гэдгээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Яг үнэнийг хэлэхэд, МАН сүүлийн 30 жилийн 26-д нь социализмын үзэл суртлыг шилжүүлэх гэж оролдсон. Тэгснийхээ гороор Монголын нийгмийг хямрал руу унагачихаад байна. Одоо МАН-ын дараагийн үе коммунизмаа дурсаж, эмээ өвөөгийнхөө гавьяаг урдаа барьж гүйгээд цаашаа явахгүй.

–Ковид дэлхийг өөрчилсөн, барууны либерал үзлээс илүү төрийн оролцоог чухалчилсан засаглал руу дэлхий хүссэн хүсээгүй орж байна гэсэн байр суурийг учир мэдэх хэд хэдэн хүн хэлснийг уншсан. Та энэ хандлагатай санал нийлэх үү?

-Цар тахал, эдийн засгийн хямралын үед төрийн оролцоо зайлшгүй гарч ирдэг. Яг ийм үед ямар ч улсад төрийн менежмэнтийн зохион байгуулалт хэрэгтэй байдаг юм. Гэхдээ түр зуурын хугацаанд л хэрэг болдог. 1932 онд Америкт их хямрал болсныг хүн бүр мэднэ. Тухайн үед рузвельт төрийн давамгайллыг бүх юманд оруулсан коммунист маягийн систем бий болгочихсон байсан. Гэхдээ дараа нь тэр системээсээ татгалзсан. Манайх шиг ардчилал, зах зээлийг сонгосон улсын хувьд цар тахал, эдийн засгийн хямралын үед хэрэг болсон төрийн оролцоо давамгайлсан системийг цааш нь үргэлжлүүлэх боломж байхгүй. Гэхдээ засаглал маань ийм аюул руу гулсчих гээд байна шүү гэдгийг сануулах институт их чухал. Манайхаар бол Олон улс судлалын хүрээлэн гэх мэт байгууллагууд ийм үүрэгтэй ажиллаж байх ёстой л доо. Харамсалтай нь манайд ийм институтүүд ажилладаггүй. Ний нуугүй хэлэхэд, манай улс нэг намын системээр 70 жил яваад болохгүйг нь ойлгоод 1990 онд өөрчлөлтийн замыг сонгосон.

Тэр үед шижигнэсэн залуус байсан эрдэмтэд одоо “Хятадын коммунист намын төлөвлөгөө гоё, коммунизм ёстой сайхан” гэж яриад яваад гайхдаг. Зүй нь тэд засаглал чинь болохоо байх гээд байна шүү гэж сануулаад, залуурдаад суух учиртай хүмүүс.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories