Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.

– Өнөө жил ковидын дараах огцом сэргэлт бий болох найдлага байхгүй-

-Хил хаагдсан энэ өдрүүдэд улсаараа үйлдвэрлэгч байсансан бол гэсэн харамсал олон хүнд төрж байна л даа. Үйлдвэрлэгч байхын тулд бид яах ёстой юм бол, ер нь тийм боломж бидэнд байна уу?

-Бид эдийн засгийн бүтцээ алдчихаад байна л даа. 2021 оны гуравдугаар улирлын ДНБ-ий 60 гаруй хувь нь хөдөө аж ахуй, уул уурхайн олборлолт, үйлчилгээнд ногдож байна. Таны асуултын хариулт эндээс харагдана. Бид үйлдвэрлэгч болох, нэмүү өртөг шингээх, экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох гэх мэтээр хичнээн олон жил ярьсан ч үр дүн нь ерөөсөө л энэ. Товчхондоо бид XXI зуунд үйлдвэрлэлийн бүтэц багатай, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, худалдаа үйлчилгээний орон болчихоод байна. Хэдэн тонн нүүрс гаргах, эрдсийн бүтээгдэхүүний үнэ ямар байх л манай эдийн засгийг тодорхойлж яваа нь бодитой үнэн. Ядаж эдийн засгийн гол тулгуур болсон уул уурхайн салбартаа нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн бий болгомоор байгаа юм. Даанч энэ тал дээрээ ч маш удаашралтай яваа. Би хувьдаа улс оронд үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх үе шат байх ёстой гэж боддог. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй бүх орон энэ үе шатыг туулж эдийн засгийн нөхцөл байдлаа сайжруулсан. Өөрсдөө хийж чадах зүйлсээ хамгийн сайн хийж, түүгээрээ өөрсдийгөө болон бусдыг хангаж эдийн засгийн тэнцвэрээ хангах суурь нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагатай. Ингэхийн тулд бид шинжлэх ухаанч бодлого тодорхойлж, түүнийгээ хэрэгжүүлэх чадамжтай засагтай байх ёстой.

-Үе үеийн Засгийн газар үйлдвэрлэлийг хөгжүүлнэ гэээд өчнөөн гоё төлөвлөгөө гаргадаг хэрнээ өнөөг хүртэл тэр засгийн үед энэ том үйлдвэрийг барьсан даа гэх том бүтээн байгуулалт алга. Таны хэлээд байгаа шиг засагтай болж чадахгүй яваагийн хамгийн гол шалтгаан нь юу юм бол?

-Өнгөрсөн 30 жилд ийм засагтай болж чадаагүйн үндсэн шалтгаан тодорхой л доо. Улс төрийн нөхцөл байдал доройтсон, намуудын төлөвшил сулаас шалтгаалж сайн засаглал бүрдээгүйтэй холбоотой гэж би хувьдаа ойлгодог. Сайн засаглал байвал бидэнд бусад бүх боломж нь байгаа. Тэр сайн засаг нь хувийн хэвшлийг ажиллах зөв бодлогоор дэмжиж, эрх зүйн орчин, дэд бүтцээр нь хангаж, төрийн эдийн засаг дахь шууд оролцоог хасчихвал байдал эерэг тийшээ хандах боломжтой.

-Өнөө жил эдийн засаг ямаршуухан өрнөх зурагтай байна вэ. Эдийн засагчдын яриаг анзаарах нь ээ таатай өнгө харагдахгүй байна л даа. Наад зах нь инфляци огцом цойлох нь тодорхой болчихлоо…?

-Тантай санал нэг байна. Миний хувьд өнөө жил ковидын дараах огцом сэргэлт бий болох боломжгүй гэж харж байгаа. Энэ оны эдийн засгийн өнгөө зөв тодорхойлохын тулд өнөөдөр хаана байна вэ гэдгээ зөв дүгнэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн жилийн эхний хагаст уул уурхайн салбараас шалтгаалсан эдийн засгийн огцом сэргэлт ажиглагдаж, түүнээс үүдэж төсвийн орлого, гадаад худалдаа гэх мэт гол макро үзүүлэлтүүд эерэг харагдсан ч эдийн засгийн суурь асар хүчтэй эвдэгдсэн байдалтай байна. Өрхийн орлогын доройтол, бүтцийн алдагдал, хөдөлмөрийн зах зээлийн үзүүлэлтүүд их эргэлзээтэй байна. Дээр нь таны дурдсан инфляци болон урсгал дансны алдагдал, валютын нөөц зэрэг дээр анхаарах зүйлс олон байгаа. Инфляцийн тухайд сүүлийн 4-5 сар өндөр байлаа. Цаашид ч инфляцийн өсөлт үргэлжлэх хандлагатай. Тэр хэрээр өрхийн амьжиргааны үзүүлэлтүүд улам л муудна. Товчхондоо бид их л зөв хөдлөхгүй бол энэ онд бас л хатуу жилийг туулах болно.

-Төгрөгийн ханшид тулгарах эрсдэл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Бид өнөөгийн бодлогоо хэвээр үргэлжлүүлбэл оны эхний хагасаас төгрөгийн ханшин дээр дарамт мэдэрнэ. Бүр тодруулж хэлбэл, өнөөдөр явуулж байгаа цар тахлын үеийн хөтөлбөрүүд, нийгмийн халамж, тэлсэн төсөв, мөнгөний тэлэх бодлогоо үргэлжлүүлсээр байвал ханшин дээр дарамт мэдрэгдэнэ. Товчхондоо одооноос урьдчилсан арга хэмжээнүүд авч төсөв, мөнгөний чиглэлдээ бодлогын тохиргоо хийж эхлэх хэрэгтэй. Харамсалтай нь аль ч институцийн зүгээс энэ чиглэлд алхам хийх хандлага ажиглагдахгүй байна.

-Нүүрс, зэсийн хувьд гол асуудал нь хил гааль, тээвэрлэлтийн асуудал. Өнгөрсөн жилийн тухайд тээвэрлэлт том сорилт байлаа. Өнөө жил яах бол?

-Нүүрсний экспортод голлож нөлөөлсөн гэх тээвэрлэлтийн асуудлын дийлэнх нь бидний урт, богино хугацааны бодлогын алдаанаас үүдэлтэй. Төмөр зам, боомтын нэвтрүүлэх чадвар сулаас гадна өнгөрсөн жилийн хувьд цар тахалтай тэмцсэн тэмцэл маш дорой байснаас бид боломжоо алдсан. УОК цар тахлын удирдлагыг хэрэгжүүлсэн субьектийн хувьд үнэхээр муу ажиллаж олон хүний амь нас, эдийн засгийн томоохон эрсдэлийг бий болголоо л доо. Энэ жилийн хувьд бас л эргэлзээтэй. БНХАУ-ын зүгээс биднээс цар тахлаа дотооддоо намжаах, эрсдэл багатай тээврийн сонголтыг түлхүү хэрэглэхийг цар тахал бүрэн намжтал, наад зах нь өвлийн олимп дуустал шаардах байх. Бид үүний эсрэг юу хийж чадах, хоёр талын гадаад харилцаа хамтын ажиллагааны хүрээнд ямар дэвшил гарах зэргээс их зүйл шалтгаалах болов уу.

-Ковидын нэг том сөрөг нөлөөлөл нь ажилгүйдэл болчихлоо. Ажилгүйдэл ирэх онд буурах боломж харагдаж байна уу, эсвэл өнөө жилийнхээс ч өсөх эрсдэл байна уу?

-Ажилгүйдлээс гадна нийгмийн халамжийн хавтгайрал цар тахлын үеийн бодлогын томоохон ул мөр болчихлоо л доо. Энэ сөрөг нөлөөнүүдийг арилгахад их чармайлт хэрэгтэй. Ажилгүйдэл өсөх, буурахыг хэлэхэд ихээхэн эргэлзээтэй нөхцөл байдалд улсаараа орчихоод байна. Таамаглал хэлэхэд миний хувьд эдийн засаг ямартаа ч эрчимжинэ гэсэн хүлээлт байна. Төр засгийн зүгээс хавтгайрсан халамжаа эрхбиш оны эхний хагасаас хойш зогсоох болов уу. Хэрвээ тэгж чадвал ажилгүйдэл ямартаа ч буурах хандлага ажиглагдах байх. Бодлогын хувьд нэг эерэг зүйл бий. Төсвийн хүрээнд халамжаас, хөдөлмөрт гэсэн чиглэл барина гэж байгаа.

-Эдийн засгийг сэргээхийн тулд Засгийн газар юунд яаж анхаарч ажиллах ёстой гэж та харж байна вэ?

-Засгийн газар, эрх баригч намын зүгээс нийгэмд өгч буй мэдээллүүд энэ зунаас хойш маш эерэг байгаа. Хамгийн сүүлд зууныг эхлүүлэх зургаан сэргэлт гэсэн бодлогын төсөөллөө зарлалаа. Одоо таны асуултад хариулъя. Юуны өмнө цар тахлын үзүүлсэн нөлөө, үр дагаврыг үнэлэх хэрэгтэй. Мөн өнөөг хүртэл хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнийхээ үр дүнг тодорхойлох шаардлагатай. Ингэхгүйгээр цааш хэрхэх вэ гэдгээ тодорхойлох ямар ч боломжгүй. Миний хувьд эдийн засаг руу мөнгө оруулах хэрэгтэй гэж уржнан жилийн сүүлээр байр сууриа илэрхийлж явсан. Энэ агуулгаар Засгийн газрын 10 их наядын хөтөлбөрийг агуулга, чиглэлийн хувьд маш зөв гэж үзэж байсан юм. Гэхдээ одооны нөхцөлд бол мөнгөний захаар дамжсан энэ их нийлүүлэлт, цар тахлын хуулийн хүрээнд хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнүүд, төсвийн тэлэлтээ эргэн харах шаардлагатай гэж бодож байна. Цар тахал бидний хувьд эрүүл мэнд, нийгэм, эдийн засгийн асар том сөрөг үр дагаврыг бий болгож эдийн засгийн суурь төр, хувийн хэвшил гэлтгүй ихээхэн эмзэг болчихлоо. Одоо л цаг алдалгүй бодлогоо зөв чиглүүлж, зарим бодлогын хувьд тохиргоо хийхгүй бол эдийн засаг, эрүүл мэндээс гадна нийгмийн асуудал болох хандлагатай. Хэрвээ миний саналаар болдог бол төсөв, мөнгөний бодлогыг хумих, халамжийг багасгаж, бий болсон орон зайг бүхэлд нь эдийн засгийн одоогийн суурийг сэргээх, шинэ тэлэлт бий болгох чиглэлд хандуулмаар байгаа юм.

-Сүүлийн үед иргэд койн руу нэлээд хошуурч байна. Койны зах зээлийн талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би сүүлийн 20 гаруй жил санхүүгийн зах зээлийг судалж, хичээлийг нь зааж, мөн ажиллаж байна. Энэ агуулгаараа, чиглэлийн мэргэжилтний хувьд блокчейн, койны талаар өөрийн боломжийн хүрээнд судлаад нэг дүгнэлтэд хүрсэн. Технологид суурилсан энэ шинэ боломж нь санхүүгийн төдийгүй бусад салбарт түрэн орж ирэх нь тодорхой болчихсон. Тэр нь ч батлагдаж дэлхийн олон улсад хүлээн зөвшөөрөх хандлага нэмэгдэж байна.

-Гэхдээ учир мэдэх хүмүүсийн зарим нь энэ зах зээлээс болгоомжлох хэрэгтэй, эрсдэлтэй гэсэн сэрэмжлүүлэг өгч байгаа…?

-Үнэндээ одоогоор энэ зах зээлд боломж, эрсдэл аль аль нь өндөр байгаа нь үнэн. Иймээс энэ зах зээлийг зөв зохицуулах, иргэд олон нийтийг хохироохгүй бодит үнэ цэнэ бүхий сайн бүтээгдэхүүн байх нь хамгийн чухал зүйл. Учир нь өнөөдөр дэлхий нийтээр блокчейн технологид суурилсан бүтээгдэхүүний үнэ цэнэ юунд оршиж байгаа вэ гэдгийг ихээхэн судалж байна. Дахиад хэлэхэд, гол эргэлзээтэй асуудал нь үнэ цэнэд байх шиг. Блокчейн технологи өөрөө гайхалтай ч дангаараа юу ч бүтээж чадахгүй. Харин түүн дээр суурилсан сайн бүтээгдэхүүн, тодорхой үнэт зүйлтэй холбосон байдал, санхүүгийн загвар л илүү чухал. Ийм зүйл байхгүй бол койн гэх зүйл нь цаг зуурын үзэгдэл байх магадлалтай. Учир нь одоогоор дэлхий дээр байгаа хэдэн мянган койны дийлэнх нь хоосон зүйлийг үнэ цэнэтэй мэт харагдуулж, түүнийгээ зах зээлд удаан байлгахыг оролдож байна. Энэ зах зээлийг сонирхож байгаа иргэдийн гол анхаарах зүйл нь энэ болов уу. Үүнээс гадна манай улс энэ талаар хууль гаргасан эхний хэдэн орны нэг болсонд би хувьдаа таатай байгаа. Ингэснээр энэхүү зах зээл дээр яг тухайн технологийн ололтыг бодит үнэ цэнэ болгож чадах компаниуд койн гаргаж чанартай бүтээгдэхүүн бий болох боломж бүрдэнэ.

-Ковидын үеийн эдийн засаг өнөө жил ч үргэлжлэх нь тодорхой байна. Засгийн газар цар тахлын хууль нэрээр төрийн оролцоог өндөр хэвээр байлгаад байна л даа, эдийн засагт. Хүн төрөлхтөн цаашид ковидтой хамт амьдрах нь бараг тодорхой болчихлоо. Төрийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө бага тусмаа сайн гэж бодох юм. Энэ тал дээр байр сууриа хуваалцаач, дахиж хөл хорио тогтоох шаардлага байна уу, ер нь?

-Цар тахлын үеийн хуулийг үргэлжлүүлэх шаардлагатай эсэх нь үнэндээ эргэлзээтэй. Өнөөдөр бид бараг л цар тахалтай зохицон амьдарч эхлээд байна. Цаашид ч ингэх шаардлага бий болох байх. Мөн эрх баригч намын бүлгийн даргын тайлбараас харвал тухайн хуулийн хүрээнд маш олон хүн төрийн албанд ердийн нөхцөл дэх эрх зүйн орчныг зөрчиж томилогдоод энэ нь хуулийг цуцлахад саад болсон гэх тайлбар сонсогдсон. Ийм үндэслэлээр бол хуулийг бүр үргэлжлүүлж боломгүй. Бид одоо цар тахлын хуулийг үргэлжлүүлэх эсэхэд бус эдийн засаг, иргэдийн амьдралдаа илүү анхаарах хэрэгтэй. Би хувьдаа төрийн эдийн засагт нөлөөлөх нөлөөлөл, оролцоо бага байх тусмаа сайн гэж үздэг. Ялангуяа хөгжиж буй засаглал муу манайх шиг оронд авилга зэрэг буруу явдал нэмэгдэх эрсдэлтэй.

-Хөл хорио тогтоох тал дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Дахин хөл хорио тогтоох шаардлага байхгүй. Сүүлийн үед УОК-ын гаргаж байгаа зарим санал шийдвэр их эргэлзээтэй харагдах болсон. Зарим баярыг хавтгайруулан тэмдэглээд, заримыг нь хорих гэх мэт шийдвэр гаргахаар ойлгох аргагүй болчихож байгаа юм. Нийгмийн массын хандлагад суурилсан байдлаар дийлэнх шийдвэр нь гараад байх шиг. Хэрвээ бид дахин хөл хорио тогтоох нөхцөлд очвол хөл хориог тэсэж гарахад нийгэм, эдийн засаг талаасаа маш хүнд байх болно.

-Дэлхийн эдийн засаг энэ жил ямархуу байх төлөв ажиглагдаж байна вэ?

-Дэлхийн эдийн засгийн талаар голлох талуудын байр суурь харьцангуй эерэг байна. Би хувьдаа өнгөрсөн жилээс илүү өөдрөгөөр харж байгаа. Тээврийн сүлжээний доголдлоос шалтгаалсан нийлүүлэлтийн хязгаарлалт, үнийн өсөлт зэрэг дарамт багасах, эрүүл мэндийн шалтгаантай хорио цээрийн дэглэм сулрах нь эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ. Гэхдээ цар тахлын нөлөө, үр дагаврыг бид 2022 онд бүрэн арилгаж чадахгүй болов уу

Монголын уул уурхайн үндэсний ассиоцацийн ерөнхийлөгч асан Н.Алгаатай ярилцлаа.

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулагч талын манайд илгээсэн захидлаас харахад Монгол Улсын Засгийн газар Оюу толгойд эзэмшиж буй 34 хувьдаа ногдох ачаанаас хөнгөрөхөөр болчихлоо. Эдийн засаг талаасаа яалт ч үгүй таатай, том шийдэл. Гэхдээ тэр захидалд энэ бол бидний эцсийн буулт шүү гэсэн агуулгатай өгүүлбэр анзаарагдсан. Зарим улстөрчийн байр суурийг анзаарахад хөрөнгө оруулагч талд дахиад ч шаардлага тавьж магадгүй өнгө ажиглагдаж байгаа. Хэрвээ манай талаас дахин ямар нэг том шаардлага тавибал нөгөө тал яаж хандах бол?

-Хөрөнгө оруулагч тал манай зүгээс тавьсан шаардлагуудын хүрээнд маш том суурь саналуудыг тавьчихлаа л даа. Таны асуусан захидалд “Шийдвэр гаргахад хэцүү байлаа” гэсэн утгатай өгүүлбэр байсныг анзаарсан нь хэд бол гэж бодоод л сууж байна. Хөрөнгө оруулагч тал “Удаан ярилцлаа, шийдвэр гаргахад маш хүнд байлаа” гэсэн нь Монголоор бол буух эцсийн точик нь гэж ойлгосон. Тэдний санал болгосон шийдлийн хүрээнд Оюу толгой компанийн засаглалыг сайжруулахаас эхлээд байгаль орчин, эрчим хүчтэй холбоотой асуудлууд шийдэгдээд явах юм билээ. Дубайн санхүүжилтийн төлөвлөгөө цуцлагдчихаар хоёр гэрээ үлдэнэ. Тэр гэрээнүүдэд өөрчлөлт оруулахын тулд хэлэлцүүлэг өрнөж таарна. Товчхондоо хөрөнгө оруулагч тал үүнээс цааш буулт байхгүй гэсэн санаагаа шууд хэлснийг учир мэдэх хүмүүс их тод анзаарсан байх. Хэрвээ манай талаас дахиад зарчмын том санал, шаардлага тавибал хэлэлцээр гацах эрсдэл үүсч мэдэх юм. Хэлэлцээр таг гацахаас гадна далд уурхайн үйлдвэрлэл хойшилно.

Ингэх нь хэнд ч ашиггүй. Хөрөнгө оруулагч тал хэн хэн нь ашигтай байхын тулд далд уурхайн хүдрийн биетийг олборлох шат руу он гараад ормоор байна гэж зориод тодорхой шийдлүүд хэллээ гэж ойлгож байна. Тэдний санал болгосон шийдлүүдээс хальсан шаардлагыг дахиад тавина гэвэл арайхийж хүрсэн энэ үр дүн маань үгүй болж, эдийн засаг талаасаа бид илүү хохирно. Тэдэнд Оюу толгой төсөл чухал ч гэлээ зогсоочих магадлалтай.

-Зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр хаданд гарч байна, “Рио Тинто”-д Оюу толгой чухал учраас буулт хийхгүй гээд яах билээ гэсэн байр суурийг зарим улстөрч илэрхийлсэн харагдсан…?

-Мэдээж гадна талын тааламжтай нөхцөл бий. Рио Тинтод Оюу толгой чухал гэдэг нь ч тодорхой. Гэхдээ хөрөнгө оруулагч талд Монголоос гадна өөр олон том төсөл бий. Дэлхийд таван тивд жар гаруй төсөлтэй компани шүү дээ.

-Хөрөнгө оруулагчид бидэнд буулт хийлээ гэсэн утгатай мэдээлэл нэлээд хөвөрлөө. Бидний энэ хандлага гадаад орчинд ямар харагдах бол гэсэн болгоомжлол төрсөн шүү?

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулагч тал бол бидний түнш. Бид нэг завин дээр сууж яваа. Нэг завин дээр суучихаад завиа урагшлуулахгүй чангааж, харилцан шийдэлд хүрэхээрээ буулгаж авлаа гэх мэтэээр дайсантайгаа харилцаж байгаа мэт хандах нь гадаад ертөнцөд биднийг олигтой харагдуулахгүй. Бид мундаг учраас буулгаж авлаа гэх байдлаар асуудалд хандах нь буруу. Дахиад хэлэхэд, тэд бол бидний түнш. Түншүүд ойлголцох ёстой. Урт хугацааны хэлэлцээрийн явцад Монголын талын ажлын хэсгийн мэдлэгтэй залуусын үндэслэлтэй, нотолгоотой шаардлагаар хөрөнгө оруулагч тал зарим асуудлыг хүлээн зөвшөөрлөө гэж хандвал өөр хэрэг.

-Оюу толгой төсөлтэй хамаатай гэрээнүүдэд өөрчлөх, сайжруулах зүйлс гарч ирвэл манай талаас шаардлагаа тавиад явах боломж нь нээлттэй үлдэж байгаа биз дээ?

-Оюу толгойн гэрээний тухайд 30 жилийн хугацаатай хэрэгжих мега төслийн гэрээ. Гучин жилийн хугацаанд юу ч өөрчлөгдөж болно. Том зургаар нь харвал мега төслийн гэрээг цаг тухайд нь өөрчлөөд сайжруулаад явах нь байдаг л асуудал. Оюу толгойн гэрээ ч тэр жишгээр явсаар өнөөг хүрсэн. Түүхэн талаас нь харвал 2009 онд байгуулсан Оюу толгойн гэрээг гурав, дөрвөн жил ярьж, хоёр хууль дамнаж, хоёр их хурлыг дамжиж, гурван удаа хэлэлцэж байж баталсан. Тэр үед гадаад, дотоод нөхцөл байдал өнөөдрийнхөөс тэс өөр байсан гэдгийг онцолж хэлэх нь зөв байх. Дараа нь 2011 онд өөрчлөлт орсон. Мөн л тухайн үеийн монголчуудын хүсэл шаардлагаас үүдэж орсон өөрчлөлт. Манай талаас тавьсан зарим шаардлагыг хүлээж авсны үндсэн дээр өөрчлөлт орсон гэсэн үг. 2012 онд далд уурхайн санхүүжилт зогсож, хэлэлцээр тодорхой хугацаанд сунжирсныг та мэдэж байгаа. Хөрөнгө оруулалтын, борлуулалтын, үйлдвэрлэлийн явцын, байгаль орчны гээд маш олон эрсдэлтэй уул уурхайн салбарын хувьд хэсэг хугацааны дараа эрсдэл нь боломж, боломж нь эрсдэл болж хувирахыг үгүйсгэх аргагүй. Эрсдэлээ арилгаж боломжийг бий болгохын тулд гэрээнд өөрчлөлт ордог. Давтаад хэлэхэд, арван жилийн дараа гэрээнд дахиад өөрчлөлт оруулах асуудал гарахыг үгүйсгэхгүй. Том төслийн гэрээнүүд ийм процессоор л явдаг.

-Одоо хэлэлцээрийн явцад анхаарал татах асуудал гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Монголын талын эзэмших 34 хувиа яах вэ гэдэг асуудал дахиад яригдах болов уу. Бид гэрээ ёсоор бол төр бизнест оролцож хөрөнгө оруулалтын, менежмэнтийн, үйлдвэрлэлийн, байгаль орчны гээд уул уурхайн компанийн хүлээж болох эрсдлүүдийг 34 хувиар хамт үүрэхээр тохирчихсон. Энэ тохироог анхнаас нь хийгээгүй бол байдал огт өөрөөр өрнөх байсныг улстөрчдөөсөө эхлээд ярьж байгаа. Дахиад хэлэхэд, түүхийн хүрдийг буцаах боломжгүйгээс хойш 34 хувиа яах вэ гэдэг асуудал зайлшгүй яригдана. Хөрөнгө оруулагч талын одоогоор тавиад байгаа саналаар бол 34 хувьтай холбоотой үүрэх ачаа бидэнд байхгүй болчихлоо. Ирээдүйд өр үүсэхээргүй боллоо. Үнэгүйгээр хувь эзэмшихээр болж байх шиг байна. Тэгэхээр үүнийг дагасан тодорхой өөрчлөлтүүд яригдаж шийдлээ олж таарах болов уу.

-Дубайн санхүүжилтийн төлөвлөгөө буюу нийтийн ярьж байгаагаар Дубайн гэрээ цуцлагдахаар боллоо гэж байна. Энэ төлөвлөгөө цуцлагдсанаас болж хойшид үүсэх асуудал бий юү, эрх зүйн талаасаа?

-Эрх зүйн талаас нь харвал хоёр тал ярилцаад цуцалчихлаа гэхэд дараагийн шатны санхүүжилт үргэлжлэх ёстой. Тэр санхүүжилтийг нь Рио Тинто шийдье гэчихлээ. Гэрээ хэрэгжих явцад хугацаа, зардал хэтэрсэн, татварын маргаан гарсан гэх мэт асуудал гэрээг цуцалснаар хүчингүй болж таарах уу гэсэн асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ. Гэрээний үүргээ биелүүлэхийг хоёр тал бие биенээсээ гэрээ хүчинтэй байхад шаардаж таарна аа даа. Хоёр тал тохиролцоод цуцалчихсан тохиолдолд гэрээний үүргийн биелэлтээс аль аль тал нь сайн дураараа татгалзсан гэж ойлгох байх.

-Арбитр дээр байгаа татварын асуудал бол тусдаа биз дээ?

-Арбитр дээр байгаа учраас сугараад үлдэж таарна. Бусад асуудлын тухайд түрүүний хэлсэн шиг байдал үүснэ гэж ойлгож байна. Тодруулж хэлбэл, санхүүжилтийн төлөвлөгөөгөөр хүлээсэн үүргээ хоёр талын хэн нь ч хүлээхээргүй боллоо гэж ойлгож байна.

-Та саяхан уул уурхайн түүхийг тоймлосон ном гаргасан, Монголын уул уурхай ухрах уу, урагшлах уу гэсэн асуулт тавьж байгаад. Яагаад тийм агуулгатай гарчиг сонгосон юм бэ. Эдийн засгийг үүрч яваа уул уурхайн салбар маань ер нь ухраад байна уу, урагшлаад байна уу?

-Нэг алхам урагшлаад, хоёр алхам хойшлоод, шуудхан хэлэхэд байрандаа таг гацаад удаж байна. Номын нэрний тухайд Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциациас 2005 оны өвөл, 2006 оны хавар хоёр улирал дараалан “Монголын уул уурхай ухрах уу, урагшлах уу” гэсэн мэдээлэл сурталчилгааны кампанит ажил зохион байгуулсан юм. Тэр ажлынхаа нэрийг өгчихсөн. 2011 оноос хойших хөрөнгө оруулалт юу билээ гээд та бодоод үзээрэй. Таван толгой, Оюу толгойгоос өөр том төсөл, Оюу толгойгоос өөр хөрөнгө оруулалт байхгүй.

-Уул уурхайн салбар урагшлахгүй байгаагийн шалтгаан нь хаанаа байна?

-Нэгдүгээрт, хайгуул. Уул уурхайн урьдач нөхцөл нь хайгуул байдаг. Ордууд нээгдэж байж уул уурхайн салбар хөгжинө. Монголын хувьд маш бага судлагдсан асар том газар нутагтай. Энэ утгаараа баялаг байх бололцоо ихтэй. Гэтэл хайгуулын ажил зогсоод бараг арван жил боллоо. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтаар олгож байгаа л даа. Гэхдээ маш удаан байна. Бодитоор хайгуул хийж яваа хоёр гуравхан компани бий. Хөрөнгө оруулалт хийх уул уурхайн төсөл үндсэндээ алга. Асгат гэх мэт хүнд нөхцөлд олборлолт хийхээр жижиг ордууд бол цөөвтөр бий. Ураны тухайд төр үнэ төлбөргүйгээр 51-ээс дээш хувийг авах хуультай учраас хувь хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй нь ойлгомжтой. Хоёрдугаарт, Монголын газар нутгийн 75 хувьд нь ашигт малтмал хайх олборлохыг хориглосон гэсэн асуудал бий. Ийм нөхцөлд бид хичнээн хөрөнгө оруулалт дуудаад нэмэргүй.

-Уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалт сайжрах төлөв ер нь хэдийнээс ажиглагдах бол?

-Лав л ойрын нэлээд хэдэн жилдээ уул уурхайн салбарт томоохон хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй төлөв ажиглагдаж байгаа нь нуугаад байх юмгүй бодитой үнэн.Оюу толгой 2000 оны намар нээгдсэн. Дараа жил нь буюу 2001 онд дэлхий чих нь дэлдийгээд Монгол руу хараад зогсчихсон байсан. 2001 оноос 2010-аад он хүртэл Торонтогийн Хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй арав гаруй хайгуулын компани, Австралийн Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй хорь гаруй хайгуулын компани Монголд ирж үйл ажиллагаа явуулж байсан түүх өнгөрсөнд бий. Тэр компаниуд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдтэй зар сурталчилгааны гэрээ байгуулж, “Дисковер Монголиа”-г ивээн тэтгэж, МУУҮА-ийн гол гишүүд болж байлаа. Тэднийг дагаад шатахуун, тоног төхөөрөмж гэх мэт ханган нийлүүлэлтийн маш олон компани МУУҮА-ийн гишүүн болж байсан. Өөрөөр хэлбэл, хайгуулын тэр компаниуд ашигт малтмал гаргаж борлуулахгүй ч Монгол Улсад эдийн засгийн маш хүчтэй идэвхжлийг бий болгосон. Ер нь уул уурхайн салбарыг дагаад барилга, зам тээвэр, банк, үйлчилгээ гэх мэт бизнесийн бүх салбар хөгждөг жамтай. Товчхондоо олон улсын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй хайгуулын компаниуд олноороо орж ирсэн тэр жилүүдэд Монголын бизнесийн бүх салбар хөгжиж эдийн засаг тэлсэн. 2003 оноос 2011 он хүртэл манай эдийн засаг ёстой л бужигнаж байсныг та надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа.

-Одоо тэгээд яах вэ, яавал уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалт татаж эдийн засгаа тэлэх вэ?

-Ашигт малтмалын хуулиа шинэчлэх шаардлагатай. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг зөвхөн сонгон шалгаруулалтаар олгож байгаа. Сонгон шалгаруулалтад хугацаа их ордог гэсэн асуудал бий.Канад, Австралийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг хайгуулын компаниудад сонгон шалгаруулалтад оролцох бололцоо өнөөг хүртэл алга. Засгийн газар, манай салбарын сайд, дэд сайд нар Ашигт малтмалын тухай хуулийг шинэчилье гээд ажлын хэсэг байгуулж идэвхтэй ажиллаж байгаа. Ер нь Ашигт малтмалын хууль хэрэгжсээр өнөөг хүрэхдээ маш олон асуудлыг бий болгосон. Оролцогч талууд үл ойлголцол, талцалтай явсаар байна.

-Яг ямар үл ойлголцол, ямар асуудал байгааг тодруулж сонирхуулаач?

-Наад захын тод жишээ гэхэд л байгаль орчны асуудал байна. Сайн хуулиудтай хэрнээ гүйцэтгэл нь тун тааруу. Мөн орон нутагтай учир начраа олж чаддаггүй гэсэн асуудал бий. Холбооны улс биш, нэгдмэл орон хэрнээ аймгийн Засаг дарга, удирдлагууд нь уул уурхайгүй аймаг болно гээд зарлачихдаг. Уг нь байгалийн баялаг бол нийт ард түмний өмч. Нэг аймаг, нэг сумын мэдэх асуудал, эзэмших өмч биш. Ашигт малтмалгүй аймаг болно гэдэг үгийг би хувьдаа огт ойлгодоггүй. Монголын нийт ард түмний эрх ашиг гэсэн өнцгөөс харвал ой тойнд буухааргүй хандлага л даа.

-Хөвсгөлийн Засаг дарга хэзээ ч билээ ашигт малтмалгүй аймаг болно гэсэн мэдэгдэл хийсэн удаатай шүү?

-Хөвсгөлөөс гадна Хэнтий, Увсын удирдлага тийм утгатай мэдэгдэл хийж байсан. Тэд уул уурхайг биш, аялал жуулчлалыг хөгжүүлнэ гэж яриад байгаа юм. Аялал жуулчлал хөгжүүлэхийн тулд маш сайн дэд бүтэц хэрэгтэй. Сайн замтай, хурдан нислэгтэй, тохилог зочид буудал биш юм аа гэхэд дор хаяж боловсон душ, бие засах газартай зочид буудлуудтай байж жуулчид ирнэ. Дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг уул уурхайгаас олсон мөнгөөр бүрдүүлэхээс өөр гарц бидэнд байхгүй. Лав л ойрын арван жилд уул уурхайгаас өөр том хөрөнгө оруулалт татах салбар Монголд байхгүй.

-Оюу толгойн дараа хөдлөх боломжтой мега төсөл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Шуудхан хэлэхэд, бодитой хэрэгжих том төсөл харагдахгүй байна.

-Засгийн газраас онцгойлон дэмжээд хэрэгжүүлбэл гэж мөрөөдвөл ямар нэг төсөл байгаа биз дээ?

-Шивээ-Овоогийн нүүрсийг цахилгаан болгож экспортлох төслийг онцолно доо. Нэг жилд 30 сая тонн нүүрс түлж, Монголд үйлдвэрлэж буй эрчим хүчнээс дөрөв дахин их эрчим хүч үйлдвэрлэх төсөл байгаа юм. Хэрэгжихэд бараг бэлэн болж байсан төсөл. Тухайн үедээ хятадууд их сонирхож байсан. Өнөө ч санхүүжилт хийх сонирхол урд хөршид бий.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах тал дээр өчнөөн л алдаа асуудал бидэнд бий. Онцлоод нэгийг нь тодотгооч гэвэл…?

-Хөрөнгө оруулагчид манай улсын бизнес хэлэлцээ хийх өндөр соёлгүй, эргэж буцсан хандлагатай, популизмдсан гэх мэт муу муухайд дасч байна. Ирээдүйд энэ тал дээр маань тоглодог болж ч магадгүй. Гуравдагч орны хөрөнгө оруулалт татлаа гээд гурав дахь хөршийн зах зээлийн эдийн засгийн механизм, арга хэрэгслийг мэддэг нь их цөөхөн байна. Төр хатуу зохицуулалттай байж болно. Хамгийн гол нь тодорхой, тогтвортой байх ёстой. Татвар өндөр, хатуу зохицуулалттай ч урт хугацаанд тогтвортой байвал хөрөнгө оруулагчид төслөө хэрэгжүүлээд л явна. Үүний тод жишээ нь Казахстан. Хатуу чанга хэрнээ тодорхой. Гэтэл бид урьж дуудаж авчрангуутаа хэдхэн хоногийн дараа хөөгөөд гадуурхаад эхэлдэг.

-МАН МЕГА ТӨСӨЛГҮЙГЭЭР ЭДИЙН ЗАСГАА ТЭЛЖ ЧАДАХГҮЙГ УХААРСАН НЬ ШИНЭ БОДЛОГЫНХ НЬ ГЯЛТАЙХ ТАЛ БОЛЖЭЭ-

Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

-Ерөнхий сайд “Шинэ сэргэлтийн бодлого” гэж зарлаад, хэрэгжилтэд нь зориулж 120-180 их наяд төгрөг босгоно гэчихлээ. Бодит хөрсөн дээр буулгаад харахад энэ хэмжээний мөнгийг босгох боломж бидэнд бий юү?

-Шинэ гэдэг үг чинь их сонин л доо. Жишээлбэл, манжууд Чин гүрнийхээ сүүлийн жилүүдэд шинэ сэргэлтийн бодлого гэж зарлаж байсан юм. Тэр хөтөлбөрөөрөө Хятадын асар их хөрөнгийг Монгол руу татна гэж зарласан нь монголчуудын дургүйцлийг хүргэх нэг шалтгаан болсон түүх өнгөрсөнд бий. Ленин “Шинэ эдийн засгийн бодлого” гэж зарлаж байсан. Тэрийгээ зарлахдаа “Амины өмчийг хүлээн зөвшөөрнө. Хувийн хөрөнгө оруулалтыг татна” гэж тодотгосон нь мөн л түүхэнд үлдчихсэн. Америкийн ерөнхийлөгч Теодор Рузвельт нийгмийн хамгааллыг сайжруулна гээд “Шинэ хэлцэл” гэж зарласныг санаж байна. Энэ мэт жишээнээс харахад их гүрнүүд шинэ гэх тодотгол ашиглаж том бодлогууд хэрэгжүүлж байсан. Манай улсын хувьд яг ийм “шинэ” гэсэн тодотголтой сонгуулийн уриа, мөрийн хөтөлбөр өчнөөн л дөө. Харамсалтай нь хэрэгжсэн нь тун цөөн. 100 их наяд төгрөгийг одоогийн ханшинд хөрвүүлбэл бараг 40 тэрбум ам.доллар. Энэ хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг татах боломж маш ховор. Манай эдийн засаг одоогоор 14 тэрбум ам.доллар. Гадаадын ганц хөрөнгө оруулалт нь “Оюу толгой”. Жил тутам тэрбум ам.доллар оруулъя гэсний цаад эрх зүйн баримт бичиг нь Дубайн төлөвлөгөө байсан. Гэтэл энэ төлөвлөгөөгөө цуцална гэчихсэн яваа.

-Шинэ сэргэлтийн бодлогоо хэрэгжүүлнэ гэвэл МАН-д тодорхой эх үүсвэр хэрэгтэй. Энэ их мөнгийг олох эх үүсвэрүүд гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Ер нь тун цөөхөн эх үүсвэр бий. Нэгдүгээрт, улсын төсөв. Гэтэл улсын төсвийн алдагдал ямар байгаа билээ. Засгийн газрын гадаад өр сүүлийн дөрөв, таван жилийн дотор дөрвөн тэрбум ам.доллараас найман тэрбум ам.доллар болоод өсчихлөө. Эдийн засгийнхаа 70 хувьтай тэнцэх өртэй улсад гадныхан хөрөнгө оруулалт хийхгүй. Хятадууд нөлөөгөө тогтоох зорилгоор хямд хүүтэй зээл өгч магадгүй юм. Гуравдагч хөршүүдийн хувьд дампуурчихгүй байгаасай гэсэндээ хүмүүнлэгийн зорилгоор тусламж л өгнө. Товчхондоо том хэмжээний төслийн хөрөнгө оруулалтыг төсвөөр дамжуулж хийх боломжгүй. Хувийн хэвшил хөрөнгө оруулалт татах бас нэг эх үүсвэр байх боломжтой. Гэхдээ хувийн хэвшлийнхэн маш хүнд байдалтай байгаа.

-Хөгжлийн банкаар дамжуулж том төслүүдээ хэрэгжүүлэх гарц байж болох юм…?

-Уг нь том төслүүдээ санхүүжүүл гээд байгуулсан л даа, Хөгжлийн банкийг. Харамсалтай нь энэ банкийг сүүлийн дөрвөн жилд Сангийн сайдын хамаатан садан, найз нөхөд, нууц амрагууд очиж тансагладаг байгууллага болгоод хувиргачихсан. Танил тал харж их хэмжээний зээл гаргаснаас болж ямар байдал үүссэнийг та ч мэдэж байгаа. Шуудхан хэлэхэд, Хөгжлийн банкаар дамжуулж төслүүд хэрэгжүүлэх боломжгүй.

-Тэгвэл арилжааны банкуудаараа дамжуулж хэрэгжүүлэх гарц байна уу?

-Та ч анзаарч байгаа байх, арилжааны банкуудын амыг хааж байна шүү дээ. Маш хүнд нөхцөлөөр торгож байна. Яг үнэндээ хэрэглээний зээлүүд дээр л өрсөлдөж байна. Шуудхан хэлэхэд, Л.Оюун-Эрдэнийн яриад байгаа 100 их наядынх нь хөтөлбөрт нэмэр болохуйц төсөлд зээл гаргаж чадахгүй. Ингээд харахаар зуун их наядын гэх “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг би хувьдаа байдаг л нэг хоосон пиар гэж харж байна. Энэ зуунд дэлхий хавтгай болчихлоо. Өнгөрсөн зуун шиг хоосон пропоганда, уран гоё үгээр явахаа больчихсон. Тэр утгаараа хэрэгжих боломж муутай хөтөлбөр.

-Та ярилцлага эхлэхийн өмнө “МАН хэдэн жилийн өмнө боловсруулсан төслөө л зарлачихлаа, тоонуудыг нь өнөөгийн инфляцид уяж хоёр дахин үржүүлж тавьснаас өөр өөрчлөлт алга” гэсэн дээ. Хэзээ зарласан ямар хөтөлбөр билээ?

-Аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх замаар эдийн засгаа тэтгэнэ гээд явж байсан бодитой жишээ бий. Цаг хугацааг нь хэлбэл 2012 оны сонгуулийн өмнө. Мөн л том төслүүдээ хөдөлгөнө, тэр төслүүддээ хөрөнгө оруулалт татна гэж байсан юм. Тооцоогоо 60 гаруй их наяд төгрөг гэж гаргасан санагдаж байна. Сая танилцуулсан хөтөлбөрийг нь харахаар тэр үед зарлаж явсан өнөө хэдэн төслөө, яг тэр үед тодотгож байсан санаагаа жагсаачихсан байх жишээний. Ялгаа нь гэвэл шаардлагатай хөрөнгө оруулалт нь хоёр дахин өссөн байна. Энэ хугацаанд инфляци хэрхэн цойлсон, мөнгөний үнэ цэнэ яаж унасныг хүлээн зөвшөөрчихсөн байгаа юм. Арваад жил, бүр нарийвчилж хэлбэл, арав хүрэхгүй жилийн өмнө Солонгосын нэг вон Монголын нэг төгрөгтэй тэнцдэг байлаа. Гэтэл өнөөдөр вон хэдтэй байгаа билээ. Монгол төгрөгийн ханш дор хаяж хоёр дахин уначихсан яваа. Долларын ханш тэр үед 1100 төгрөг байсан. Одоо 2800 төгрөг даваад явчихсан. Ингээд харахаар төгрөгийн ханшийн уналтаа тооцоод өнөө хэдэн тоогоо солиод тавьчихсан байна л даа. Шинэ зүйл огт алга.

-“Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг хэрэгжүүлэх гол гарц бол хөрөнгө оруулалт татах. Тэгвэл энэ засаг хөрөнгө оруулалт татах талд яаж анхаарч байна вэ. Ер нь хөрөнгө оруулалт татах чиглэлд анхаарсан он жилүүд гэвэл та аль үеийг онцлох вэ?

-Хөрөнгө оруулалтыг хэн нь татаж байж вэ гээд харахаар муу нэртэй, луу данстай АН-ыг л дурсах хэрэгтэй болчихоод байна л даа. Дубайн төлөвлөгөөг батлаагүй бол өнөөдөр бид яах байсныг төсөөлөхөд хэцүү. Энэтхэгээс зээл олж ирээд газрын тос боловсруулах үйлдвэр бариад эхэлчихлээ гээд байгаа. Яг үнэндээ энэ зээлийн эхлэлийг АН-ын үед шийдсэн. Зэс баяжуулах үйлдвэрийг дагаад зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулах төсөл мөн л АН-ын үед эхэлсэн. Бүр гурван газар сонгоод гаднаас хөрөнгө оруулалт татъя гээд явж байлаа. Товчхондоо АН-ын үед эхлүүлсэн зөв санаачилгуудыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлж яваа нь олзуурхууштай. Нэг зүйл их тод анзаарагдаад байгаа. 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд У.Хүрэлсүхийн дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийг харахаар 2020 оны АН-ын мөрийн хөтөлбөрийг тэр чигт нь хуулаад тавьчихсан байдаг. Тэрийг та анзаарсан уу?

-Үгүй юм байна. Яг ямар заалтуудыг нь хуулсан гэж?

-Баялагтаа эзэн Монголоос эхлээд өчнөөн санаа бий, анзаарч судлаарай. Л.Оюун-Эрдэнийн саяын хөтөлбөрийг харахаар өнөө л Хүрэлсүх стайл үнэртэж байна. Энгийн жишээ хэлэхэд “Авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдсон бол улс төрийн дэмжлэг үзүүлэхгүй” гэсэн заалт байна.

-Энэ заалт АН-ын яг ямар баримт бичигт байдаг юм бол?

-АН-ын дүрэмд байдаг юм. Яг тэр чигээр нь аваад тавьчихсан байна лээ. Ер нь бол 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдсөн АН-ын мөрийн хөтөлбөрийн санааг маш их хуулж. Ингэж хуулсанд нь нэг талаас баяртай яваа шүү. Зуун жилийн ойгоо тэмдэглэж байгаа МАН хэмээн зомби нам маань оюун санаа, үзлийн хувьд үхмэл болчихсон нь хэнд ч ил үнэн. “Айлаас эрэхээр авдраа уудал” гэгчээр АН-ын зөв үзэл санааг хүлээн зөвшөөрч байгаа нь сайн хэрэг. Улс төр сонирхдог хүмүүс 2016, 2017, 2020, 2021 оны АН-ын мөрийн хөтөлбөрүүдийг цаг гаргаад харвал эдийн засгаа яаж томруулах вэ, хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн татах вэ гэсэн асуулт тавиад бодитой нэмэр болохуйц төслүүдийг жагсаасан байгаа. Тэр төслүүдийг хуулаад тавьчихсан харагдсан. Ер нь мега гэлтгүй төслүүдийн 30 хувь нь амжилтгүй болдог. Том төслүүдэд ч амжилтгүй түүх өчнөөн. Жишээ нь, твиттер гэхэд л анхныхаа жилд хөрөнгө оруулалтаа нөхчихнө, ашигтай ажиллана гэж байсан. Гэтэл арван жилийн дараа л арайхийж зардлаа нөхөж чадсан. Apple гэхэд утасгүйгээр цэнэглэдэг суурь бүтээж хэрэглээнд оруулна гэж зарлаад маш олон жил ажилласан. Хугацаа хэтэрсэн, үнийн дүн нь хэтэрч өссөн. Эцэст нь бүтэлгүйтсэн. Юуханд ч хянамгай ханддаг Германд хүртэл ашиглалтад орох хугацаа нь арав, хорин жилээр хэтэрсэн том төслүүд байж л байна. Товчхондоо мега төслийн мөн чанар нь амжилттай, амжилтгүй болох магадлал нь 50, 50 хувь байдаг. Амжилттай боллоо гэхэд зардал өсөх, хугацаа хэтрэх магадлал нь дахиад тавь, тавин хувь байдаг л даа. Энэ мөн чанарыг МАН огт ойлгодоггүй. Зүгээр л улс төр хийж, хийрхэж, популизмддаг байсан юм. Одоо өөрсдөө энэ алдаагаа хүлээн зөвшөөрч байгаа нь сайн хэрэг. Ийм том төслүүдгүйгээр манай эдийн засаг тэлэхгүй гэдгийг ойлгочихсон нь үнэхээр олзуурхууштай. Энэ хүлээн зөвшөөрлөө аятайхан ойлгуулж, пропоганда хийхийн тулд “Шинэ сэргэлт” гэх мэт гоё нэр өгчихлөө л дөө. Яг үнэндээ мега төслийн ач холбогдлыг хүлээн зөвшөөрснөө л харууллаа. Уг нь улс төрийн соёлтой том нам бол өөрсдөө шууд “Том төслүүд зовлонтой байдаг юм байна, бид үүнийг нь ойлгохгүй хийрхэж алдаж явжээ” гээд хүлээн зөвшөөрчихсөн бол гоё харагдах байлаа. Харамсалтай нь тэгсэнгүй. Өнөө л большевик аргаараа, түүхийг гуйвуулж бичдэгээрээ хандаж байна. Огт өөр, шив шинэ юм гаргаж ирж байгаа мэт худлаа суртал ухуулга хийж байна. Гэхдээ наанаа ингэж хоосон улс төр хийж яваа ч цаанаа эдийн засгийг тэлэх том төслүүдийг үнэхээр дэмжиж байгаа бол юу хэлэхэв.

-Гэхдээ манайд хэрэгжиж байгаа том төслүүдэд улс төрийн нөлөө их шүү. Улстөржилтөө дагаад олны эсэргүүцэл ч их байх шиг анзаарагддаг…?

-Манайд хэрэгждэг том төслүүдийн тухайд сонгуулийн өмнө улстөржүүлдэг нь түгээмэл үзэгдэл. Гэхдээ “Сантмарал” гэх мэт томоохон судалгааны төвүүдийн судалгаанаас харахад ард түмэн нэг их улстөрждөггүй нь ажиглагддаг. Энэ мэт гоё уриалгуудын цаана бизнесээс улс төр рүү орж ирсэн том бүлэглэлүүдийн зөрчилдөөн л байдаг. Шулуухан хэлэхэд нэг талд Сү.Батболдын бүлэглэл, нөгөө талд Х.Баттулгын бүлэглэл байх жишээний. Тэд том төслүүдэд нөлөөллөө тогтоох сонирхолтой аж төрдөг. Асар их мөнгө эргэлддэг учраас энэ том мөнгөний машин дээр байр сууриа бэхжүүлэх сонирхолтой байдаг. Энэ бүлэглэлүүдийг ашиглаж хямд аргаар улс төрд тогтож үлдэх, улс төрд байх цаг хугацаагаа уртасгах гэсэн зальтай улстөрчид бас бий.

-Жишээ нь, хэн хэн байна вэ?

-Н.Алтанхуяг, Ц.Нямдорж гээд нэрлэвэл олон хүн бий. Н.Алтанхуяг 2014 онд ард түмэндээ хандаж том төслүүдээ хэрэгжүүлье, улстөржихөө больё гэсэн мэдэгдэл хийчихээд “Рио тинто”-д буулт хийсэн захидлыг өөрөө дур мэдээд явуулж байсан. Тэр үед улс төрийн алдаа хийснийхээ төлөө огцорчихоод одоо болохоор “Дубай, Таван толгойгоос болж огцорсон” гэх мэтээр өөрөө өөрийнхөө эсрэг юм яриад явчихаж байгаа юм. Мань эр Таван толгойг хятадуудад өгөх гэлээ гэж их улстөржсөн. Яг үнэндээ хятадуудад өгөх Засгийн газрын тогтоолыг өөрөө гаргачихаад буусан шүү дээ. Сонгон шалгаруулалтын тогтоолыг нэг компанид зориулж, бүр тодруулж хэлбэл “Шинхуа”-гаас өөр компани шалгарах аргагүй хатуу байдлаар баталсан нь Н.Алтанхуягийн Засгийн газар. Иймэрхүү өнгөөр, нийгмийг, хөгжлийг гацаах замаар паразиталдаг хүмүүс аль ч нийгэм, ямар ч улсад байдаг. Манайд иргэний оролцоо, хэвлэл мэдээлэл, хараат бус шүүх муу хөгжсөн учраас иймэрхүү хүмүүс улам даварч, оодорсоор яваа. Бусад улсад бол ингэж давруулахгүй. Тогтолцоо сайтай учраас хог шааруудаа гаргаад хаячихдаг дадал суучихсан байдаг. Гэтэл манайд эсрэгээрээ, хог шаарууд нь эх оронч болж харагдаад явдаг болчихсон байна л даа.

-Бид яагаад ийм байдалд хүрчихэв?

-Нэг жишээгээр хариулъя. Арван жилийн өмнө манай эдийн засаг 12 тэрбум ам.доллар байсан. Одоо 13 тэрбум ам.доллар. Гэтэл Вьетнамын эдийн засаг энэ хугацаанд хоёр дахин өссөн байх жишээний. 125 тэрбум ам.доллараас 327 тэрбум ам.доллар болоод өсчихсөн. Нэг хүнд оногдох ДНБ гэсэн ойлголт байдаг. Манай улс буурах хандлага руугаа орчихсон яваа. Казахстан өссөөр байгаад олон улсын жишигт хүрчихлээ. Уг нь яг ижил улсууд. Миний хувьд 1996 оноос нэг зүй тогтол ажигласан. Манайд доллараар илэрхийлснээр нэг хүнд оногдох ДНБ-ий арван хувь нь л дундаж цалин болоод байгаа. Өдгөө монголчуудын дундаж цалин өсөөд нэг сая төгрөг болсон гэж байгаа ч доллар руу шилжүүлээд үзвэл буурчихсан. Жилд 30 мянган оюутан Их, дээд сургууль, 40 мянган залуу МСҮТ-ийг төгсч байгаа. Ингээд харахаар жил бүр 70 мянган залуус хөдөлмөрийн зах зээлд нийлүүлэгдэж байна. Манай эдийн засаг энэ хэмжээний ажлын байрыг бий болгож чадаж байна уу гэхээр үгүй гэсэн хариу гардаг. Өндөр татвар, зээлийн дарамтад байгаа хувийн хэвшлийнхнийг энэ тохиолдолд буруутгах аргагүй. Хууль зөрчихгүйгээр цалингийн зардлаа бууруулахын тулд дадлагажигч аваад хоёр сар ажиллуулах маягаар амь зууж байна.

-Ингээд харахаар хувийн хэвшлийнхэнд ч асуудал байх шиг…?

-Энэ тохиолдолд хувийн хэвшлийнхэнд буруу өгөх боломжгүй. Сарын мянган долларын цалинтай ажлын байр бий болгохын тулд тэдэнд дор хаяж арван мянган долларын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Одоо нэг бяцхан тоо бодъё. Жил бүр далан мянган ажлын байр бий болгохын тулд 700 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж байх ёстой. Бид энэ хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг хийж чадахгүй байгаа. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт тэр орчимд л доо. Харамсалтай нь тэр мөнгө тендерчдэд очдог. МАН-ын дарга ангийнхныг тэтгэдэг, тэднийг дагаж амьдралаа залгуулдаг, сонгуулиар өгсөн хэдэн цаасныхаа хариуд өөрсдийн хүмүүсээ төрийн том албаны даргаар тавьдаг нөхдүүдэд. Тэд төсвөөс мөнгө авангуутаа Эрээн рүү гүйдэг. Тэгээд хөшөө гэх мэт стандарт төсөв, зардал тооцоход хэцүү юм руу оруулаад, сонгуульд зарсан мөнгөө буцаагаад авчихдаг. “Сонгуулийн халтрууд” гэсэн нэршилтэй энэ нөхөд хил гаалийнханд элдэв хахууль өгөөд өөрсдийн бараа, материалаа хувийн хэвшлийнхний урдуур оруулж ирээд байгаа нь бодитой үнэн. Ингээд харахаар хоёр талын сөрөг нөлөө гарч байна л даа. Нэгдүгээрт, МАН-ыг дагавал бизнес нь асар хурдан томордог, дарга ангийн эгнээнд ордог гэсэн маш буруу дохиог залуу бизнес эрхлэгчдэд өгөөд байна. Нөгөө талд бор зүрхээрээ хөдөлмөрлөдөг, дундаж давхаргыг бий болгодог бизнесийнхэнд ямар ч боломж олдохгүй яваа. Манай эдийн засаг томрохгүй байгаагийн үндсэн шалтгаан ерөөсөө л энэ. Татвар төлөгчид нь мөнгөө төлөөд байдаг. Татвар төлөлтөөс бүрдэж байгаа төсвийн хөрөнгө оруулалт нь эдийн засагтаа шингэхгүй, нэг бол Эрээн рүү гараад, эсвэл улс төр, бизнесийн бүлэглэлүүдийг улам баяжуулах эх үүсвэр болоод байна. Татвар төлөгчдөөс төлдөг мөнгө буюу татварын орлого жил бүр 30 хувиар ихэсч байгаа. Миний цалингийн 30 хувь төр рүү явчихдаг. Миний авдаг талхны 50 хувь нь бас л төрийн халаас руу НӨАТ ба бусад хэлбэрийн татвар хэлбэрээр ордог. Товчхондоо миний зарлагын 50 хувь, орлогын 30 хувь төр рүү явж байна. Энэ мэтээр татвар төлөгч жирийн иргэд төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг ч өнөө төсөв нь эргээд бидний төлөө биш, дарга ангийн төлөө яваад байгаа. Эцэст нь хэлэхэд, дарга ангийг хамгаалж бэхжүүлдэг хамгийн том бүтэц нь МАН болчихсон. Үүнийгээ зассаны эцэст л одоо яриад байгаа шинэ сэргэлтийн бодлого нь хэрэгжих байх.

Стратеги, судалгааны хүрээлэнгийн Эдийн засгийн судалгааны секторын эрхлэгч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Ирэх онд дэлхийн эдийн засагт ковидын үзүүлэх нөлөө ямархуу байх бол?

-Оны эхэнд нэлээд өөдрөг төсөөлөл гарсан юм. ОУВСөнөө жилийн нэгдүгээр сард ковидын дараах сэргэлт болно гэж байсан ч өнгөрсөн долоо болон аравдугаар сард өмнөх төсөөллөө бууруулчихсан. Ганц ОУВСбиш ч олон байгууллага төсөөллөө буурууллаа. Нэгдүгээрт ковид үргэлжлэх нь, хоёрдугаарт вакцинжуулалт удах нь гэцгээж байна.

Америк, Зүүн Европт тархалт хэвээрээ, ОХУ-ын иргэд вакциндаа итгэхгүй байна. Саяхан Путин “Би ойрын хүрээний хүмүүс рүүгээ залгаж вакцинаа хийлгэсэн эсэхийг лавлалаа, харзнаж суугаа, таныг хийлгэхээр хийлгэнэ гэсэн хүн олон таарлаа. Боловсролтой хүмүүсийг ингэж хэлнэ гэж бодоогүй шүү” хэмээн гайхан ярьсан байсан л даа. Манай улсын тухайд ковидын тархалтын хувьд сая хүнд ногдох тоогоороо Азидаа эхний тавд яваа тухай та сонссон байх.

-“Спутник” гэснээс ОХУ-ын вакциныг ДЭМБ өнөө хүртэл бүртгэж аваагүй байгаа. Суурь шалтгаан нь юундаа байдаг юм бол?

-Вакцин хийсэн технологийг дөрөв хуваасан. ОХУ, Хятадын вакцин хоёулаа уламжлалт аргынх. Хятадын тухайд сулруулсан вирус хэрэглэж байгаа. ОХУидэвхгүйжүүлснийг нь хэрэглэсэн. Ийм аргаар вакцин хийхэд хялбар ч гэлээ вирусийн дараа дараагийн хувилбар нь гараад ирэхээр илүү найдвартай биш болоод явчихаж байгаа юм. Харин Америкийн хоёр вакцин өөр аргаар бүтээгдсэн. Мессенжер суурьтай вакцин. Тодруулж хэлбэл, компьютер дээр загварчлаад хийчихсэн. Вирус огт ашиглаагүй. Хүний дархлааны эсэн дээр ковидын вирус очоод сууж дархлааг нь эвдэн өвчлүүлээд байгаа. Яг тэр суудаг хэсэгт нь зохиомол хромсомын эс суулгачихсан. Өөрөөр хэлбэл, ковидын вирус суух газрыг нь бөглөчихөж байна гэсэн үг.

-Тэгэхээр ковидын дараа дараагийн хувилбар, ирээдүйд тархаж мэдэх эрсдэлтэй вирусүүд дээр мессенжэр суурьтай вакцин л илүү хэрэг, тусаа өгөх нь ээ?

-Ер нь тэгнэ.

-Та түрүүн вакцинжуулалт дэлхий даяараа удаашралтай байгаа тухай ярилаа. Улс орнуудын вакцинжуулалт хэзээ дуусах талаар судалгаа байна уу?

-Нэлээд хэдэн судалгаа харсан. Улс орнууд вакцинжуулалтаа хэзээ дуусгах талаар үе шаттайгаар гаргасан судалгаанууд байна.

Хамгийн түрүүнд өндөр хөгжилтэй орнууд, тэр дундаа Зүүн, баруун Европ, Япон зэрэг улсын вакцинжуулалт 80, 90 хувьдаа хүрнэ, тэр хугацаа нь ирэх оны нэг, хоёрдугаар улиралд гэсэн тооцоо гарсан байна лээ. Хөгжиж байгаа болон хөрөнгө мөнгөний бололцоотой улсууд ирэх ондоо багтаж вакцинжуулалтаа шийднэ, мөнгөгүй, анагаахын салбар нь сул гэсэн асуудалтай орнуудын хувьд 2023 он дуустал вакцинжуулалтаа шийдэж чадахгүй гэж байна. Тодруулж хэлбэл, Латин Америк, Африкийн орнууд. Вакцинжуулалтаас гадна ханган нийлүүлэлтийн сүлжээ гэж том асуудал бий. Иймдээ тулна гэж хэн ч төсөөлөөгүй. Ханган нийлүүлэлтийн сүлжээ нь доголдоогүй улс гэж байхгүй болчихлоо. Ханган нийлүүлэлтийн сүлжээ доголдож контейнер бөөгнөрөөд ирэнгүүт контейнерын хүрэлцээ эрс муудсан. Үүнийгээ дагаад контейнер хийдэг төмөр ялтас, хавтангуудынх нь үнэ нэмэгдсэн. Ачаа бараа түгжрэнгүүт тээвэрлэх өртөг нь өсчихсөн. Ингээд харахаар 2022 оны эхний хагаст эдийн засагт сэргэлт гарах ямар ч найдвар алга.

-Тэгэхээр ирэх жилийн намраас эхний сэргэлтүүд дэлхийн эдийн засагт ажиглагдаж эхэлнэ гэсэн үг үү?

-Тэгнэ. Гэхдээ ирэх оны гуравдугаар улиралд өндөр хөгжилтэй орнуудын хувьд сэргэлт ажиглагдаж эхэлнэ. Түрүүн хэлсэнчлэн Япон, баруун Европ, хойд Америк “Бид ковидыг давлаа” гэсэн мэдэгдэл хийх болов уу. Хятад, Энэтхэг гэх мэт олон сая хүнтэй улсын тухайд ирэх оны эцэс, 2023 оны эхээр ковидыг давлаа гэсэн мэдээ сонсгох байх. Латин Америк, Африкийн улсууд яагаад ч болоогүй гэж байгаа.

-Манай хувьд хэзээнээс сэргэлт ажиглагдах вэ?

-Худалдаа, эдийн засгийн хувьд манайд нөлөөлөх улс бол урд хөрш. БНХАУ гайгүй бол манай худалдаа хэвийн болно. Ингээд харахаар ирэх оны гуравдугаар улиралд байдал наашлах болов уу гэж бодож байна. Манай улсын тухайд төсвийн алдагдал их гэсэн зовлон байна. Өр гэхэд л ДНБ-д эзлэх хэмжээгээрээ 240 хувь болчихсон яваа. Манайх зөвхөн Засгийн газрын өрөө яриад байгаа болохоос бодит байдал дээрээ ийм өндөр тоо яригдаж байгаа. Экспорт идэвхжиж, том төслүүд ашиглалтад орж байж л энэ бүх асуудал шийдэгдэнэ. Харамсалтай нь ойрын жилүүдэд ашиглалтад орох мега төсөл алга. 2024 он хүртэл экспортыг нэмэгдүүлэх ямар ч төсөл байхгүй. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр гэхэд л 2025 онд ашиглалтад орно гэж байгаа. Оюу толгой дээр сонгууль болтол нааштай шийдэл гарахгүй байх өндөр магадлалтай, тэгвэл 2025 оноос наана гэгээтэй зүйл ажиглагдахгүй гэсэн үг. Энэ онд экспорт дээр биет хэмжээ огт өсөөгүй. Нүүрс гээд ярихад л 16 сая тонн хүрвэл их юм болчихлоо. Ирэх оны эхний хоёр сард нүүрс маш бага гарах эрсдэлтэй. Тээвэрлэлтийн ачааллаа тооцвол ирэх жил өөдрөгөөр бодоход 20-25 сая тонн нүүрс л экспортолж магадгүй. Өнөө жилийн хувьд ковидын дараа бага зэрэг сэргэлт ажиглагдсанаас үүдэж төмрийн хүдэр, тэр дундаа зэсийн үнэ дажгүй байлаа. Оны эхний арван сарын байдлыг харахад экспорт 1.4 тэрбум ам.доллараар нэмэгдсэн нь зэсийн баяжмал, төмрийн хүдрийн үнийн өсөлттэй холбоотой.

-Эрдсийн үнэ өнөө жилийнх шиг өсөлттэй байх болов уу, ирэх онд?

-Үнэ өсөх магадлал бараг байхгүй. Зэсийн үнэ л энэ түвшиндээ байж мэдэх юм. Тэгэхээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнийхээ биет хэмжээг өсгөж чадахгүй бол экспортын орлого хэцүүднэ. Төлбөрийн тэнцэл алдагдчихаар ханшдаа нөлөөлнө. Өмнөх жилүүдэд хуримтлуулсан бүхнээ тараагаад дуусгачихсан шүү дээ. Ийм таагүй нөхцөлд төсвийн зарлагаа танах учиртай. Харамсалтай нь тэгсэнгүй.

-Төсөвт өчнөөн тэрбумын хөрөнгө оруулалттай өгөөж, ашиггүй төслүүд их тусаад байгаагийн гол шалтгаан нь юундаа байна. Сүүлд гэхэд бурханы хөшөөнд гучаад тэрбум төсөвлөсөн нь ил болж шуугиан дэгдээлээ.УИХ хянаж чадахгүйд хамаг учир байна уу?

-Төсвийн тухай хуульд хөрөнгө оруулалтын төслийг дэмжих журмыг Засгийн газар батлах учиртай. Гэтэл өнөөдөр Сангийн сайдын хэдэн жилийн өмнө баталсан журмыг мөрдөөд явж байгаа. Товчхондоо одоо мөрдөж буй энэ журам хуульд заасан журам биш. УИХ-ын хяналт алга гэдэгтэй санал нэг байна. Хэлэлцээд баталчихсан хойно нь элдэв асуудал гарч ирж байна. Сангийн яамнаас дээшээгээ макро эдийн засгийн хөрөнгө оруулалтаа ойлгодог бүтэц алга л даа. Хүн нь ч, чадавх нь ч алга. 2007, 2008 он хүртэл уул уурхайн салбараас хамаарал бага байхад Сангийн яамны мэргэжилтнүүд боловсруулаад, боловсруулсан төслөө хариуцаад явж болоод байсан юм. Гэтэл өнөөдрийн байдал тэр үеийнхээс өөрчлөгдсөн. Түүхий эдийн үнэ өсч байна. Төсвийн орлогын 30 хувийг эзэлдэг болчихсон. Үүнийг дагасан сонирхлууд маш их болсон. Тэгээд дээр нь манай сонгуулийн тогтолцоо ямар билээ. Ийм үед Сангийн яамнаас гаргасан төслийг Засгийн газар, УИХ-ын түвшинд хянахгүй бол яадгийн тод жишээ болсон кейсүүд их дуулдаж байна. Тэр асуудлуудын нэг нь таны асуугаад байгаа бурханы хөшөө.

-Аргаа барсан асуулт л даа. УИХ-ын гишүүд нь тойргийнхоо худаг, улаан булангийн мөнгөнд санаа зовохоос хэтэрдэггүй ийм орчинд ядаж л Засгийн газар нь хуулийнхаа дагуу төсвөө нарийн хянаж нягтлаад хэлэлцүүлэгт оруулбал элдэв “но”-той хөрөнгө оруулалтын төслүүдэд өчнөөн тэрбум төгрөг хийсэхгүй байх боломжтой доо, тийм ээ?

-Санал нэг байна. Яг өнөөгийн бодит байдал гэвэл Засгийн газарт төсвийн хууль ороод ирэхээр сайд нар салбарынхаа хөрөнгө оруулалтуудыг харж, тэр хүрээндээ асуулт тавина, асуултуудад нь Сангийн яам хариулт өгнө. Тэгсхийгээд болчихдог гэхэд хэтрүүлэг болохгүй л дээ.

-Ковидын үед ямар бодлого баривал гал алдахгүй аж төрөх боломж байна вэ, бидэнд?

-Ийм савлагаатай нөхцөлд төсөв, мөнгөний бодлого эдийн засгийн бүтцийг засч чадахгүй байна. Энэ жил утаатай байсан ч, үгүй ч утаатай тэмцдэг албаны хүмүүс цалингаа аваад яваа. Ганц утаан дээр ч биш, хаа сайгүй ийм байгаа. Өнөө жилдээ ийм шалтгаанаар энэ газрын зардлаа таная гэх мэтээр бүтцийн асуудлыг огт ярихгүй байгаа. Бусад улсын хувьд бүтцийн өөрчлөлтийн бодлого гэж гаргаад хэрэгжүүлдэг. Тухайлбал, нүүрсний экспортоо нэмэгдүүлье гэвэл төмөр зам хэрэгтэй гэдгийг одоо л ойлгож байх жишээний. Зүй нь тэр асуудлыг урьдчилж хараад шийдчихсэн явах учиртай. Ийм бодлого огт алга. Алсыг харсан энэ мэт бодлогыг төсвөөсөө өмнө гаргаад, жил жилийн төсөвтөө тэр бодлогын хүрээнд хийгдэх ажлаа тусгаад явах ёстой. Ямар ч бодлогогүй учраас их мөнгө орж ирэнгүүт юунд ч хамаагүй зарчихаад байна л даа.

-Ирэх жилийн хамгийн том эрсдэл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Хоёр зүйл бий. Эхнийх нь нүүрсний экспорт. Төсөвт төсөөлсөн шиг хэмжээний нүүрс экспортлох боломжгүй. Оны эхний хагаст экспорт байнга тасардаг. Ирэх жилийн хувьд Хятад улс олимп гээд хилээ хаачихвал бүр хэцүү нөхцөл үүснэ. Ялангуяа нэгдүгээр улиралд бараг хасахтай ч гарч магадгүй. ДНБ хоёр салбарт бууралттай гарсан. Аж үйлдвэр болон хөдөө аж ахуйн салбарт. Хөдөө аж ахуйн салбарын тухайд оны эхний есөн сарын байдлаар бууралттай гарсан. Өндөр хөгжилтэй орнууд, суурин соёл иргэншилтэй газруудад фермерийн аж ахуйнхаа гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнээр тооцдог бол манайд тэгдэггүй. Малын тоо, насаар үнэлж байгаад боддог. Өнгөрсөн оны тооллогоор 71-67 сая болж буурсан. Энэ онд 2.4 сая толгой мал хорогдсон учраас бууралт гарсан юм. Мал ингэж хорогдоод эхлэхээр сүргийн бүтэц нь алдагддаг. Төллөх малын тоо нь цөөрнө. Сүргийн бүтэц нэг алдагдчихаараа ойрын хугацаанд буцаж сэргэдэггүй онцлогтой. Фермерийн аж ахуй биш, байгалийнхаа жамаар яваа учраас. Тэгэхээр хөдөө аж ахуйн салбар ирэх оны эхний хагаст дахиад бууралттай гарна. Өөр нэг эрсдэл бий. Ирэх хаврын тэргүүн сар цаг агаарын хувьд хүнд байгаа. Малын хорогдол гурван сая гарах байх. Тэгэхээр ирэх жил зөвхөн уул уурхайн салбарт л найдахаар байна. Хилийн элдэв саад багасч, автомашины урсгал гайгүй боллоо гэж бодоход ирэх оны гурав, дөрөвдүгээр улиралд л багахан өсөлт гарна. Дөрөв, тав орчим хувьд л яригдах болов уу. Өнөө жилийн өсөлтөд нэг онцлог байгаа. 2020 оны бууралтын дараах өсөлт гэдгийг мартаж болохгүй. Ганц шалтгаан нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт. Гэтэл одоо өссөний дараах өсөлтийн тухай ярьж байгаа. Өссөний дараах таван хувийн өсөлт гэдэг бол их чанга тоо. Өсөлтийг тэлэх потенциал уул уурхайгаас өөр байна уу гэхээр алга. Шинэ төсөл байхгүй тухай та бид хоёр өмнө нь ярьсан болохоор давтаад яахав.

-Төв банкнаас элдэв хөтөлбөр санхүүжүүлэх зорилгоор эдийн засагт их мөнгө хийе гэсэн шийдвэр гаргаж мэдэх л юм, Засгийн газар…?

-Тийм шийдэл байж болох юм. Гэхдээ ийм шийдэл гаргаад хэрэгжүүлбэл аюултай, эдийн засгаа бүр хэцүүдүүлчих эрсдэлтэй.

Эдийн засагч Ө.Ганзоригтой ярилцлаа.

-Сүүлийн гучаад жилд эдийн засаг нэг л гажуу явсаар өнөөг хүрлээ гэсэн утгатай үг шийдвэр гаргах түвшний хүмүүсийн амнаас унах боллоо. Үнэхээр ийм асуудал байна уу, байгаа бол яг ямар гажуудал үүсчихэв ээ?

-Эдийн засагчийн өнцгөөс харахад манай улс эдийн засгийнхаа суурь дэд бүтэц болох санхүүгийн системээ огт байгуулсангүй. Санхүүгийн дэд бүтцийг зам, цахилгаан, дулаан, бохирын дэд бүтэцтэй адил барьж байгуулах ёстой байдаг юм. Харамсалтай нь өнгөрсөн гучин жилд манай УИХ, улстөрчид, ардчиллын загалмайлсан эцгүүд, эрх баригчид хатуу дэд бүтэц ярьсаар байгаад таарлаа. Зам, цахилгаан гэх мэтийн дэд бүтэц л ярьсаар ирлээ. Санхүүгийн дэд бүтцээ угсарч байгуулахгүй болохоор нэг том асуудал үүссэн. Мэдээж маш олон асуудал үүссэн ч хүмүүсийн харахгүй яваа хамгийн ноцтой нь баян хоосны ялгаа, баялгийн шударга бус хуваарилалт. Цаашлуулаад яривал энэ нийгэмд төрж байгаа хүмүүст тэгш боломж гэдэг юм алга болчихсон. Тэгш боломж бол ардчиллын гол үнэт зүйл, баялгийн шударга хуваарилалтын тухайд ардчилсан эдийн засгийн суурь зарчим. Ийм хоёр том зүйл алдагдчихаад байгааг ерэн оноос хойш улс орныг удирдсан ах нар анзаарахгүй явсаар өнөөг хүрчихлээ л дээ. Социализмаас ардчилал руу шилжсэнийгээ бүх ажил дууссан гэж андуурч ойлгосон. 1990 онд баян, ядуу хүн гэж үгүй, хөрөнгө чинээ, орлого цалин гээд бүх зүйлээрээ нийгмийн ижил статустай байсан улсыг гучхан жилийн дотор дэлхийд ховор баян хоосны ялгаатай улс болгочихсон. 300 жил капиталист системээр явсан улсын хүрээгүй түвшинд хүрлээ.

-Баян, хоосны ялгаагаараа юу?

-Тийм. Зэрлэг капитализм гэж ярьдаг Америк гэх мэт улстай харьцуулахын аргагүй, манай улсын баян, хоосны ялгаа тэднээс хэдэн арав дахин их болчихсон. Ердөө гучхан жилийн дотор яаж ийм том ялгаа гаргаж чадав аа, ямар эдийн засгийн бодлого явуулахаараа өнөөгийн хэцүү байдалд хүргэчихэв ээ гэж өөрсдөөсөө асуух цаг болсон. Гэвч энэ талаар ярьж хөөрч байгаа хэн ч алга. Ер нь бид өвчний шинж тэмдэгт л их анхаардаг. Эмчилнэ гэхээрээ шинж тэмдэг рүү нь онилоод, шинж тэмдгийг нь дарах төдий эмчилгээ хийсээр өнөөг хүрсэн. Суурь шалтгааныг нь оношилж огт чаддаггүй. Эдийн засаг дээр гээд ярихад л зээлийн хүү өндөр, валютын ханш савлагаатай, цалин бага байна гэсэн шинж тэмдэг л яриад явдаг болохоос суурь өвчин, суурь мөн чанарыг нь олж илрүүлж чаддаггүй сул талтай. Эдийн засагчдаа энэ чиглэлд анхаараач гэж уриалмаар байна.

-Баян хоосны ялгаа бүр даамжирвал ямар сөрөг нөлөө үзүүлэх вэ?

-Ирээдүйд нийгмийн тогтворгүй байдал үүсгэх том эрсдэлтэй. Бүр тодотгоод хэлбэл үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлэх өндөр эрсдэл бий. За тэгээд цаашлуулаад яривал мөнгөтэй, хөрөнгөтэй хэсэг рүүгээ дайралт хийх, нөгөө талдаа мөнгөтэй хөрөнгөтэй нь ядуу тарчиг хэсгийнхээ боломжийг байнга дээрэмдэх, бүх тендер, хамаг бизнесийг өмнүүр нь дайрч орж булааж авах, тэр нь өв залгамжилсан маягаар капиталист феодалийн системд шилжих гэх мэт сөрөг үзэгдлийг улам гааруулна. Тэгэхээр одоо УИХ ажлаа хиймээр байна. УИХ, улстөрчид нэг л зүйлийг хийх ёстой. Баян хоосны ялгааг бууруулах, чинээлэг дундаж ангийг гаргаж ирэх тэгш боломжийг бэлдэх, баялгийн шударга хуваарилалт хийх нөхцөлийг бүрдүүлэхэд анхаарах учиртай. Боксчин залуугийн асуудлаар долоо хоног хэрэлдсэнийхээ дараа баривчилгаа энэ тэр гэж мөн л долоо хоногийн турш талцаж маргаад суух юм. Улстөрчид, ард түмнээрээ иймэрхүү цаг зуурын жижиг сажиг асуудлаар долоо, долоон хоногоор маргалдаж явсаар байтал 2022 он гарах гэж байна. Монгол Улс чөлөөт зах зээлд шилжээд бараг 32 жил болчихлоо. Бид ерээд онд өглөө таван цагт босоод талханд дугаарлаж зогсохдоо, өлөн зэлмүүндүү аж төрж явахдаа ирээдүйн тухай өнөөдрийнх шиг ийм гундуу бодолтой байгаагүй. Чөлөөт зах зээл, ардчилсан нийгэм илүү сайн сайхныг авчирна гэж хүсч мөрөөдөж явсан. Би нэг зүйлийг зориуд онцолж хэлмээр байна. Хуучин нийгэмд нэг давуу тал лав байж. Тэнд тэгш боломж байсан юм байна. Гэтэл бид өнгөрсөн 32 жилийн хугацаанд тэгш боломжгүй нийгмийг бүтээчихэж. Даргын хүүхэд л дарга болдог, баяны хүүхэд л баян аж төрдөг тийм нийгмийг.

-Арай өрөөсгөл ойлголт биш үү. Илүү ихийг бүтээе гэсэн хүмүүсийг дардаг, бусдаасаа их мөнгө олоод хөгжих гэхээр “яг тэнцүү байх ёстой” гэж хавчдаг тогтолцоо байсан шүү дээ…?

-Би аль нэг суманд төрөөд сайн хичээгээд явбал намын ч юмуу үйлдвэрийн дарга болж болдог л байсан. Аль нэг суманд жирийн айлд төрөөд сайн сурвал гадагшаа сургуульд явах боломж нээлттэй байсан. Социалист нийгэмд хамгийн өндөр цалинтай мэргэжил юу байсныг та мэдэх үү?

-Багш, эмч…?

-Яг үнэн. Багш, эмч мэргэжлээр ажилладаг хүмүүс хамгийн өндөр цалин авдаг байлаа. Энгийнээр хэлбэл, тухайн нийгмийнхээ дээд түвшний хүмүүс байсан. Жирийн малчны хүүхэд сайн сураад багш, эмчээр ажилладаг боломж байсныг та мэдэх байх. Товчхондоо эгэл ардын хүүхэд хичээвэл тухайн нийгмийнхээ дээд түвшинд хүрэх боломж нь нээлттэй байсан гэдэг утгаар би түрүүний үгийг хэлсэн юм. Гэтэл өнөөгийн нийгэм ямар байгаа билээ. Дарга нарын хүүхдүүд гадагшаа явж сурах хамаг боломжийг хамаад авчихаж байна. Мэдээлэлд ойрхон хүмүүс боломжтой бүх бизнесийг дээрэмдэж яваа.

-Санхүүгийн дэд бүтцийг барьж байгуулж байж баян, хоосны ялгааг арилгана, тэгш боломжийг бүрдүүлнэ гэдгээ энгийнээр тайлбарлаач. Үүнийг хийх боломж бололцоо нь төр засгийн шийдвэр гаргах түвшинд бүрдэж чадсан уу?

-Санхүүгийн дэд бүтцийг барьж байгуулах боломж нь Монголын төрд бүрдчихсэн. Төрийн үнэмлэхүй эрхийг МАН дангаараа атгаж яваа. Сөрөг хүчин гэж алга. Ийм үедээ энэ шинэчлэлийг хийх хэрэгтэй. Баян хоосны гүнзгий ялгаанаас гарах ганц шийдэл нь санхүүгийн дэд бүтцийг бий болгох. Одоо би нэг л зүйлийг уриална. “Санхүүгийн дэд бүтэц гэдэг зүйлийг 32 жил ойлгоогүй ах нар аа, та нар дуугүй болоод холдоод өгөөч, ерэн онд хийсэн юмаа улиг болтол ярихаа болиод зай болооч ээ” л гэмээр байна. Санхүүгийн дэд бүтэц гэдэг чинь тэгш боломжийг бий болгодог, баян хоосны ялгааг бууруулдаг дэд бүтэц. Зам байвал тээвэр явдаг, холбоо байвал хүмүүс өөр зуураа холбогдож мэнд усаа мэдэлцдэг, дулааны систем байвал байшин барилгадаа дулаан тухтай аж төрдөгтэй л агаар нэг зүйл. Санхүүгийн дэд бүтэц байж гэмээнэ баян, хоосны ялгааг арилгаж иргэдэд тэгш боломж олдоно. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх гурав яг энэ чиглэлээр ажиллах хэрэгтэй байна.

-Санхүүгийн дэд бүтцийг барьж байгуулах ажлыг хийх шинж ажиглагдаж байна уу, манай төрд?

-Тийм шинж огт ажилагдахгүй байна. Саяхны жишээ хэлье. Татварын реформ, шинэчлэл хийж байгаа нэрээр нүглийн нүдийг гурилаар хуурсан хуурамч хуулийн төслийг Засгийн газраас оруулж ирлээ. Санхүүгийн дэд бүтэц бол банкны систем, даатгалын систем, хөрөнгийн зах гэсэн гурван тулгуур баганатай. Банкны хувьд хөгжсөн. Төрөөс дэмжсэн зүйл байхгүй ч өөрсдөө хөгжөөд олон улсын хэмжээнд дөхөж очсон. Харин даатгал, хөрөнгийн зах хоёроо огт хөгжүүлээгүй. Энэ хоёр баганыг хөгжүүлэхийн төлөө явсан нэг ч УИХ, Засгийн газрын гишүүн өнгөрсөн 30 жилд гарч ирсэнгүй л дээ. У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдэнэ гурав хүчээ хавсраад даатгалын салбар, хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлмээр байна. Хэд хэдэн хууль гаргах шаардлага бий. Товчхондоо энэ хоёрыг хөгжүүлэх суурь шийдэл бол тэтгэврийн реформ.

-Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яамныхны гардаж ажилласан хуулийн төсөл үнэхээр хэлбэр төдий байна гэж үү?

-Цаг нөгцөөсөн, хойш нь тавьсан, хэлбэр төдий хуулийн төсөл болсон. Шат дараатай хийнэ гэсэн гоё тайлбартай оруулж ирж байна л даа. С.Эрдэнийг сайд байхад л ийм тайлбар хийгээд хойшлуулж явсан, одоо ч тэр янзаараа. Ерээд онд ч шат дараатай хийнэ ээ л гэж байсан. Шат дараа гэдэг нь яг хэр хугацаа юм бүү мэд. Нөгөө нэг тайлбар нь ч огт ойлгомжгүй.

-Ямар тайлбар?

-Монголын хөрөнгийн зах зээл бэлэн биш байна гэсэн тайлбар. Тэтгэврийн реформыг хийж байж л бэлэн болох зах зээл шүү дээ. Дахиад хэлэхэд, тэтгэврийн реформ хийгдэж байж л баян хоосны ялгаа арилж, тэгш боломж бий болно.

-Тэтгэврийн реформыг хийхийн тулд хуульд ямар зохицуулалтуудыг шууд тусгах ёстой гэж харж байна вэ?

-Ард түмэн тэтгэврийн даатгалд цалингаасаа сар бүр 17 хувийг төлж байгаа. Энэ мөнгийг нь ард түмэн буцаагаад өгчихөд л болно. Ард түмнээс авсан энэ мөнгийг төсөвтөө буцаан нийлүүлж халамжийн системийн нэг хэсэг болгоод яваад байж болохгүй. Өөрсдийнх нь мөнгийг өөрсдөд нь буцаагаад өгөөч ээ л гэж байгаа юм. Хэрвээ ийм шийдэл гаргавал монголчууд тэтгэврийн сангаар дамжуулж үндэсний том компаниудынхаа эзэн нь болно. Ингэснээр баялгийн шударга хуваарилалт явагдана. Ард түмэнд том корпорациудын хувьцааг авах сонирхол өндөр байгааг та ч анзаарч суугаа байх.

-Төр нь тэтгэврийн реформоо хийгээд, иргэд цалингаасаа төлдөг татвараа хувийн тэтгэврийн санд төвлөрүүлж, өнөө сангаараа дамжуулж том компаниудын хувьцааг худалдаж авах боломжтой болчихлоо гэж бодъё. Тэгвэл нөгөө талд буюу том компаниудад хөрөнгийн зах руу гарч хувьцаагаа иргэдэд арилжаалах сонирхол хэр өндөр байгаа бол?

-Маш их байна. Монголын том компанийн эзэдтэй уулзаж үзсэн. Бүгдээрээ хувьцаагаа гаргая, баялгаасаа хуваалцъя гэцгээж байгаа. Үндэсний том компаниудын эздийн сэтгэлгээнд сүүлийн тав, зургаан жил их өөрчлөлт гарч байна. “Гучаад жил бизнес хийлээ, одоо бүтээсэн баялгаа ард түмэнтэйгээ хуваалцъя. Боломжийн үнээр хувьцаагаа бирж дээр гаргая, хувьцаагаа ард түмэндээ эзэмшүүлье” гэх болсон. Ард түмэнтэйгээ хуваалцъя гээд байгаа нь цаанаа том шалтгаантай. Ард түмэн бол тэдний хэрэглэгчид. Ер нь хөрөнгийн зах зээл дээр хамгийн түрүүнд хувьцаагаа гаргасан компани л хождог. Хүмүүст нэг ийм нийтлэг ойлголт байдаг л даа. Том бизнесүүд хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаагаа гаргахаас зугтдаг гэж ойлгодог. Үүн шиг худлаа юм байхгүй. Бизнес эрхлэгчид маш ухаантай. Хөрөнгийн зах зээл рүү түрүүлж орсон компани өрсөлдөөнд ялдгийг тэд мэднэ. Энгийн жишээ хэлье. “Мандал даатгал” 2018 онд хувьцаагаа Хөрөнгийн бирж дээр гаргаад л үндэсний хамгийн том даатгалын компани болчихсон. Шалтгаан нь их энгийн. “Мандал даатгал”-ын хувьцааг эзэмшиж байгаа 5000 орчим хүн “Мандал даатгал”-ынхаа л хэрэглэгч, харилцагч болдог. Хэрэглэгчээ эзэн болгож хувиргана гэдэг чинь бизнест хамгийн сайхан боломж, стратеги байдаг. Гол нь ард түмэнд мөнгө нь алга. Ард түмэнд байх ёстой хөрөнгө нь тэтгэврийн мөнгө. Тэтгэврийн мөнгө бол баялаг бүтээгчдийн хувьцаанд оруулдаг эд. Ер нь дэлхийн жишиг нь тийм. Ийм энгийн үнэнийг мэдэн будилаад яваад байж болохгүй л дээ.