Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Г.Майцэцэг жуулчидтай хамт

“Эксклюзив” компанийн захирал Г.Майцэцэгтэй ярилцлаа.

-Европоос хурааж хумьсан 600 мянган доллараа халааслаад ирж байх үеэс тань гадарлана. “Эксклюзив”-ийг үндэсний брэнд болгоно гэсэн зорилго нь биелсэн үү?

-Биелсэн. 600 мянган ам.доллараа атгаад ирж байсан үеэс хойш компанидаа бараг сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийчихлээ. Үйлдвэртэй болсон, хувцсаа массаар үйлдвэрлэж байна. Массаар үйлдвэрлэхээр хямд үнэ гэсэн давуу тал үүсч байна. олон жил хүний нутагт амьдрахаар өөрийн эрхгүй эх оронч үзэл зүрхэнд шингэдэг юм билээ. гэхдээ бид эх оронч үзлээ буруугаар илэрхийлдэг улс шиг санагддаг. эх оронч байна гэдэг бол энгийнээр үндэсний үйлдвэрлэлээ л дэмжих. дотоодынхоо нэг барааг авахад цаана нь дөрвөн хүний ажлын байрыг баталгаажуулж байдаг. Ажилтай орлоготой нэг хүн цаанаа дөрвөөс таван хүн тэжээдэг гэж хармаар санагддаг. Улсын их дэлгүүрт явж байтал нэг солонгос оюутан “солонгосын цэвэр ус байна уу” гэж асууж байхтай таарсан юм. асуусан ус нь байгаагүй л дээ. худалдагч бүсгүй монгол ус санал болгоход авалгүйгээр, Солонгост үйлдвэрлэсэн жүүс аваад гарч байсан нь санаанаас гардаггүй. Хилийн дээс алхсан мөртлөө эх орныхоо экспортыг дэмжээд солонгос бүтээгдэхүүн авч байна гэдэг маш том философи, агуу эх оронч үзэл.

-Манайхан анх гадаадын бараа гэж шуурдаг байснаа бодвол үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих хандлагатай болсон. Танд тийм хандлага анзаарагдаж байна уу?

-Намайг Европоос ирээд бизнесээ эхлээд удаагүй үед танай сонин анх удаа ярилцлага авч байсан. тэр үед манайхыг монгол гэдгийг мэдсэн байсан л даа. тэрнээс өмнө 2009, 2010, 2011 онд “Exclusive”-ийг дотоодынх гэж мэддэггүй байлаа. би ч тухайн үед монгол брэнд гэж зарлахыг хүсээгүй.

Монголын зах зээл үндэсний брэндэд бэлэн биш байсан л даа. тэр үеийн болон өнөөгийн хэрэглэгч, худалдан авагчдад газар тэнгэр шиг том ялгаа бий. хүмүүс манайхаар үйлчлүүлэх дуртай болсон. тэр дундаа залуус их мундаг болж. үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжинэ ээ гэж ирээд худалдан авалт хийдэг. Ялангуяа наадам, цагаан сараар үндэсний загвартай хувцаснуудаас маань их авдаг. Урьд нь брэнд өмсөж өөрийгөө илэрхийлдэг байсан бол одоо залуусын хандлага их өөр болж байна. биед эвтэйхэн, энгийн, үндэсний үйлдвэрийн гэх мэтээр сонголт нь илүү ухаалаг болчихож. “эксклюзив”-ийн уриа нь “хүн та өөрөө үнэ цэнэ” гэсэн дөрвөн үг. хямд хувцас өмслөө гээд таны үнэ цэнэ буурахгүй, та л өөрөө үнэ цэнэ гэсэн утгатай уриа л даа. Залуус яг ийм сэтгэлгээтэй болсонд олзуурхаад барахгүй байна. Үнэтэй брэнд авснаас аятайхан хямд хувцас сонгоод илүү гарснаар нь ном авч уншъя гэсэн бодолтой залуусыг харахаар ирээдүй өнгөтэй, сайхан болно гэдэгт эргэлздэггүй.

Г.Майцэцэгийн байгуулсан охидын оёдлын клуб

-Анх уулзахад дэлгүүртээ ажиллаж байсан, сая бас хүмүүст үйлчлээд зогсож байна. Худалдаан дээрээ байнга зогсдог уу?

-Би өөрөө худалдаан дээрээ байх дуртай. зарим хүмүүс өрөвдөнгүй харцаар хардаг л юм. “худалдагч авчихгүй дээ” гэж боддог байх (инээв). Иймэрхүү хандлагыг тоодоггүй. би олон улсын маркетингийн зах зээл судлаач.

Зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг судалж, бүтээгдэхүүнийг ямар үнээр хэнд хэрхэн борлуулах вэ гэдэг бол миний хийдэг ажил. Ер нь хувцасныхан хамгийн хүндэтгэлтэй хүндээ өөрсдөө үйлчилдэг. Италийн “Пьер Гарден”-ы захирал гэхэд л хүндтэй зочиндоо өөрөө үйлчилдэг.

-Танай наадмын загварууд их энгийн, өдөр тутам өмсөхөд ч зохимжтой хийцтэй санагдлаа. Монгол дээлний загвартай тааран цамцнуудыг зуны халуунд өмсөөд явахад зүгээр юм. Наадмын загвараа жил бүр шинэчилдэг үү?

-Манайх өдөртөө 5-8 загвар гаргадаг. Тэгэхээр наадмын загварууд жил бүр шинэчлэгддэг гэсэн үг. Гаргасан загвараараа үйлдвэрлэсэн хувцсаа дахиж үйлдвэрлэдэггүй. Хүмүүс ташраараа нэг загварын хувцас өмсөөд явахыг хүсэхгүй. Тэгэх л юм бол зах зээлээ алдана, оршин тогтнож чадахгүй шүү дээ. Эрчүүд манай дэлгүүрт орж ирэхээрээ гомдонгуй байдаг. Эрчүүдэд зориулсан хувцас хийгээч гэдэг юм. Энэ жил эрчүүдэд зориулсан тааран материалтай монгол цамцнууд хийсэн, их сонирхож байна. Уг нь эрчүүд, хүүхдүүдэд зориулсан загвар гаргаж, хувцас үйлдвэрлэмээр байгаа ч хөрөнгө мөнгөний асуудлаас болоод өнөөхөндөө ажил болгож амжихгүй л явна. Загвар ярьсных нэг зүйлийг онцолж хэлмээр санагдчихлаа. Монголд fashion загвар хийх их хэцүү.

-Яагаад?

-Европын зах зээл дээр арваад жил ажилласан, Хятадад ажиллаж үзсэн хүний хувьд монголчуудаасаа нэг онцгой чанарыг олж харсан. Монголын зах зээл бол яалт ч үгүй “супер зах зээл”. Хэрэглэгчид нь бүгдээрээ дизайнер. Хятадад, Европт ялгаагүй загварын товчооны гаргасан загвараар үйлдвэрлэгдсэн хувцсан дээр ямар ч хэрэглэгч юу ч ярьдаггүй. Дуугүй л худалдаж авдаг. Гэтэл манайд бараг хүн бүр энэ загварыг ингээд өөрчилчихвөл бүр гоё гэх мэтээр санаа, оноогоо хэлдэг. Ийм зүйлийг зөвхөн Монголд л үзэж болно. Шинэ бүтээгдэхүүн гарлаа гэхэд бид бүх зургийг нь аваад фэйсбүүк хуудсандаа тавьдаг. “Эксклюзив” залуу дизайнеруудад луужин нь болоосой гэсэн хүслээр тавьдаг юм. Манай дэлгүүрээр оёдлынхон их орж ирнэ ээ. Нууж хаагаад зураг авна. Манайхан их нэрэлхүү, “Санаа зоволтгүй ав” гэхээр “Зүгээр ээ” гээд байдаг юм (инээв). “Экслюзив”-ийг зориод ирсэн оёдолчдод би “Шаардлагатай бол эсгүүрийг нь авч болно” гэж хэлдэг.

“Эксклюзив”-ийн энэ зуны наадмын загвар

-Монголд үйлдвэрлэсэн бараа импортынхоос үнэтэй байна гэсэн шүүмжлэл давтамжтай дуулддаг. “Эксклюзив”-ийн хувцасны хувьд хэрэглэгчдийг татах бас нэг зүйл нь түрүүн таны онцолсон хямд үнэ юм шиг санагддаг…?

-Нэг зүйлийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй байх. Манайх массын үйлдвэрлэл явуулдаг. Цор ганц хувиар захиалж хийлгэх ч юм уу, цөөхөн тоогоор гар аргаар үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд үнэтэй байхаас аргагүй онцлог бий. Үйлдвэрлэж, бүтээж, үнээр өрсөлдөж чадаж байгаа нь хэрэглэгчдийг татаж, бизнесээ тэлдэг нь зах зээлийн зарчим л даа. Импортын хувцасны тухайд надад нэг мөрөөдөл байдаг юм. Ядаж хүүхдийн футболкийг хаанаас ч оруулж ирэхээргүй болтол нь эх орондоо үйлдвэрлэх юмсан гэж мөрөөддөг. Энэ мөрөөдлөө хэзээ нэгэн өдөр биелүүлнэ гэдэгтээ эргэлздэггүй.

-Жуулчид хэр их үйлчлүүлдэг вэ?

-Төв зам дагуу болохоор ер нь л орж ирнэ шүү. Монгол загварын цамц, хувцас их сонирхдог. Польш хүн ороод ирвэл нутгийнхаа хүнтэй уулзчихсан юм шиг дотночлоод сүйд болно шүү дээ (инээв). Орос, англиар харилцчихна. За тэгээд солонгос, англи, вьетнам гээд орж ирсэн үндэстэн бүртэй ядаж эх хэлээр нь мэндчилж харилцахсан гэж хичээдэг. Эх хэлээр нь мэндлэхэд хэнд ч дотно, аятай санагдана. Эх хэлээр нь уулга алдахад уяраад ирдэг. Наймаа гэдэг бол ганц мөнгө олохын нэр биш л дээ. Хүний сэтгэлийг татах ажил. Ер нь үйлчилгээнийхэн жуулчидтай сайхан харилцаж дотно сэтгэгдэл үлдээгээд байвал аялал жуулчлал хөгжихөд том дэмтэй гэж боддог.

-Танай загварын товчоо Хятадад ажиллаж эхлэх гэж байгаа гэв үү?

-Манай загварын товчоо урд хөршид салбараа нээж ажиллахаар болсон. Сайхан боломж ч гэлээ хөнгөн гуниг төрөөд л байна. “Экслюзив” брэнд 2012 онд Хятадад үйлдвэрээ нээсэн юм. Эхэндээ чөлөөт бүсэд үйлдвэрлэл явуулж “Made in Mongolia” гэсэн шошготой барааг дэлхийн зах зээлд гаргах байсан ч 2012 онд засаг солигдож, шинэ засаг өмнөхийнхөө шийдвэрийг үгүйсгэдэг жишгийн золиос болчихсон. Ингээд “Made in Mongolia” гэсэн шошготой бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадахааргүй болсон. Гэхдээ Хятадын нэг компанитай хамтарч урд хөршид үйлдвэрлэл явуулаад дэлхийн зах зээл дээр бараагаа гаргах урт хугацааны зөвшөөрөл авч чадсан л даа. Хятадын зах зээлийн хувьд иргэдийг нь цалинтай, ажилтай байлгаж, түрээсээ төлж яваа бизнес эрхлэгчдээс элдэв татвар нэхдэггүйгээрээ онцлог юм билээ. Хятадад аль болох их бараа үйлдвэрлэ, хятад иргэдийг дажгүй цалинтай ажиллуул, иргэд нь орлоготой бол улс баян байна гэсэн философи нь таалагдсан. Гэвч тухай үед төрийн өндөр алба хашиж байсан хүнээс нэг үг сонсоод тэндэх үйлдвэрээ хаагаад буцаад ирсэн юм. Тэр хүний “Хүний улсыг биш өөрийн орноо хөгжүүл л дээ” гэсэн үг их нөлөөлсөн. Харин одоо Хятадын зах зээл дээр гарч үйлдвэрлэл явуулж, хувцсаа дэлхийд экспортлох нь дээр юм байна гэсэн шийдэлд хүрсэн. Мэдээж Хятадыг байлдан дагуулж олсон мөнгөө Монголдоо зориулна.

-“Эксклюзив”-ийн загварын товчоо урд хөршийн ямар компанитай хамтрах гэж байна?

-Хамтрах компанитайгаа их сонин түүхээр холбогдож байсан юм. 2012 онд манайх хүннү захтай сөдөн куртик хийлээ. Хасах 40 хэмийн хүйтэнд дулаанаа хадгалах чадвартай сөдөн куртик өмнө нь Монголд хийгдэж байгаагүй болохоор их шинэлэг, хүн бүр гоёор хүлээж авсан. 2013 оны цагаан сараар урд хөршийн хэсэг наймаачид бүх куртикийг маань бөөндөөд авчихдаг юм. Би ч бараагаа зарчихлаа гээд бөөн баяр. Гэтэл дараа жил нь өнөө загвар маань урд хөршийн зах зээл дээр моодонд орчихдог байгаа.

-Танай загварын товчооны бүтээлийг зөвшөөрөлгүйгээр ашиглачихаж байгаа хэрэг үү?

-“Эксклюзив” гэдэг нэрийг ашиглаагүй учраас заргалдаад ямар ч нэмэргүй байсан л даа. Загварыг шүүхдэх их хэцүү. Эмжээр нь манайх 5 мм, хуулсан компанийнх 4.5 мм байхад л биш гээд үзчихдэг. Ядуугийн зовлон гэдгийг ёстой тэр үед л биеэрээ мэдэрсэн дээ. Гэхдээ ямар ч асуудлын цаана боломж байдаг. “Эзсклюзив”-ийн өмнө Хятад гэж том зах зээл дэлгээтэй байгааг олж харсан. Том брэндүүд А копи загвар нь гарахаар загвар нь трэнд боллоо гэж баярладаг. Тэгэхээр бидний загвар урд хөршид трэнд болсон байгаа биз. Загварыг маань хуулж сөдөн куртка үйлдвэрлэсэн компанитайгаа хамтарч ажиллах гэж байна (инээв).

-Монголын чадварлаг оёдолчид Хятадад өндөр цалингаар ажилладаг гэсэн, хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Бодитой үнэн. Манайд ажиллаж байсан оёдолчид ч урд хөршид ажилладаг. Хятадад монгол оёдолчин, хувцасны дизайнер, үсчин, тогооч, гоо сайхан, алт мөнгөний дархан гэх мэт мэргэжил өндөр үнэлгээтэй байдаг юм. Монгол залуус олноороо тэнд ажиллаж байна. Оёдолчид гэхэд сард 5-6 сая төгрөгийн цалинтай ажилладаг. Хятадын нэг хүүхдийн бодлого залуусыг нь ачаалал даах чадваргүй болгочихож. Ганц хүүхэд гээд ээж, аав, эмээ, өвөө, ах дүү нь бөөцийлөөд өсгөчихдөг. Ингэж өссөн хүүхэд хэдэн цагаар нам сууж ажиллаж чаддаггүй, ажилд орохоороо шантраад гарчихдаг юм байна л даа. Чадвартай монгол залуус тэнд өндөр цалинтай ажилд үнэлэгдээд байгаа нь цаанаа ийм учиртай юм билээ. Манайханд нэг л сул тал бий. Тэр нь нэг газраас гараад нөгөө байгууллагад очихоороо өмнөх компаниасаа сурсан бүхнээ зааж өгөөд байдаг. Манайхны энэ сул талыг олж харсан Хятадын компаниуд бизнесийн нууц битгий алдаарай гэсэн утгатай гэрээ л байгуулдаг гэсэн. Нэг компанийн бизнесийн нууцыг нөгөөд дамжуулахгүй байх нь дэлхий даяар барьдаг бизнесийн алтан зарчим. Манайхан л нутагшуулж чадахгүй байна.

-Охидын дунд оёдлын клуб ажиллуулж байгаа юм билээ. Яагаад ийм клуб ажиллуулъя гэж бодсон бэ?

-Миний хийж чадах зүйл гээд эхлүүлсэн. Одооны залуус залхуу гэж шүүмжлэхийн оронд ирээдүй үеэ хөдөлмөрт дуртай болгохын тулд миний зүгээс хийсэн жижигхэн хөрөнгө оруулалт байгаа юм. Үйлдвэртээ нэг өрөө тохижуулчихсан. Үйлдвэрээс гарсан даавууны өөдсөөр охидоороо үсний боолт оёулж ширхэгийг нь 1000 төгрөгөөр худалдаж авсан чинь их урамтай байгаа. Охид маань бүр даавуун цүнх оёод эхэлсэн. Оёдлын сургалтын анхны өдөр есөн настай нэг охин “Багшаа миний өмсдөг хувцас ямар их хөлс хүчээр бүтдэг юм бэ. Одоо би хувцсаа хайрлаж хямгадаж өмсөнө өө” гэхээр нь баярласан гэж. Би оёдлын клубээ хүүхдүүдэд ийм л сэтгэл, хандлагыг өгөх гэж эхлүүлсэн юм. Тэрнээс биш манай клубт сурсан хүүхэд бүр оёдолчин, хувцасны дизайнер болохгүй нь тодорхой.

-Танд хамгийн их нөлөөлсөн хүн хэн бол?

-Миний өвөө. Буриад гэж хүн байлаа. Хуучин Мах комбинатын Үйлдвэрчний эвлэлийн даргаар насаараа ажилласан даа. Хөдөлмөрч, өгөөмөр гэж жигтэйхэн. Дээд айл нь хүүхдээ уйлуулахад л хаалгыг нь тогшдог байсан хүн. Байрныхан нь “Буриад гуай сонсчихно” гээд хүүхдээ уйлахад сандардаг байсан гэдэг (инээв). Өвөөгийн минь загнаж байгаа нь хүртэл зүйр үг байжээ, одоо бодоход.

Б.АМИНА

Б.Ренчиний “Бэр цэцэг” найраглалаас сэдэвчилсэн, Монгол үндэстний ардын язгуур урлагийг орчин үеийн сонгодог урлаг, балет, бүжиг, уран нугаралт, акробаттай хослуулсан “Legend” шоуны нээлт өнгөрсөн ням гаригт “Корпорэйт”-д боллоо. Аян дайнд амраг залуугаа алдсан бүсгүйн нулимс унасан газар бэр цэцэг ургасан гэх эртний домгоос сэдэвлэсэн “Legend” шоуны ерөнхий найруулагч нь Төрийн соёрхолт Н.Наранбаатар, хөгжмийн продюсераар нь “Морин хуур” чуулгын Д.Түвшинсайхан ажиллажээ.

Хайртай залуугаасаа хагацсан бүсгүйн тухай домогт ертөнцийн үүсэл, монголчуудын түүх, нүүдэлчдийн давтагдашгүй ахуй, тэр ахуйгаас төрсөн урлагийн гайхамшиг гээд бүгдийг багтаачихаж, Н.Наранбаатар найруулагч. “Уяхан замбуутивийн наран” зүгээр нэг мандаж буй нарны тухай биш ертөнцийн үүслийг хүүрнэсэн том философи шингэсэн дуу гэдгийг “Legend”-ээс мэдэрлээ. Эрдэнэцэцэг дуучныг “Зээ, уяхан замбуутивийн наран нь Энэхэн бүх дэлхий даяхнаараа Мөхдөлгүй мандсаар байдаг л билүү дээ та мину зээ” гэж цангинуулахад хажууд суух жуулчин бүсгүй нулимсаа барьж дийлсэнгүй. Уртын дууг дэлхий сонсдог, хажууд суусан жуулчин бүсгүй шиг уйлж, уярч сонсдог нь эв энгийн гаргалгаатай. Байгальтайгаа ойр аж төрдөг нүүдэлчин ахуйгаас төрсөн учраас тэр. Н.Наранбаатарын шоуг зорьж үзсэн урлагт дурлагсад энгийн хэрнээ эгэлгүй энэ үнэнийг мэдрээд гарцгаасан гэдэгт эргэлзэх зүйл алга.

Б.Шаравын “Манан”-г хөөмийлсөн үзүүлбэр үзэгчдийг дуу алдуулав. Ж.Мэндбаяр хөөмийчийн энэ үзүүлбэрээс Монголын язгуур урлаг дэлхийн сонгодогтой уусан хоршихыг мэдэрсэн. “Манан”-г төгөлдөр хуур, сонгодог хөгжмөөр амилахыг сонссоноос хөөмийгөөр ингэж амилна гэж хэн ч төсөөлөөгүй байх аа. Тэсэрсэн гоё шийдэл.

Аян дайнд үрэгдэж хайртаасаа хагацсан залуу энэлж шаналсан амрагаа тайтгаруулах гэж хун болж ирдэг хэсгийг “Номадик балет”-ын бүжигчид амилууллаа. Хунгийн дүрээр ирээд хүний дүрд хувирах хэсгийг дээлээр шийдсэн нь, элбэг уужуу дээлэн дотор хос хоёрыг уулзуулж, учруулсан нь дотно, ойрхон, гүн утгатай шийдэл болж. Н.Наранбаатар найруулагч “Амьдрал, үхлийн тухай дорныхны ойлголт өрнийхнөөс ондоог хунгийн дүрээр хайртай бүсгүйдээ ирсэн залуугаар илэрхийлсэн. Бид энэ ертөнц дээр мөрөө үлдээдэг. Хүмүүний зүрх сэтгэл ертөнцөөс явдаггүй” гэж ярьсныг Legend-ийн хунгийн бүжгээс утгаар нь мэдэрлээ.

Н.Наранбаатар найруулагч Хилийн цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын бүжигчид,”Номадик балет”-ийн залуусыг нэг тайзан дээр бүжиглүүлчихэв. Дахиад л гайхаж биширсэн дуу алдалт, нижигнэсэн алга ташилт… Сонгодог хөгжмөөр амилсан Шаравын “Манан” хөөмийн эгшгээр амилсан шиг юм болов.

“Legend”-ийг нээлтээ хийдэг өдөр нь зорьж үзсэн олны танил эрхмүүдийн нэг бол дуучин Б.Баярцэцэг. Дуучин бүсгүй “Супер шоу болжээ. Орчин үеийн монголчууд үндэсний урлагаа хайхрахаа больсон. Язгуур урлагаасаа холдсоор байгаа залуусыг үндэсний урлагт дурлуулахаар шоу болж. Үндэсний урлаг соёлын өв маань хичнээн үнэ цэнэтэйг Legend-ээс мэдэрлээ. Үндэсний урлагийг өөр өнцгөөс, дэлхийн хэлээр харуулж чаджээ, яах аргагүй. Бүжгийн тавилтууд нь гоё санагдлаа. Балеттай хосолсон монгол бүжиг онцгой таалагдлаа. Олон төрлийн урлагийг нэг дор багцалж холбож өгсөн нь гайхалтай өвөрмөц шийдэл байна. Соёлын өв, үндэсний урлагийнхныг байх ёстой байранд нь тавьж чаджээ. Ардын урлагаа дэлхийд таниулахаар төсөл эхлүүлсэн уран бүтээлчдэдээ баярлалаа” гэж сэтгэгдлээ хуваалцав. Нээрээ л тийм, “Legend” төслийн багийнхан уран нугаралт, бүжиг, ардын дуу, уртын дуу, хөөмий гээд олон урлагийг нэг тайзнаас мэдрүүлсэн юм.

“Legend”-ийг үзэж суухад нэг л зүйл тод мэдрэгдсэн. Морьдын төвөргөөн, жаргаж буй том улаан нар, гүн хөх нуур, салхины шанхны үс ирвэгнүүлсэн үл ялиг сэрчигнээ мэдрэгдсэн. Тайзны амьтай шийдэл, язгуур, сонгодог урлагийн донжтой хослолын шид л дээ. “Корпорэйт”-ийн концертын танхимд хээр талд очсон мэт амар амгалан мэдрэмжид эзлүүлж суулаа, цаг хагасын хугацаанд. Хайртай залуудаа зориулж урласан дээлээ тэвэрч уйлж, гашуудах бүсгүйн бүжгийг харж мэлмэрүүлж, “Уяхан замбуутивийн наран”-г цангинуулахад ертөнцөөс тасарч бодлогоширч, ер үзүүлбэр бүр дээр сэтгэл догдлолтой суудлаасаа өндөлзсөн болохоор тэр үү, шоу үргэлжилсэн цаг хагасын хугацаа хорь, гучин минут шиг л санагдсан.

Н.Наранбаатар найруулагчийн “Бид дотоод нүүдлээ сэрээх цаг болсон. Нүүдэл гэдэг зүгээр л нэг оромж газар хайж яваа гэсэн өнгөц утгагүй. Монгол нүүдэл бол бодрол бясалгалын нүүдэл” гэсэн үгийг утгаар нь мэдрүүлсэн “Leg­end” шоуг гавьяат жүжигчин Б.Мөнхбаатар, дуучин Д.Үүрийнтуяа, Д.Жавхаасайхан, Х.Эрдэнэцэцэг, О.Анхчимэг, Б.Алтанжаргал, Т.Баянжаргал, Б.Баатархүү зэрэг дуучид, хөөмийч Ж.Мэндбаяр, “Номадик балет” продакшн, ХЦДБЭЧ-ийн бүжигчид, “Enkhe boys” циркийн нугараач, акробатчид тайзнаа амилуулсан юм. Энэ шоуны хөшигний ард Б.Отгонбат, Х.Соёмбо, Н.Оргилболд, Ц.Батнайрамдал, Т.Ганхуяг, Э.Эрдэнэжаргал, Г.Батчимэг нарын эрхмүүд ажиллажээ.

“Legend” буюу “Домог” шоу энэ сарын сарын 12 хүртэл үргэлжлэх юм билээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Bitmonex компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Гантигтай ирэх онд Фэйсбүүкээс нэвтрүүлэх цахим мөнгөний талаар ярилцлаа. Фэйсбүүк блокчэйн дээр суурилсан либра хэмээх цахим мөнгө гаргана гэдгээ мэдэгдээд байгаа юм.

-Фэйсбүүк либра цахим мөнгийг 2020 онд хэрэглээнд нэвтрүүлнэ гэж байна. Хэрэгжих магадлал хэчнээн хувьтай бол?

-Фэйсбүүкийн хувьд сүүлийн хоёр жилийн турш валют гаргана гэсэн яриа яваад байсан. Гэхдээ сая л албан ёсоор зарлалаа. 2020 оны эхээр гаргана гэсэн төлөвлөгөөгөөрөө гаргачих байх. Либра фэйсбүүк платформын алсын харааных нь нэг хэсэг болов уу. Фэйсбүүкийн хувьд эхлээд зүгээр нэг сошиал, хүмүүс хоорондын харилцаа байсан бол одоо бидний амьдралын нэг хэсэг болчихсон. Хятадууд we-chat гэх мэтээр Азийн орнууд өөр өөрийн платформыг ашигладаг бол монголчууд фэйсбүүк идэвхтэй хэрэглэгчид. Дэлхий дээр 1.7 тэрбум хүн банкны үйлчилгээ авч чадахгүй байна гэсэн тооцоолол гарсан. Либра энэ тооцоолол дээр гарч ирэх гэж байна л даа. Үүнээс гадна банкны үйлчилгээтэй байсан ч хүн болгон банкны данс нээж чаддаггүй гэсэн асуудал бий. Фэйсбүүк хүн болгон данстай байх ёстой, банкин дээр паспортоо барьж очоод гэрээ хийгээд данс нээх шаардлагагүй, онлайнаар нэг кноп дарахад данстай болох боломжтой гэж үзэж байна л даа. Улс хооронд мөнгө шилжүүлэхэд маш бага хугацаанд маш бага зардлаар үйлчлүүлэх боломжтой байх ёстой гэсэн санаа үүний ард бий.Монголд арав хорин мянган хүн биткойн яриад оролдоод явдаг байх. Харин либра ороод ирвэл монголчуудын хоёр сая хэрэглэгчийн арван хувь нь хэрэглээд эхлэхэд л биткойн юу ч биш болно. Фэйсбүүк дээр онлайн бараагаа зардаг компаниуд зах дээр очоод либрагаар бараа авдаг болно гэсэн үг. Фэйсбүүкийн тухайд либра дээр улс орнуудаас байгууллагууд багтсан нэгдэл байгуулна, эхний зардлыг нь гаргаад 2020 оноос тусад гаргана гэж байгаа юм билээ.

-Олон улсын банк санхүүгийн томчууд либрагаас болгоомжилж байна л даа. Сүүлд гэхэд Bank of England-н тэргүүн “Хүүхдүүд хөөрхөн юм бодох юм. Ажил хэрэг болж манай санхүүгийн системд орохыг нь харъя л даа” гэж егөөдсөн дуулдсан. Ийм эсэргүүцэл либрагийн ирээдүйд нөлөөлөх болов уу?

-Нөгөө талд либраг дэмжих хэсэг бий. Мастер картаас эхлээд eBay, PayPal, Uber, Lyft, Spotify гэх мэт технологийн компианиуд либрад хамтарсан.Харин нэг ч банктай хамтарч ажиллахгүй байгаа. Тэгэхээр либраийн гол санаа бол уламжлалт банкийг орлоно. Банкны гүйгээний шимтгэлүүд гээд өдөр тутам хэрэглэдэг зүйлсийг байхгүй болгоно. Миний бодлоор фэйсбүүк яваандаа бидний хэрэглэдэг паспорт шиг л юм болно. Нэг дэлхий, нэг мөнгө гэчихээр Европын банкууд Францад шууд эсэргүүцнэ. Эсэргүүцлээ гээд үр дүнгүй. Биткойныг гэхэд өнөөдөр яаж ч чадахгүй байна. Фэйсбүүкийн либра биткойн шиг эзэнгүй, задгай биш. Ардаа компанитай болохоор хууль эрх зүйн орчиноо дагаад явах байх. Өөр нэг өнцөг бий. Либраг Францад хаалаа гээд Монголд хаана гэсэн үг биш. Монголд бол миний бодлоор явж л таарах байх. Монгол шиг улсууд либраг түлхүү хэрэглэнэ.

-Яагаад?

-Манай улсын хувьд банк санхүүгийн хөгжлөөр хойно юм шиг хэрнээ технологиороо хурдтай хөгжөөд байна. Жишээлбэл, Америкийн санхүүгийн технологийн системээс манайх хэд дахин хурдан явж байгаа. Lend.mn зэрэг хэдэн төлбөрийн аппликейшнүүд, mongol chat ,E barimt- ийн систем манайд амжилттай яваа. Ийм зүйлс жижигхэн улсад маш хурдтай хэрэглээнд нэвтэрдэг онцлог байна л даа. Үүнээс гадна манай улс ийм зүйлсийг хурдтай хүлээж авдаг онцлогтой. Ингээд харахаар либра Монголд нэвтрэхэд ямар нэг асуудал бэрхшээл үүсэхгүй.

-Фэйсбүүк хэрэглэгчид либраг яг яаж ашиглах тухай энгийнээр тайлбарлаж өгөөч..?

-Энгийнээр хэлбэл крипто валюттай ижилхэн болов уу. Тэгэхээр улс болгонд нэг хариуцагч байгууллага байж таарна. Учир нь нэг либра валют нэг доллартай тэнцэнэ гэж байгаа. Тэгэхээр доллараар баталгаажна, бүр тодруулбал доллар нөөцлөх асуудал яригдах байх. Биткойн, алт нөөцөлж ч магадгүй. Үнэ цэнэтэй зүйл нөөцлөөд нэг либра нэг доллартай тэнцэнэ гэсэн хатуу ханштай явах байх. Нэг доллараа нэг либра болгохын тулд бодит доллараа нэг газар хийх ёстой болно. Тэгэхээр ямар нэг хөрвүүлэгч арилжаа байж таарах болов уу.

-Либра гарч ирснээр фэйсбүүк төлбөртэй болох нь гэсэн яриа дэгдэж байна. Энэ хэр бодитой яриа вэ?

-Фэйсбүүк хэзээ ч төлбөртэй болохгүй. Фэйсбүүк хаагдана гэсэн шуум гарсантай л ижил зүйл. манайхны нэг шуум яваад байдаг. Фэйсбүүк төлбөртэй болно гэвэл утгаа алдана. Фэйсбүүк хангалттай мөнгө хийж байгаа компани. Хоёр тэрбум хэрэглэгчтэй фэйсбүүкийн зах зээлийг авъя гэсэн бодолтой компианууд улс болгонд бий. Жишээ нь, Монголд Солонгосын хөрөнгө оруулалттай сошиал платформууд орж ирэх гэж үзэж байна. Тэгэхээр Фэйсбүүк төлбөртэй болно гэдэг ор яриа.

-Фейсбүүк LIBRA-г ямар зорилгоор нэвтрүүлэх гээд байгаа юм бол?

-Либра бол ашгийн бус. Биткойны ханш өсдөг бол либрагийнх өсөхгүй. Нэг доллар дээр баригдана. Өнгөрсөн жил Фэйсбүүк хувийн мэдээллийг дураараа ашиглаад байна гэсэн асуудалд орсныг олон хүн санаж байгаа байх. Хүний хувийн мэдээллийг хадгалах ёстой байтал түүнийгээ ашиглаж, компаниудад зарах, зар сурталчилгааны хэрэгсэл болгосон гэж Фэйсбүүкийг буруутгасан. Фэйсбүүк хэрэглэгчид либра ашиглаад эхэлбэл Фэйсбүүк ийм хардлагаас сална. Мөнгөгүй гүйлгээн дээр мөнгө угаалтын эсрэг олон улсын хуулийн дагуу өөрийгөө таниулах зүйлээ заавал хийх ёстой. Жишээ нь хүн рүү мөнгө шилжүүлэхэд өөрийгөө баталж байж явуулах хэрэг гарна. Фэйсбүүкээр либра шилжүүлэх болвол Фэйсбүүк тухайн хүнээс гэрийн хаяг мэдээллүүдийг нь шаардах ёстой. Гэхдээ энэ бол миний л таамаг шүү.

-Либраг блокчейн дээр суурилж гаргана гэж байгаа. Тэгэхээр Фэйсбүүк технологийн асуудлаа бүрэн шийдсэн гэсэн үг үү?

-Блокчейний хамгийн том асуудал нь биткойн дээр байдаг ачааллын асуудлаа шийдэж чадахгүй байна. Биткойн 13000 хүрч асар их гүйлгээнүүд хийгдээд эхлэхээр гүйлгээгээ шилжүүлж амжихгүй удаан болоод байгаа тал бий. Жишээ нь, ид ачааллын үеэр би хэн нэг хүн рүү нэг биткойн явуулахад шимтгэлийг нь өндөр төлж байж хурдан явуулна. Шимтгэлийг нь төлөхгүй бол удааширдаг. Блокчейнд ийм асуудал байдаг. Энэ асуудлыг одоо болтол шийдэж чадахгүй байгаа. Харин Фэйсбүүк бол үүнийг шийдсэн.

-Либра гарчихвал банкууд шахагдаад эхлэх нь ээ?

-Ер нь тэгнэ. Дэлхий дээр хил гаалиас хамаарахгүйгээр мөнгөн гүйлгээ хийдэг болох шийдэл болно. Жишээ нь, Америкийн нэг компианаас бараа худалдаж авахад шууд либра явуулаад авах боломж бүрдэнэ гэсэн үг. Либраг цахим доллар гээд ойлгочихож болно.

-Танайх Америкийн BITREX компанитай гэрээ байгуулж цахим мөнгөний арилжаан дээр ажиллаж байгаа гэв үү?

-Америкийн BITREX компанийг монголчилбол цахим мөнгөний бирж гэсэн үг. Нэлээн олон жил ажиллаж байгаа, нэр хүндтэй технологийн багтай компани байгаа юм. Монголчууд анх эдэнд хандаж биткойноо авдаг байсан. Саяхан төв дээр нь очиж уулзаад хамтарч ажиллах гэрээ хийлээ. Монголдоо нэг томоохон банктай хамтарч байна. Цахим мөнгөний төлбөрийг хэрэглэгчдэд аль болох хялбар болгохын төлөө ажиллаж байгаа. Энэ сардаа багтааж нэвтрүүлнэ. Хүмүүс биткойн худалдаж авахдаа манайх руу орж ирээд авбал олон улсын ханшаар авах боломжтой. Монголд ийм үйлчилгээ өнөөхөндөө байхгүй.

-Биткойны ханш хэд хүрээд байна?

-Энэ оны эхээр 3000 руу орсон одоо 13000 хүрсэн. Энэ бол маш сайн өсөлт. Манайхан ч биткойны арилжааны чиглэлд туршлага суусан байна. 2017 огцом өсөхөд нь шуурсан бол энэ жилийн хувьд харьцангуй өөр байна.

“Лэнд.мн”, “Монгол базальт”,“Түмэн шувуут”, “Монос” гэх мэт шил дараалсан IPO хөрөнгийн зах зээл дээр гарч байна. Арилжааны банкны өндөр хүүнээс зугтсан бизнес эрхлэгчид хөрөнгийн зах руу тэмүүлж эхэлсэн энэ цагт хөндөхгүй орхиж боломгүй нэг өнцөг ажиглагдаад байх юм. Хөрөнгийн захаас мөнгө босгосон бизнесүүдэд нэг зовлон бий. Дотоодын хөрөнгө оруулагчдын тухайд мөнгөө оруулангуутаа ханш өндөр үед нь зараад татаад авчихдаг гэнэ. Товчхондоо хөрөнгийн зах руу мөнгөө хийгчдийн ихэнх нь богино зайны тоглогчид байдаг аж. Урт хугацаанд мөнгөө байршуулдаг, аажимдаа ахиу ашиг хүртэх сонирхолтой хэсэг болох гадны хөрөнгө оруулалтын сангуудад манай хөрөнгийн зах зээл том боломж гэж харагддаг ч багагүй саадтай нүүр тулаад буцдаг.

Монголын Хөрөнгийн биржийг сонирхсон ч доллар оруулж болдоггүй эхний том шалтгаан нь төлбөр тооцооны шинэчлэл. Манай хөрөнгийн биржийн арилжаа урьдчилсан төлбөрт тооцоогоор явагддаг. Өөрөөр хэлбэл захиалсан бараагаа аваагүй байхдаа мөнгөө байршуулдаг гэсэн үг. “Атар” талх авахын тулд урьдчилаад мөнгө байршуулбал худалдаж авах талдаа ямар ч эрсдэлгүй. Учир нь талхны үнэ өнөө, маргааш, лав л хэдэн өдөр, сардаа өөрчлөгдөхгүй байх баталгаатай. Харин хувьцаа бол өөр, тэс ондоо бүтээгдэхүүн. Минут секундээр ханш нь унаж, өгсдөг онцлогтой. АПУ-гийн 100 ширхэг хувьцаа авъя гээд яг тэр үеийнх нь ханшаар мөнгө байршууллаа гэж бодъё. Яг захиалга авах хоромд ханш нь өсчихвөл урьдчилж өгсөн захиалга цуцлагдах эрсдэлтэй.

Ийм онцлогтой бүтээгдэхүүнийг гадаадын аль нэг хөрөнгө оруулалтын сан сонирхлоо гэж төсөөлье. Доллараас төгрөг рүү шилжүүлэх зардал, банкны шимтгэл гээд өчнөөн өртөг болж байж өгсөн захиалга нь цуцлагдвал яах вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Хүссэн хувьцаагаа авч чадаагүй хэрнээ захиалга нь цуцлагдахыг ямар ч бизнесмэн хүсэхгүй. Ийм шалтгаанаар гадны хөрөнгө оруулагчид Монголын хөрөнгийн зах зээлээс тойроод явдаг гэж хөрөнгийн зах зээлийн шинжээчид ярьдаг. Лондонгийн Хөрөнгийн биржийн чиг зөвлөмжөөр хувьцааны арилжаанд дараа төлбөрт хэлбэрийг ашигласан үе манай улсад байдаг юм билээ. 2012-2015 оны үед. Гэхдээ эхлээд өндөр дүнтэй мөнгө байршуул гэх мэт шалгуур тээг болоод хэрэгжиж амжаагүй гэж энэ салбарынхан онцолдог.

Хувьцааны арилжаа хийснээс хоёр хоногийн дараа мөнгөө оруулах хэлбэр рүү шилжих яриа хөөрөө 2017 үүссэнийг энд онцлох учиртай. Гэхдээ одоогоор шийдэл болоогүй яваа санаа гэдгийг тодотгоё. Энэ шийдлийг батламжлах ёстой газар нь Санхүүгийн зохицуулах хороо. Европын сэргээн босголт хөгжлийн банкнаас төсөл хэрэгжүүлж хянаж байгаад болъё, тэгсний эцэст хянах эсэхээ шийдье гэсэн яриа хэлээ өрнөөд, өнөөх нь сунжраад яваа гэсэн сураг дуулдаж байна. Уг нь урьдчилсан төлбөртөөс дараа төлбөрт рүү шилжчих шийдэл хоёр, гурван жил шаардахаар нүсэр ажил биш л дээ. Хөрөнгийн зах дээр IPO гаргаж мөнгө босгосон компаниуд төлөвлөсөн төслөө урт хугацаанд хэрэгжүүлж байж илүү их өгөөж, ашигтай ажилладаг. Хөрөнгийн захаас ашиг хүртэх компаниуд нэмэгдэх тусам энэ зах зээл рүү хошуурах компаниудын тоо өсч таарна. Хямд зардал, бага хүүтэй мөнгө босгох компаниуд олшрох хэрээр эдийн засаг сэргэнэ, томорно. Ийм логикоор ухвал хөрөнгийн зах зээл рүү мөнгө хийх сонирхолтой гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах зайлшгүй шаардлага үүсээд байна. Монголын хөрөнгө оруулагчид богино зайны тоглогчид гэж өмнө дурдсан. Урт хугацаанд хөрөнгөө оруулах сонирхолтой хэсгийг татах ойрын бодитой шийдэл нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах.

“Түмэн шувуут”, “Монгол базальт”, “Монос”-ын дараа хэд хэдэн компаниIPO гаргахаар зэхэж байна. Үндэсний том компаниуд шил даран IPO хийж буй энэ цагт гадаадын хөрөнгө оруулалтын сангуудын сонирхол өндөр байгаа юм билээ. Наад захын жишээ гэхэд л Лэнд.мн дээр хөрөнгө оруулсан Солонгосын хөрөнгө оруулалтын сан Монголд салбар оффисоо нээчихсэн яваа. Энэ боломжтой цагийг ашиглаж журамдаа өөрчлөлт оруулчихвал гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын урсгал татарсан өдий үед өчнөөн доллар татах боломж байна даа, уг нь. 2019 он талдаа орлоо, цаг алдахгүйгээр оноос өмнө журмаа эцэслэчихвэл жилийн сүүлээрх гадаадын хөрөнгө оруулалтын статистик өгссөн дүнтэй гарах бүрэн боломж харагдаад байх юм. Монголын Хөрөнгийн бирж дээр IPO хийхээр жагссан компаниуд цөөнгүй байгаа ийм цагт хийхээс аргагүй шинэчлэл.

Доллар атгасан гадны сангууд Монголын хөрөнгийн зах зээл рүү яаран алхдаггүй дараагийн шалтгаан бол арилжааны шимтгэл. Хөрөнгийн бирж, арилжаанд зуучилдаг үнэт цаасны компани, Арилжааны төлбөр тооцоо компани нийлээд 1.5-2 хувийг шимтгэл авдаг. Эдний авдаг шимтгэлийн 10 хувийг Санхүүгийн зохицуулах хороо авдаг юм. Татварын хуулиар бол иймэрхүү төрлийн үйлчилгээнд тогтсон дүнтэй төлбөр авахаас биш хувь бодож шимтгэл авах учиргүй юм билээ. Ийм агуулгатай заалт ч татварын хуульд тов тодорхой дурайж байгаа. Санхүүгийн зохицуулах хорооны хувьд төсвөөс санхүүждэг байгууллага. Бизнесийн хөрөнгө оруулалтаас хувь бодож шимтгэл авахаас аргагүй, орлогоороо л санхүүждэг хувийн хөрөнгө оруулалттай компани биш. Хөрөнгө оруулагчдад урьдчилж их мөнгө байршуул гэх мэт өндөр босго тавьдагийн гол шалтгаан нь хожим үүсэх эрсдэл. Ирэх өдрүүдэд үүсч мэдэх эрсдэлээс хамгаалах сан байгуулж, тэр сандаа СЗХ-нд тушаадаг 10 хувийн шимтгэлийг хуримтлуулаад байвал гаднаас доллар татах боломж нэгээр нэмэгдээд ирнэ.

Хөрөнгийн зах зээлд доллар татахад тулгардаг дараагийн асуудал бол компаниудын хувьцааны ханш. Монголын Хөрөнгийн биржид 200 гаруй компани бүртгэлтэй. 50 гаруй компанийнх нь хувьцаа идэвхтэй арилжаалагддаг. 150 гаруй компанийн хувьцаа идэвхгүй гэсэн ангилалд ордог. Ерээд онд хувьцаагаа гаргасан олон компанийн хувьцаа яг тухайн үеийн ханшаараа идэвхгүй яваа гэсэн том шалтгаан бий. Яг одоогийн байдлыг нь үнэлэхээр нэгж хувьцааных нь үнэ 10 мянга давахаар компанийн хувьцааны ханш бодит байдал дээрээ, хөрөнгийн зах дээр 100 төгрөгийн үнэлгээтэй байна. Арилжааг нь идэвхжүүлье гэвэл хувьцааных нь ханшийг бодитой болгомоор байна, тэгье гэхээр хууль, журмын хязгаарлалтдаа баригдаад яваа гэх зовлонг хөрөнгийн захынхан хэлдэг. Тодруулж хэлбэл хөрөнгийн захад хувьцааны үнэ өслөө, буурлаа гэхэд 15 хувиас хэтрэхгүй гэсэн хязгаар үйлчилдэг юм. Энэ хязгаараас түрдээ татгалзаж компаниудын хувьцааны ханшийг бодит байдалд нь хүргэх, эсвэл хууль журмаа өөрчлөх гэсэн сонголт байгаа юм билээ. Мэдээж ямар ч компанийн захирал 10 мянган төгрөгийн үнэлгээтэй хувьцаагаа хөрөнгийн зах зээл дээр 100 төгрөгөөр арилжаалахыг хүсэхгүй. Харин үнэлгээг нь бодит түвшинд хүргэх бололцоог нээгээд өгчихвөл Хөрөнгийн бирж дээр байгаа өчнөөн компанийн хувьцаа амилахаар байна. Ингэж чадвал Монголын хөрөнгийн зах зээл рүү доллар хийх гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхол ч нэмэгдэнэ.

Хөрөнгийн зах зээлээс гадныхныг дөлөхөд хүргэсэн бас нэг шалтгаан бол долларын бүтээгдэхүүн. Өнөөхөндөө банк, банк бус санхүүгийн байгууллага л долларын хадгаламж, зээл гэх мэт бүтээгдэхүүнтэй байгаа. Хөрөнгийн биржийн хувьд энэ төрлийн бүтээгдэхүүн байхгүй гэсэн тээг бий. Санхүүгийн салбарын 90 хувийг банк эзэлж буй энэ цагт бага хүүтэй, хмяд зардалтай, үр өгөөж ихтэй хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлье гэвэл долларын бүтээгдэхүүн зайлшгүй хэрэгтэй гэж шинжээчид онцолдог. Хөрөнгийн зах зээлдээ гадаадын хөрөнгө оруулалт татъя гэвэл энэ мэт шийдэх олон асуудал байна даа.

ОУВС Засгийн газартай хамтран хэрэгжүүлж буй хөтөлбөрийнхөө үнэлгээ, тайланг өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сараас хойш гаргасангүй. Тавдугаар шатны үнэлгээг түрүү оны сүүлээр хийж цахим хуудсандаа тавьснаас хойш зургадугаар шатны тайлангийн сураг өнөө хүртэл алга. Тайлан гарахгүй бол дараагийн шатанд орж ирэх мөнгө түгжигдэнэ. Орж ирэх долларын урсгал нь гацчихсан учраас улстөрчид Валютын сангийн ямар ч шахалтыг хүлээж авахад бэлэн байна. Төв банкны хувьд Валютын сангийн шахаа болгонд толгой дохихгүй яваа өнгө сүүлийн үед тод анзаарагдаж байгаа. Валютын нөөц түүхэнд тохиогоогүй хэмжээнд хүрч өссөн, алт тушаалт дажгүй яваа, гадаад зах зээлд нүүрс, зэсийн ханш цойлсон хэвээр байгаа, Оюу толгойгоо гацаачихгүй бол эдийн засаг өснө гэсэн тайлбарыг Монголбанкны зүгээс өгдөг. Үнэн л дээ, мега төслөө гацаачихгүйхэн шиг аж төрөхөд улсаараа дажгүй амьдрах боломж бий. Валютын сангийн элдэв шахалтад автахгүйгээр амьдрах боломж уг нь бий. Нэг талд нь төв банк боломжоо ашиглаад урагшилъя гээд, нөгөө талд нь засаг ямар ч шахалтыг нь хүлээн зөвшөөрөөд доллар авна гэж зүтгэж байгаа зураг харагдаад байх юм.

Сүүлд гэхэд л валютын сангийн шахалтаар яалт ч үгүй гаргасан нэг шийдвэр бий. Өнгөрсөн сарын сүүлээр банкны системийн зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг чангатгасан юм. Ер нь банкуудын шалгуур, дүрэм, журмыг чангалах тусам зээл олголт хумигддаг. Зүй тогтол нь ийм хойно, шийдвэр гарснаас хойш банкууд зээл гаргах дургүй болж, иргэд хүү өндөртэй банк бус руу хандахаас аргагүйд хүрээд байгаа. Зээл гарахгүй байх тусам эдийн засаг агшина, хэрэгжихгүй гацах бизнесийн төслүүдийн тоо нэмэгдэнэ. Энэ янзаараа удвал эдийн засаг найман хувиар өсөхтэй манатай болно. Валютын сангийн дараагийн шахалтуудыг хүлээж авахгүй гэж гэдийж байгаа учраас төв банкны ерөнхийлөгчийг огцруулах тухай яриа хүчээ авсан байх өндөр магадлалтай.

Валютын сангийнхан активынх чанарын үнэлгээ хийж тав, зургаан банкинд өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлэх үүрэг өгч байсан юм. Банкууд ч хэлсэн ёсоор нь хөрөнгөө нэмэгдүүлсэн тухай төв банкнаас мэдээлсэн удаатай. Гэтэл одоо Валютын сангийнхан банкуудыг ямар эх үүсвэрээр өөрийн хөрөнгөө бүрдүүлснийг нь шалгана гэж байгаа юм билээ. Бакуудын өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлсэн эх үүсвэрийг шалгах компанитай гэрээ байгуулах шатанд яваа гэсэн мэдээлэл чих дэлсэж байна. Зарим эх сурвалжийн мэдээллээр ОУВС санхүүгийн мөрдлөг хийдэг компани хөлслөх хүсэлтийг засагт тавьсан бололтой. Засаг хүсэлтийг нь зөвшөөрвөл валютын сангийн хөтөлбөрийн дараагийн шатны мөнгө орж ирэх юм.

Активын чанарын эхний үнэлгээгээр манай улс хамгийн үнэ цэнэтэй хувийн хэвшлийн мэдээллээ ба, бэ-гүй дэлгээд өгчихсөн. Одоо яригдаж буй гадны мөрдлөгийн компани ажиллаад эхэлбэл хувийн хэвшил, иргэдийн илүү нарийн мэдээллүүд гадныханд ил болно. Өөрөөр хэлбэл санхүүгийн ой санамжаа тэр чигт нь бусдад өгнө гэсэн үг.

Банкуудыг шалгах нэрийн дор иргэдийн, компаниудын нарийн ширийн мэдээлэлд халдаж байгаа нь эдийн засгийн аюулгүй байдал талаасаа эрсдэл өндөртэй. Банкны тухай хуульд банкууд иргэн, компанийн данс, санхүүгийн мэдээллийг гуравхан тохиолдолд ил болгох заалт бий. Харилцагч өөрөө хүсвэл гаргаж өгнө. Монголбанкинд мэдээлнэ. Хүчний байгууллага шаардсан тохиолдолд дэлгэдэг. Энэ заалт активын чанарын үнэлгээ хийхэд зөрчигдсөн. ОУВС нэг хүний мэдээллийг гэхэд 110 орчим зүйлээр авсан гэх мэдээлэл бий. Хуулийн энэ заалт дахиад зөрчигдөх ч эрсдэл хаалга тогшиж байна. Хэдэн доллар авахын тулд бусдад хамгаа дэлгэж тонголзсоноос уул уурхайн том төслүүдээ хөдөлгөж, өөрсдийнхөө толгойгоор сэтгэж, урагшлах боломж бий дээ уг нь.

Морин хуурын чуулгын удирдаач Д.Түвшинсайхантай ярилцлаа.

-Наадмын үеэр болох “Legend” шоуны хөгжмийн найруулагчаар таныг ажиллана гэж сонслоо. Ерөнхий найруулагч нь төрийн соёрхолт Н.Наранбаатар гэхээр мундагууд гар нийлж ажиллах нь. Үндэсний агуулгатай шоу гэв үү?

-Ер нь бол тийм. Синтез шоу.

-Холимог шоу гэдгээ энгийнээр тайлбарлаач?

-Дуутай, бүжигтэй, хөгжимтэй олон урлаг нийлүүлсэн синтез шоу байх юм. Дуурьтай ч төстэй юм шиг, хөгжимт драмтай ч ойрхон юм шиг, балеттай ижил ч юм шиг. Синтез буюу холимог гээд байгаагийн учир энэ. Илэрхийлэл бол чөлөөтэй. Чөлөөтэй сэлнэ. Гэхдээ цаанаа уламжлал дэгийг төв барина. Ер нь бүгд хоорондоо холбогдоно. Арын дэлгэц гэхэд гэрлийн хөгжлийг ашиглана. Өнөөдөр хэлбэр агуулгын дайн болчихоод байна л даа. Агуулга багатай хэт их хэлбэржсэн тал руугаа эргэчихсэн. Энэ хоёрыг дэнслэх учиртай. Хэт хэлбэрдлээ гээд хуучнаа баривал орчин үеийн хүмүүсийн оюун санааны хэрэгцээг хангаж чадахгүй. Хэт шинэчилнэ гэж зүтгээд сүнсээ аваад хаячихаж болохгүй. Leg­end төслийн хувьд энэ хоёрын тэнцвэр дээр зогсоно. Эцэст нь дахиад онцлоход Legend төсөл язгуурын үзэл санаа, язгуурын аялгууг өөртөө шингээхээс гадна гадны жуулчдад дэлхийн хэлээр урлагаа хүргэх гүүр болно. Ардын, язгуур урлагаа хөгжингүй хэлбэрээр хүргэж байж тэд биднийг шилбүүр унасан хүүхэд төдийнхнөөр төсөөлөхөө больж, тэс өөрөөр харна. Боловсрол, соёлоороо академик түвшнийх гэдгээ гадныханд харуулах цаг болсон.

-Жуулчид гэснээс гадаадын улс орнуудад үндэсний язгуур урлагаа ямар ч улсын иргэд сонирхохоор шоу болгосон байдаг. Тийм л шоутай болох гэээд Н.Наранбаатар найруулагчтай гар нийлжээ дээ?

-Сая жуулчин авна гэж ярьж байна. Сая жуулчин татах сууриа тавьсан цагт л энэ мөрөөдөл ажил болно. Тийм хэмжээний жуулчин татах нэг том суурь бол та бид хоёрын яриад суугаа энэ шоу. Таны хэлсэн үнэн л дээ. Жуулчдыг татаж чадсан бүх улс язгуур урлаг, уг үзэл санаандаа суурилсан супер шоунуудтай. Бид ийм шоу хийх цаг болсон. Хамгийн гол нь монголчуудаас өөр хэн ч энэ шоуг хийж чадахгүй.

-Legend шоунд ардын дуунууд дуулагдана гэл үү?

-Тэгнэ.

-Ямар дуунууд дуулагдах бол?

-Одоохондоо нууцалъя.

-Тэгвэл сонгосон дуучдаа сонирхуулаач?

-Гавьяат жүжигчин Б.Мөнхбаатар, уртын дуучин Г.Энхбаатар, Д.Жавхаасайхан, Т.Баянжаргал, Б.Алтанжаргал, Д.Үүрийнтуяа, О.Анхчимэг, С.Эрдэнэцэцэг нарыг сонгосон. Хэлбэрээ зөв тэгш барьж байгаа учраас сонгосон юм. Жишээ нь Энхбаатар, Мөнхбаатар хоёулаа цээл хэрнээ, хоёр өөр. Баянжаргал залуу дуучин. Залуусыг таниулах үүрэг байх учиртай. Эд л нэг төв голчтой зөв дуулж байна даа гэсэн уран бүтээлчдийг өндөр шүүлтүүрээр сонгосон. Бүгдээрээ ард түмэнд танигдсан, өөр өөрийн гэсэн донжтой. Шоуны бүх үйл явдлыг есөн дуучин илэрхийлээд явах юм. Хөтчийн хэлбэртэйгээр.

-Ардын дуунууд социализмын үед нэлээд хувьссан, байранд нь аваачиж тавих цаг болсон гэж та ярилаа. Тэгж их өөрчлөгдсөн хэрэг үү?

-Социализмын үзэл сурталд баригдаад ардын дуунууд маш их хувьссан байдаг юм. Дуулах хурдацын хувьд өөрчлөгдсөн. Шүлэг нь хүртэл өөрчлөгдсөн. Буцаагаад байранд нь аваачих ёстой. Legend синтез шоунд дуулагдах дуунууд яг хуучныхаараа байна. Энэ тоглолтод дуулагдахгүй “Ай нанаа”-гаар жишээ авч ярья. Хүүгээ алдсан эцэг хүний гуниг харууслаас төрсөн дуу. Хүүгээ болчимгүй үйлдэл хийлээ гэж зэмлээд байгаа юм шиг мөртлөө цаана нь эцэг хүний хувьд үрээ өмөөрөх сэтгэл тод харагддаг. Хал нь гаднаа, хайр нь дотроо гэдэг дээ. Яг тэр сэтгэл зүй. Хүүгээ алдсандаа халагласан хүн морьтой давхихгүй. Морины алхаа нь ямар байх вэ гэдгээс эхэлнэ. Энэ мэт харах юм их л дээ. “Legend” синтез шоунд дуулагдах ардын дуунуудыг яг ийм маягаар цогцоор нь бүтээнэ. Жүжиглэлт, бүжиглэлт, дуулалт, ахуй байдал нэгэн цогц болж гарч ирэх юм.

-Олонх дуучин дууныхаа утга, ухаан, уг учрыг гаргахгүйгээр зүгээр л дуулаад байна гэсэн шүүмжлэлийг хэд хэдэн хүнээс сонссон. Гэхдээ ардын дууны хувьд хуучны үгийг энэ цагийнхан ойлгохгүй гэх мэт илэрхий шалтгаанууд бий гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Хуучирсан үгсийг ойлгохгүй байгаа гэдэгтэй санал нийлнэ. Гадаад хэлээр яриад байгаа мэт утга нь бууж өгөхгүй зовлон бий. Ингэчихээр ямар түүх өгүүлээд буйг нь мэдэхгүйгээр хөгжим сонсдог өвчин эхэлчихэж байгаа юм. Legend шоу энэ мэт бэрхшээлийг арилгах, давах хэлбэртэйгээр хийгдэнэ. Ардын дууг урлагийн өөр төрлүүдээр задалж гаргаж тавина. Өөр урлагийн төрлүүдээр ахиад задална гэсэн үг. Тэгж байж бид сүнсээ авч үлдэнэ. Leg­end шоуг зориод ирсэн хүмүүс ардын дууг бүжиг, хөгжим, дэлгэцийн хэлээр нэг дор мэдэрнэ. Тус тусад нь биш нэг доор. Энэ тохиолдолд тухайн хүний төсөөлөл магадгүй бүтэн болно. “Уяхан замбуутивийн наран”-г сонсохоор ертөнцөөс гарч хязгааргүй орон зайд орчих шиг болдог. Логик, философи нь тийм. Гэтэл бид энэ дууг дуулахдаа дууныхаа философи руу орж чадахгүй байна. “Уяхан замбуутивийн наран”-г дуулахдаа инээвэл яахав. Дотоодод нь нэвтэрч, төсөөлж, төвлөрч дуулвал бараг өөрт байхгүй хоолойгоор гайхалтай дуулна. Гэтэл өнөөдөр дуучдын ихэнх “Би ямар харагдаж байгаа бол” гэсэн хандлагаар дуулаад байна. Ингэчихээр мөн чанараа гээж, зугаацлын төдий болчихож байгаа юм.

-Ардын дуунууд дуулагдана гэхээр үзэгчид нь насны ч юм уу, урлагийн мэдрэмжийн хувьд хязгаарт баригдах нь ээ дээ. Залуус зорьж очоод үзэх шоу мөн үү гэж асуух гээд байна л даа?

-Товчхондоо наадмаар гэр бүлээрээ үзэх шоу гэж хэлмээр байна. Зорьж ирсэн залуусын хувьд уйдах цаг гарахгүй. Уртын юмуу, ардын дуу гэхээр хятад торгон дээл өмссөн нэг нөхөр гарч ирээд гараа урдаа бариад хангинуулчихдаг гэсэн нийтлэг ойлголтыг эвдэх учраас уйдахгүй. Операг хэд ч үзээд уйддаггүй шиг гэмээр юм уу. Э.Амартүвшингээс дуурьт дурлагчид уйддаггүй нь цаанаа шалтгаантай. Зөв сайн байхын үнэ цэнэ л дээ. Ганган гэж үг байна аа, гоёос ч илүү сайхан гэсэн утгатай. Үг нь хүртэл ганган. Яалт ч үгүй гоё юмыг ганган гэхээс аргагүй. Ер нь ардын дуу аялгуу, өгүүлэхүйн хувьд ганган. Уран бүтээлчийн хувьд хэлэхэд монголчууд урлагаараа дамжуулж өөрийгөө нээх, өөрсдийгөө танин мэдэх цаг болсон. Өөр рүүгээ өнгийж, дотоодоо ухаж сэрж чадвал яадгийн тод жишээ нь дэлхийг шуугиулж яваа The Khu хамтлаг.

-The Khu хамтлагаар жишээлсэн чинь санаанд бууж байна шүү. Legend шоу үндэсний, язгуур урлагийг дэлхий ойлгож, үнэлж, шагшихаар хэмжээнд гаргаж ирэх нь, тийм үү?

-Тэгж ойлгож болно. Монгол гэхээр л бүдүүлэг хоцрогдсон гэх мэт бараан талын төсөөллүүд давамгайлах ёсгүй л дээ. Мөн чанараа нээж, ойлгож, бүтээчихээр цоо шинэ зүйл болоод гараад ирж байгаа юм. Та бид хоёрын яриад байгаа The Khu-гийн Америк, Европыг бишрүүлээд яваа нууц ерөөсөө л энэ.

-The Khu хамтлагийн дууг сонсохоор монгол хөгжимд бас учир байх шиг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Том оркестр удирддаг гадны удирдаачид монгол хөгжим хүчтэй дуугардаг гэдэг юм. Дуугаралтын хүч биш л дээ. Уг, цаана нь өөр хүч байна гэсэн утгатай үнэлгээ. Арай өөр, илүү хүчтэй сонсогдож байгаа тэр мөн чанарыг нь л харуулах хэрэгтэй.

-Legend шоунд ямар хөгжмүүд эгшиглэх вэ?

-Европ, үндэсний гээд бүх л хөгжмийн зэмсгийг ашиглана. Студийн түвшинд бүтээсэн хөгжим ч дуугарна. Хамгийн сүүлийн үеийн программ ашигласан, өндөр хэмжээний дуугаралт сонсогдоно.

-Өмнө нь ийм шоу хийгдэж байсан уу, манайд?

-Хийгдэж байгаагүй. Төстэй гэвэл ганц хоёр бий байх. Дахиад хэлье, хуучин, шинэ цаг нэг түвшинд явна гэсэн үг. Хөгжим дээр гэхэд л заавал монгол дуурьсал байх ёстой гэсэн зарчимд баригдахгүй. Хөгжингүй байх ёстой. Гэхдээ яг цаад талдаа монгол уламжлалт хэв маяг, дуулах ая данг эвдэхгүй. Дуу бүтэн дуулагдахгүй. Хэзээ хойно нэг ая нь дуулагдах ч юм уу, яаж ч холилдож болно. Энэ бол үндсэндээ шоу драм. Түрүүн хэлсэнчлэн олон урлагийг нийлүүлсэн синтез шоу.

-Жилийн жилд л нэг тийм нүсэр залхмаар тоглолт болдог. Уртын дуу, хөөмий, уран нугаралт гээд дараалсан номеруудтай, тэрийг нь үзэгчид бараг цээжээрээ мэддэг. Энэ өнгө эвдэгдэх нь гэсэн олзуурхал төрлөө…?

-Legend-ээс монгол ахуй сүртэй харагдахгүй ч ахуйд шингэсэн философилог чанар, гүн үзэл санаа нь мэдрэгдэнэ. Дорныхон цээж хавтаслах гэж ярьдаг даа. Цээжинд үлдсэн зүйлс гэж. Орчин үеийн нүргээнд энэ маань эвдрээд алга болж байна л даа. Хэлбэр нь эвдрэхээрээ үндэс нь эвдэрчих гээд байдаг. Legend шоу маш орчин үеийн шийдэлтэй, технологи гэх мэт талаасаа супер шоу маягтай болох ч нөгөө талдаа язгуурын, үлдээх учиртай зүйлээ хадгална. Учиргүй эвдэхгүй. Этник бол өөр хөгжим. Манайхан ойлгохгүй байгаа анзаарагддаг. Этник гэхээр уламжлалт гэж ойлгодог. Үнэн хэрэгтээ этник бол зохиомол. Уламжлалт хэрэгсэл, уламжлалт дэгийг тодорхой хэмжээнд эвдээд, өөр хөгжмийн аяст оруулаад шинэчилж гаргаж ирдэг зүйл. Үүсмэл хэрнээ танигдахуйц. Тэр утгаараа бид дууны урлаг руу явбал үндсээ барина гэж харсан.

-Та Legend төсөл гэж хэд хэдэн удаа ярилаа. Энэ шоу ирэх жилүүдэд үргэлжлээд явах нь ээ дээ?

-Тэгнэ. Цуврал болоод явна. Ирэх жил дуунууд нь солигдоод энэ янзаараа болж магадгүй. Эсвэл өөр хэлбэрээр ч гаргаад ирж мэднэ. Мюзикл, хөгжимт драмын хэлбэрээр гаргаад ирэхийг үгүйсгэхгүй. Миний хувьд уламжлалт чигээ орхихгүй байхсан гэсэн бодолтой яваа. Тайзны хэлбэр дээр бол шинэ рүү тэмүүлэх учиртай. Монголчууд үндэсний урлагаа Бөмбөгөр ногооны үед тайзан дээр арай өөр түвшинд гаргачихсан. Одоо бүр өөр өндөр түвшинд, дэлхийд гаргамаар байна. Дэлхийд гарах гүүр нь Legend төсөл гэж бид харж байгаа. Тэр утгаараа Leg­end бол урт хугацаанд хэрэгжих төсөл.

-Бидний яриад суугаа шиг супер шоунууын тухайд урлагийн ямар ч түвшний мэдлэгтэй хүмүүс нэг дээвэр дор цуглаад автаж, дурлаж сонирхдог төрөл шиг санагддаг. Энэ хэр зөв төсөөлөл бол?

-Зөв гэж хэлнэ. Үзэгч хөгжим, модерн балет, драматургийн талаар ямар мэдлэгтэй орж ирэх нь чухал биш. Бүр гүн мэдлэгтэй хүн орж ирлээ гэхэд мэргэжлийн нарийн зүйлийг олж хараад гарна. Энгийн хүмүүсийн хувьд таашаалаа мэдэрч, хөгжмөө сонсоод гарна. Аль аль талын хэрэгцээг хангана.

-Таны түрүүн хэлсэн хятад торгон дээл өмсчихөөд гараа өмнөө бариад дуулдаг гэсэн шүүмжлэл яалт ч үгүй бодож үзэхээр хатуу үг. Тэгэхээр Legend шоу монгол хувцсыг ч өөр түвшинд харуулах уу?

-Та зөв харсан байна. Хувцас мөн л бие даасан урлаг. Тэр утгаар нь тоглолтын хувцсуудыг нэртэй дизайнеруудаар хийлгэнэ. Энэ мэт чимхлүүр ажиллагаануудыг орхихгүй. Точвхондоо Монголын мэргэжлийн урлагийг Монголын ард түмний тээж ирсэн гоо зүйн үзэл, вкусыг илэрхийлэхүйцээр тайзан дээр гаргаж тавина. Урлагийн маш том үүрэг бол манлайлах, дагуулах. Үзэгчдийнхээ вкусын түвшинг ахиулна гэдэг бол манлайлах үүргээ тодорхой хэмжээнд гүйцэтгэж байна гэсэн үг.

-Legend шоу хэзээ болох вэ?

-Долдугаар сарын 6-11-ний 19.00 цагт Corporate conven­tion center-т болно. Наадмаар бөх, морь гэсхийгээд үзэх зүйл барагладаг. Энэ жилийн хувьд Legend шоу үндэсний урлагаа дэлхийн хэмжээний чанар дэглэлтээр үзэх боломжийг монголчууддаа олгож байна. Гэр бүлээрээ ирж үзэхэд уйдамгүй, өндөр мэдрэмж, таашаал өгсөн шоу болно. Тайзны бүтээлийн нэг онцлог бий. Кино шиг хэзээ ч давтаж үзэж болдоггүй. Яг тухайн агшны жүжиглэлт, бүжиглэлт, дуулалт эргэж давтагдахгүйгээрээ үнэ цэнэтэй байдаг.

-Legend төслийн бэлгэдэл хээ дүрс их өвөрмөц юм. Утга, бэлгэдэл нь юу вэ?

-Язгуурын нүүдэлчдийн соёлоо өмгөөлөн хамгаалж, арвижуулан хөгжүүлж, түгээн дэлгэрүүлэхээ бэлгэддэг зээ бад хээг брэндийн дүрст бэлгэ тэмдэг болгон сийрүүлж буулгасан юм. Энэ хээний хувьд муу зүйлийг хорьж, сайн үйлс саарахгүй дэлгэрч байхын бэлгэдэлтэй. Үхэр хамартай, тэмээн чихтэй, адуун соёо шүдтэй, хонин эвэртэй, ямаан сахалтайгаар дүрслэгддэг хээ.