Author: Б. Уранчимэг

Манай улсад хар тамхи мансууруулах төрлийн бодисын хэрэглээ жилээс жилд өсөн нэмэгдсээр байгаа. Энэ талаарх анхны судалгааг 1999 онд хийж байжээ. Тухайн үед 1000 өсвөр насны хүүхдүүдийн дунд хийсэн судалгаагаар 45 хүүхэд өвсний ургамал татаж хэрэглэдэг нь тогтоогдсон аж. Түүнээс хойш энэ тоо тасралтгүй өссөөр 2013 оны аравдугаар сар хүртэл хэрэглэгчийн тоо 561 болжээ. Энэ нь арван жилийн дотор 10 дахин өссөн үзүүлэлт юм. Тодруулбал, 2012 онд л гэхэд 38 хүн энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдон ялаар шийтгүүлжээ. Түүнчлэн 2010-2013 онд Үндэстэн дамнасан хар тамхи мансууруулах бодисын гэмт хэрэгт 34 хүн холбогдож гадаад оронд ялаар шийтгүүлсэн гэв. Эдгээрээс хоёр хүн цаазлуулж, хоёр хүн бүх насаараа хорих ял, 15 хүн 15 жилийн ялаар тус тус шийтгүүлж байжээ. 2014 оны аравдугаар сард нийслэлийн хэмжээнд хар тамхитай холбоотой хэргээр 21 хүнийг баривчлан шалгаж, 20 гаруй килограмм мансууруулах төрлийн бодисыг хураан авсан гэнэ.

2004 онд манай улсад хар тамхины тухай ойлголт харийн оронд золиос болсон тохиолдлуудаар л төсөөлөгддөг байв. Харин сүүлийн жилүүдэд цагаан тахал болох хар тамхи залуучуудын дунд ихээхэн өргөн тархах боллоо. Өсвөр үеийнхэн болон залуучууд энэ төрлийн гэмт хэрэгт илүү автаж буй нь цөөхөн хүн амтай манай нийгмийн хөндөх асуудал болж байна. Хар тамхийг анх Манжийн дарлалд байх үед монголчуудыг дарлах, номхруулах, үндэстнээр нь мөхөөх зорилгоор Монгол нутагт тариалж эхэлсэн гэдэг. Ховд аймагт хар тамхины төрлийн “олс” ургамлыг тариалдаг байсан. Энэ нь одоогийн залуусын хэрэглэдэг ургамал бөгөөд илүү хортой нь гэнэ. Нөхөн үржихүйн, үнэрлэх, амтлах шинж чанаруудыг алдагдуулдаг бодис. Хар тамхины төрөл болох ”Cannabis” ургамлыг хэрэглээд гуравдугаар үедээ орвол эрэгтэй хүн эм шинжтэй болчихдог гэх судалгаа ч байдаг.

Залуус зугаа цэнгэл, сонирхлоороо нэг удаа хэрэглэж үздэг ч энэ нь хар тамхинд орох хамгийн эхний алхам гэдгийг мэддэггүй. Тухайлбал, хар тамхийг нэг удаа татахад гарах үр нөлөө нь архинд шартсанаас 60-90 дахин илүү мэдрэмжийг өгдөг гэнэ. Тэгэхээр ийм өвдөлт, тавгүйтлийг мэдэрч байгаа хүн энэ мэдрэмжээ дарахын тулд дахин татаж эхэлдэг байна. Ингэж л өөрийн мэдэлгүй хар тамхины үнэнч хэрэглэгч болдог аж.

АНХ УРЛАГИЙНХАН ХАР ТАМХИ ХЭРЭГЛЭЖ, АР АРААСААЦАГДААД БАРИГДАХ БОЛСОН

Монголд хар тамхинд мансуурагчдын эгнээг урлагийнхан тэргүүлж, олны танил алдартан хүмүүс ар араасаа цагдаад баригдах болсон. Тэд мансуурах нь хамгийн дээд мэдрэмж авдаг. Хамгийн гоё зүйл нь мансуурах гэх утга агуулсан дуу хийж, түүнийгээ олон нийтэд түгээх болсон. Тайзан дээр гарч ирээд л “Нүдээ аниад тэнгэрт нис. Хүчтэй сороод үз мансуурна, чи” гээд л дуулж эхэлсэн. Олны хайр хүндлэлийг хүлээсэн дуучид хар тамхи хэрэглэж байгаа талаарх яриа 2000 оны дунд үеэс эхлэн сонсогдох болсон. Сүүлдээ дуучдын хар тамхи хэрэглэж байгаа тухай мэдээлэл өсвөр насны сурагч, залууст хүрч эхэлсэн байдаг.

Ийнхүү сүүлийн үед хар тамхи хэрэглэгч нарын тоонд хүүхдүүд, сурагчид албан ёсоор багтах болсон нь мэргэжилтнүүдийн санааг зовоож байна. Одоогоос хоёр жилийн өмнө Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт 12-14 насны нэг ангийн 14 хүүхэд хар тамхи хэрэглэж байгаад саатуулагдсан байдаг. Харин энэ жилийн хувьд өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард Сүхбаатар дүүргийн XI хороолол, Зуун айл орчмын байрнуудаас мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж мансуурсан хүүхдүүдийг цагдаа нар барьжээ. Сүхбаатар дүүргийн VIII хорооны нутаг дэвсгэр 23 дугаар байрны есөн давхраас 14 настай Б, 16 настай Г, 15 настай Ж нар зэрлэг олсны төрлийн ургамал буюу каннабис татаж мансуурч байгаад баригдсан байна. Тэд нэг сургуулийн сурагчид байсан. Цагдаа нар хүүхдүүдийг шалгаж, СЭМҮТ-д хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Мөн Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг дэвсгэр Хархорин, Нэгдүгээр хороолол орчмын байрны орцонд ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид байнга мансуурдаг гэсэн мэдээлэл бий.

Цагдаагийн байгууллагаас гаргасан албан ёсны тоон мэдээллээс харвал 18-35 насныхан энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдох нь хамгийн их буюу нийт тохиолдлын 76.3 хувийг эзэлж байгаа гэнэ. Тодруулбал, 18-35 насны 70-90 мянган хүн хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэдэг гэдэг. Тэгвэл сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд 18 хүртэлх насны иргэд хар тамхи, мансууруулах бодисын гэмт хэрэгт холбогдох нь хоёр дахин өссөн гэв. Түүнчлэн хар тамхи, мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх бодис хэрэглэдэг, хамааралтай хүмүүсийн талаарх хэд хэдэн янзын тоо, баримт яригддаг бол цагдаагийн байгууллагад бүртгэлтэй 1100 гаруй хүн, нэг хүний цаана 4-5 хүн хамааралтай байдаг гэж тооцвол 6000-6500 орчим хүний хүрээнд яригдах юм байна.

ХАР ТАМХИНЫ ХЭРЭГЛЭЭ МОНГОЛ ХҮНИЙ УДМЫН САНД НӨЛӨӨЛӨХ ЭРСДЭЛТЭЙ БОЛЖЭЭ

Хууль хяналтын байгууллага мансуурагчдыг хяналтаасаа алдаад олон жил болж байгааг холбогдох газрынхан хүлээн зөвшөөрдөг. Хар тамхины гэмт хэрэгт 2015 оны байдлаар 79 хэрэгт 169 хүнийг холбогдуулан шалгаж байжээ. 2016 онд энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдогчдын тоо 19-25 насныхан 114, 26-35 насныхан 71, 35-аас дээш насны 33 хүн тус тус холбогдсон байна. Ингээд 109 эрүүгийн хэрэгт 224 хүнийг холбогдуулан шалгалтын ажиллагаа хийсэн гэв. Гэмт хэргийн тоог өмнөх жилүүдтэй харьцуулбал өссөн гэдгийг албаныхан онцолж байлаа. ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн албаны Хар тамхитай тэмцэх газар энэ оны эхний арваннэгдүгээр сарын 15-ны өдрийн байдлаар хар тамхины 532 үйлдэлтэй 429 хүнд холбогдох 181 хэрэгт мөрдөн байцаах ажиллагаа явуулсан. Үүнээс 311 үйлдэлтэй 270 хүнд холбогдох 112 хэрэгт яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр эцэслэн шийдвэрлэсэн байна. Энэ онд мансууруулах бодистой холбоотой хэрэгт насанд хүрээгүй 18 хүн холбогджээ.

Хар тамхины гэмт хэрэг олон улсын хэмжээнд, нууц далд аргаар үйлдэгддэг. Энэ хэргийн талаар ямар нэгэн субъект мэдэгддэггүй, мэдээлэл өгдөггүй байна. Манай улсад илрүүлэлтийн тоо өсч байгаа гэнэ. Тэгэхээр үйлдэгдэж байгаа хэргийн тоо өсч байна гэсэн үг. Энэ нь Монгол Улсын ирээдүйд нөлөөлж байгаа юм. Хар тамхины хэрэглээ монгол хүний удмын санд нөлөөлөх эрсдэлтэй байгааг ЦЕГ-аас анхааруулж байлаа. Цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэнээр насанд хүрээгүй иргэдээс хар тамхи хэрэглэсэн тохиолдол сүүлийн гурван жилийн байдлаар жил бүр 7-10 удаа гарсан байна.

“Хар тамхи мансууруулах бодисоос иргэдээ хамгаалах нийгэмлэг”-ийн тэргүүн Ш.Лхагвасүрэн хэлэхдээ “Сүүлийн 14 жилийн хугацаанд хар тамхи мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж 12 хүн нас барсан. Нэг нь морфений тунг хэтрүүлж амиа алдав. Өөр нэг нь хугацаа дууссан морфен хэрэглэжээ. Ер нь хар тамхи хэрэглэсэн цагаасаа 2-12 жилийн дотор л нас барж байна” гэсэн юм. Мөн тэрээр Хар тамхи хэрэглэсэн хүн эрүүл мэндийн хувьд маш хүнд байдалд ордог. Нөлөөлөхгүй эрхтэн гэж байдаггүй юм. Хамгийн эхлээд мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж эхлэхээр нүдэнд буюу хүүхэн хараанд өөрчлөлт өгнө. Дараа нь сэтгэцийн өөрчлөлттэй болдог. Сэтгэц нь хар тамхиа үгүйлж эхэлдэг. Дараа нь бие нь хамааралд ордог. Манай нэг үйлчлүүлэгч гэхэд хичээлдээ удаан цагаар сууж чадахгүй болчихсон. Тэр бодисоо хэрэглэхгүй л бол уналт, таталт өгөөд байдаг. Мансуурдаг зүйлээ хэрэглэхгүй л бол амьсгалын зам нь боогддог болчихсон. Дон гэдэг өвчин ингэж эхэлж байгаа юм. Тархинд нөлөөлнө. Сэтгэцийн олон төрлийн өвчин тусдаг. Үүнийхээ дараа хар тамхи хэрэглэсэн хэрэглээгүй аль ч цаг үед тухайн хүн тэнцвэрээ алддаг болчихдог. Яг л согтуу хүн шиг гуйвж дайвж явдаг болчихно. Эндээсээ таван цул эрхтэнд нь нөлөөлж эхэлдэг. Маш хортой бодис хэрэглэж байгаа болохоор элэг цэвэршүүлж чаддаггүй. Ингээд элэгний хорт хавдар, церозтой болж байна. Зүрхэнд ачаалал өгч, зүрхний шигдээс болох, шууд хаагдах хорт үр дагавартай. Мөн арьсан дээр янз бүрийн толбо гардаг. Тэр нь огт арилахгүй. Ямар ч тос түрхэж, эм уугаад арилдаггүй. Хар тамхи хэрэглэсэн хүн эцэстээ нэг ч эрүүл эрхтэнгүй болдог юм аа” гэдгийг хэллээ. Хэд хэдэн удаагийн давтамжтай хэрэглэсэн хүн бусдаас өөрийгөө тусгаарлаж, энэ төрлийн бодис худалдаалдаг хүмүүст хандаж эхэлдэг. Өсвөр үеийнхэн эцэг, эхээ тоохоо байдаг аж. Бүрэн эмчлэгддэггүй гэнэ.

Хар тамхи, мансууруулах бодисыг хувийн бизнестэй, санхүүгийн байдал тогтвортой хүмүүс хэрэглэх нь их байдаг. Манай улсад тус гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх мэргэжлийн байгууллагуудын уялдаа холбоо муу, орчин үеийн техник, технологи хангалтгүй. Хар тамхи мансууруулах бодис хэрэглэгчийн дийлэнх хувийг эрэгтэйчүүд эзэлдэг. Манай орны зарим нутаг дэвсгэрт мансууруулах төрлийн ургамал хяналтгүй ургадаг, түүнийг устгах ажил зохион байгууллагддаггүй. Хар тамхи, мансууруулах бодис тарьж хэрэглэдэг хүмүүсийн 50 хувь нь ДОХ-ын халдвар авах магадлалтай аж. Хар тамхинд өртөх хамгийн энгийн үйлдэл нь согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үед болон баар цэнгээний газруудад илүү өртдөг аж. Хар тамхи мансууруулах бодисыг улсын хилээр нэвтрүүлэх арга улам нарийсч, олон улсын шуудан илгээмж, цахилгаан бараа, өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүнд нууж нэвтрүүлэх, борлуулахдаа товлосон газар нууж үлдээх, төлбөр тооцоог урьдчилж бусдын данс ашиглан авах зэрэг зохион байгуулалттай болсон аж.

Дэлхий дээр 3300 гаруй төрийн бус байгууллага энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Мөн 200 гаруй сая хүн хар тамхи, мансууруулах бодис идэвхтэй хэрэглэдэг гэсэн судалгааг НҮБ гаргажээ. Үүнээс жилд 70 мянган хүн буюу өдөрт дунджаар 192 хүн амь насаа алддаг.

Мансууруулах бодис хэрэглэвэл Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 192-т заасны дагуу 15-20 хүртэлх жилийн хугацаанд хорих ялаар шийтгэдэг. Мөн Эрүүгийн хуулиар мансууруулах, сэтгэцэд нөлөөт эм бэлдмэл, бодисыг бэлтгэсэн, олж авсан, хадгалсан, тээвэрлэсэн, илгээсэн, борлуулсан тохиолдолд 2-25 жил хүртэлх хорих ял шийтгэхээр заасан байдаг. Иймээс эцэг эхчүүд өсвөр насны хүүхдэдээ тавих хараа хяналтаа сайжруулж, зан ааш өөрчлөгдөж буй эсэх, чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрөөж байгаа болон нийлж буй хүүхдүүдийг нь таньж мэдэх, хар тамхины хэрэглэгч болохоос сэрэмжлэхийг сануулж байна.

Өвөрхангай аймгийн цагдаагийн газрын дарга, цагдаагийн хурандаа О.Ганбаттай ярилцлаа.

-Аймаг орон нутаг болгон нутаг дэвсгэр, хүн амын төвлөрлөөсөө шалтгаалж эрүү, хэв журмын нөхцөл байдал янз бүр байдаг. Өвөрхангай аймагт нөхцөл байдал ямар байна. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье.

-Би Өвөрхангай аймаг дахь Цагдаагийн газрын даргаар энэ оны зургадугаар сард томилогдсон. Манай аймаг гэмт хэрэг, зөрчлийн гаралтын хувьд Улсын хэмжээнд I бүсчлэлд хамаардаг. Газар нутаг, хүн ам, эдийн засгийн багтаамж, малын тоогоор улсад тэргүүлдэг баруун аймгуудыг нийслэлтэй холбодог аялал жуулчлалын бүс нутаг учраас эрүүгийн болон хэв журмын нөхцөл байдал харилцан адилгүй хэлбэлзэж байдаг. Ялангуяа зундаа гандуу, намартаа хангайн сумуудаар бороо, цас холилдон орсноос мөстөлт үүсэж улсын чанартай авто зам дээр осол аваар гарах, хөдөөгүүр өвс тэжээлийн хомсдол бий болсноос дотоодын болон гадны аймгуудын отор нүүдэл ихээхэн хийгдэж, малын хулгайн гэмт хэрэг өсөх хандлага байна. Мөнгөний хомсдлыг дагаад байгальд халдах хүний тоо ихэсч, ажилгүйдлээс үүдэлтэй архидан согтуурах, ахуйн хүрээнд гэмт хэрэг, зөрчил үйлдэх дуудлага мэдээлэл буурахгүй байна.

Эдгээр нөхцөл байдлуудад дүгнэлт хийж үзээд аймгийн төвийг гурван бүст хуваан “Хөдөлгөөнт эргүүл”-ийг 24 цагаар ажиллуулж, нийслэлийг баруун аймгуудтай холбосон засмал дээр хувиар гарган цагийн менежменттэй эргүүл шалгалт хийлгэн, цагдаагийн газрын конторын алба хаагч нарыг долоо хоногт нэгээс доошгүй удаа өргөтгөсөн эргүүлд ажиллуулж, сумдын төлөөлөгч, цагдаа нарыг оройн цагаар тогтмол эргүүл шалгалт хийлгэж гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын чанарт ихээхэн анхаарч буй нь үр дүнгээ өгч байна.

-Цагдаагийн байгууллагад гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажил юу юунаас илүү чухал. Энэ ажлыг хэрхэн зохион байгуулж, иргэд байгууллагатайгаа яаж хамтарч ажиллаж, ямар үр дүн гарч байна вэ?

-Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажил нь цагдаагийн байгууллага төдийгүй нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын нэн тэргүүнд хэрэгжүүлэх ажил. Тиймээс ажлаа авсан үеэс эхлэн гэмт хэргээс сурьдчилан сэргийлэх ажлын чанар үр дүнг ахиулах чиглэлээр нутгийн өөрөө удирдах байгууллага болох бүх шатны Засаг дарга, ИТХ, захиргааны байгууллага болох сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, Тамгын газрын ажилчдын оролцоотой эргүүл шалгалтыг эрчимжүүлж иргэн хүний эрх ашгийг хамгаалахаас гадна иргэн хүний оролцоотой ажлуудыг хийхээр хичээж байна. Гэвч үр дүн гартал тодорхой цаг хугацаа хэрэгтэй нь харагдаж байгаа юм.

Өнгөрсөн 20 жилд дэлхийн мэдээллийн технологийн салбар бараг гэрлийн хурдаар гэж хэлж болохоор үсрэнгүй хурдан хөгжлөө. Үүнийг дагаад Монголд ч танигдахын аргагүй томоохон өөрчлөлт, хөгжил дэвшил бий болсон. Нөгөө талаараа сайны эсрэг саар зүйл даган хөгжиж шинэ төрлийн гэмт хэргүүд хил хязгаарт үл захирагдан үйлдэгдэж буй. Гэвч үүнийг урьдчилан харах ёстой хууль маань өнөөгийн хэрэгцээ шаардлагаас хол хоцорсон гэж үздэг. Үүнд төр засаг анхаарлаа хандуулж хөрөнгө мөнгө гаргах хэрэгцээ шаардлага байгаа.

-Танай аймагт Архидалтгүй Өвөрхангай хөтөлбөр хэрэгжээд хэр зэрэг үр дүнтэй байна?

Манайх Архидалтгүй Өвөрхангай хөтөлбөрийг баталсан боловч үр дүнд хүргэх зорилгоор хийх ажлууд их байна. Энэ ажлын хүрээнд аймгийн Засаг даргын захирамжаар “Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчлийг таслан зогсооё” захирамжийн төсөл боловсруулан төрийн болон төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдийг эргүүл шалгалтад гарган аялах дэвтэр, туг аялуулсан. Ингэснээр төрийн байгууллагын ажилчдын хууль эрх зүйн мэдлэг сайжирч, хор уршгийг ухамсарладаг, цагдаагийн алба хаагч нарын ажлын ачаалал, хүнд бэрхийг ойлгодог, тэдэнд дэмжиж туслах ёстойг сурталчилдаг төдийгүй иргэдэд шаардлага тавьдаг болсон. Энэ нь Цагдаагийн албаны тухай хуулийн 64 дүгээр зүйл Иргэд, хуулийн этгээдтэй хамтран ажиллах гэсэн заалт хэрэгжихэд томоохон ач холбогдолтой ажил болж байна .

Татварын орлогыг бүрдүүлэх иргэний гаргасан зөрчилд нэгэнд оногдуулсан шийтгэлийг эдлүүлэх зорилгоор аймгийн Засаг даргаар 02 тоот албан даалгавар гаргуулан торгуулийн орлогын бүрдүүлэлт дээр анхаарч ажиллаа. Мөн 2018 онд аймгийн төвийн телекамерыг өргөтгөхөд 640 сая төгрөг баталсан байгаа.

-Алба хаагчдынхаа нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх чиглэлээр ямар ажлуудыг зохион байгуулж ажиллаж байна. Энэ чиглэлийн асуудлыг шийдвэрлэхэд ямар хүндрэл бэрхшээл байна вэ?

-Цагдаагийн албаны тухай хуулиар Цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн байдлыг нэлээд сайн хуульчилж өгсөн гэж боддог. Энэ дотроо Алба хаагчийн баталгаа, Улс төрийн баталгаа, Хууль зүйн баталгаа, Нийгмийн баталгаа, Эдийн засгийн баталгаа болон бусад баталгааг хуульчилж өгсөн нь цагдаагийн алба хаагч тогтвор суурьшилтай хараат бус ажиллах бололцоог бүрдүүлсэн.

Тухайлбал, Цагдаагийн албаны тухай хуулийн 83.3 дугаар зүйлд “Засгийн газар цагдаагийн алба хаагчийг орон сууцаар хангах хөтөлбөр баталж, хэрэгжүүлнэ” гэсэн заалтын хүрээнд аймгийн Засаг даргад хүсэлт хүргүүлэн цагдаагийн газрын алба хаагч нарыг орон сууцаар хангахад шугам сүлжээ бүхий газраар хангасан бөгөөд аймгийн Засаг дарга Хууль зүйн сайдтай 2018 онд байгуулах гэрээндээ тусган орон сууц барихад санхүүгийн дэмжлэг авахаар хүсэлт хүргүүлж байгаа. Цаашид Засгийн газар хуулийн хэрэгжилтийг хангаж цагдаагийн алба хаагчийг орон сууцаар хангах хөтөлбөр хэрэгжүүлэх байх.

Миний хувьд алба хаагч нарынхаа нийгмийн баталгааг хангах чиглэлээр тодорхой ажлууд төлөвлөж байгаа. Тухайлбал, Цагдаагийн газрын нийт алба хаагч нарын эрүүл мэндийн судалгааг үндэслэн эмэгтэйчүүдийн орон тооны бус зөвлөлөөрөө дамжуулж суурь өвчлөлийг оношлох, эмчлэх ажлыг зохион байгуулж эхлээд байгаа.

Цагдаагийн албаны тухай хуулийн 87.1. Засгийн газар цагдаагийн алба хаагчийн хэвийн ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэсэн заалт байдаг бөгөөд алба хаагч нарынхаа ажиллах орчныг сайжруулах зорилгоор аймгийн Засаг даргад хүсэлт уламжлан “Шинэ Арвайхээр” суурьшлын бүсэд конторын барилгын газар шийдвэрлүүлэн зураг, төсөв хийлгэж 2018 оны Улсын төсөв оруулсан боловч Сангийн Яам 2019 оны төсөвт суулгаж өгөхөөр албан бичиг ирүүлсэн байгаа.

Дараагийн төлөвлөж байгаа зайлшгүй хийх ажлын нэг нь байгууллагын соёлыг төлөвшүүлэх, алба хаагч нарыг стресст өртүүлэхгүй байх алба хаагч нарын сэтгэлгээ хандлагыг өөрчлөх, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлж, биеийн жингийн индексийг норматив хэмжээнд байлгах хөдөлгөөний дутагдлаас урьдчилан сэргийлж, албаны бэлэн байдлыг хангах зорилготой байгаа. Энэ хүрээнд “Хээрийн сургалт дадлагын төв”-ийг хамт олныхоо хүчинд тулгуурлан ЦЕГ болон орон нутгийн дэмжлэгтэйгээр бүтээн байгуулалтын ажлууд хийж байна. Цаашдаа өргөжүүлэн алба хаагч нарын хувийн хаус хотхоныг бариулж Цагдаагийн хотхон үүсгэхээр зураг, төсөв, судалгааны ажлууд хийгдээд явж байна. Эрчим хүчний асуудал бүрэн шийдвэрлэгдсэн байгаа. Мэдээж бэрхшээлгүй ажил гэж байхгүй зорилгоо тодорхойлоод зүтгэвэл олон хүний хүчин чармайлтаар үр дүнд хүрэх нь тодорхой.

-Орон нутагт ажиллаж байгаа алба хаагчдын хамгийн тулгамдсан асуудал юу байдаг вэ. Энэ асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна?

-Би орон нутгийн дарга нараа төлөөлөөд хэдэн зүйл хэлье гэж бодлоо. Тухайлбал, Шинэчлэн батлагдсан хууль тогтоомжуудын хэрэгжилт, учирч буй хүндрэл бэрхшээл, гэмт хэрэг, зөрчлийн гаралт, шалтгаан нөхцөл, алба хаагчдын ажлын ачааллыг харгалзан, алба нэгжүүдийн бүтэц, зохион байгуулалтыг эргэн харах. Сумдад ажиллаж байгаа хэсгийн төлөөлөгч нарын ар гэрийг ажлын байраар хангах асуудал ихээхэн хүндрэлтэй байгааг судлан шийдвэрлэх гарцыг олох. Албаны сургалтын чанарт анхаарч сургалт соён гэгээрүүлэх ажил хийхэд боловсон хүчний болон хүний нөөцийн хүндрэл ихээхэн гарч байгааг шийдвэрлэх.

Орчин үеийн дэвшилтэт техник технологийг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлэх Засгийн газрын 2016-2020 он хүртэл хэрэгжүүлэх мөрийн хөтөлбөрт орсон бүх суурин газруудыг телекамерт холбох ажлыг ойрын хугацаанд эхлүүлэх. Мөн алсын дуудлагын автомашинуудын парк шинэчлэл 2013 оноос хойш хийгдээгүйн улмаас холын дуудлаганд явж байгаа автомашинууд техникийн саатал ихтэй, үүнийгээ дагаад жолоочийн болон алба хаагчийн аюулгүй байдал эрсдлийн өндөр зэргийг дагуулж байгаа нь бидний санааг зовоож байна. Эхний ээлжинд эдгээр хүндрэлүүдийг шийдвэрлэчихвэл бусад нь явцдаа болох ажлууд.

Сүүлийн жилүүдэд интернэт хэрэглэгчдийн тоо хурдацтай өсөн нэмэгдэж байгаа. Үүнийг дагаж цахим орчинд гарах гэмт хэргийн давтамж жил ирэх тусам өсөн нэмэгдэж, үйлдлийн арга улам бүр нарийсч байгаа аж. Хил хязгаар, нас хүйсээс үл хамааран энэ төрлийн гэмт хэргийн улмаас иргэд эд хөрөнгө, мөнгө санхүү, нэр төрөөрөө хохирсон олон үйлдэл цагдаагийн байгууллагад их бүртгэгджээ. Үүнийг нас насны хүмүүсээс гадна гадаадын иргэд ч үйлдэж, бусдыг хохироосоор байгаа гэнэ. Гол төлөв иргэд өөрсдийн санамсар болгоомжгүй байдлаас болж цахим шуудан, фэйсбүүкийн нууц дугаар болон бусад мэдээллээ алддагаас ийм хэргийн хохирогч болдог.

“ГАДААДАД ЭНХИЙГ САХИУЛАХ ҮҮРЭГ ГҮЙЦЭТГЭЖ БАЙНА” ГЭХ НЭРЭЭР ЗАЛИЛАХ БОЛЖЭЭ

Мөрдөн байцаах албаны хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа П.Эрдэнэбилэг ярихдаа “Манайх энэ оны эхний арван сарын байдлаар иргэд хуулийн этгээд байгууллагуудаас нийтдээ 18 мэдээллийг хүлээн авч шалгасан. Ингэхэд “Гадаадад энхийг сахиулах үүрэг гүйцэтгэж буй” гэх нэрээр залилан хийсэн хэрэг бүртгэгдсэн. “Маш их хэмжээний мөнгө хөрөнгө хуримтлуулсан хэрнээ түүнийгээ өвлүүлэх хүнгүй. Миний мөнгийг өв залгамжлуулах найдвартай хүн хэрэгтэй байна. Монгол Улсын иргэдийг би найдвартай хүмүүс гэж сонгож байна” гэсэн хуурамч захидал илгээдэг. Ингээд л манай нэг иргэнтэй танилцчихдаг. Ийм аргаар их хэмжээний мөнгө шилжүүлээд авчихдаг юм билээ. Гэхдээ татвар хураамж гаалийн бүрдүүлэлт зэрэгт мөнгө шаардлагатай байна гэж танилцсан хүнээсээ мөнгө авч залилдаг” гэв. Өөрийгөө АНУ-ын иргэн, энхийг сахиулах үүрэг гүйцэтгэдэг. АНУ-ын цэргийн командлагч, генерал цолтой гэх мэтээр худлаа танилцуулж, итгэлийг нь олж аван залилсан хэргүүдийг ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах алба шалгаж байна. Манай иргэд, аж ахуйн нэгжүүд гэнэн итгэмтгий зан, интернетийн сүлжээ, компьютерийн мэдлэг дутмагаасаа болж залилангийн гэмт хэргийн хохирогч болж эд хөрөнгө, сэтгэл санааны хохирол амссаар байгаа талаар онцоллоо. Тодруулбал, фэйсбүүкээр өөрийгөө АНУ-ын иргэн Роберт Люди Эмил Ирак улсад энхийг сахиулах ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэж буй. АНУ-ын цэргийн командлагч гэж танилцуулсан уг этгээд манай улсын иргэнтэй харилцаж, улмаар Индонез улсын Жакарта хотод эдийн засгийн хамгаалалтын компанид байршуулсан миний нэр дээрх таван сая ам.доллар бүхий хайрцгийг Монгол Улс руу шилжүүлэн авч хадгалж байх санал тавьжээ. Өөртөө итгүүлэн энэ мөнгийг авахын тулд урьдчилан шилжүүлгийн зардал төлөх ёстой мэтээр ойлгуулж 20 мянга 750 евро Индонез улс руу шилжүүлж залилан авсан гэв. Мөн манай улсын иргэн Г.Нацагдорж АНУ-ын иргэн Али Ариф гэгчтэй цахимаар танилцжээ. Гадаадын иргэн Г.Нацагдоржтай цахимаар сайтар харилцаж, холбоо тогтоож байгаад гэрлэх санал тавьсан байна. Хамтран ажиллах тухай харилцан тохиролцож Гана улсын “UBA” банкаар 20.934 ам. доллар шилжүүлж, залилуулсан аж. Хэргийг цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа гэнэ.

Манай улсад интернэт хэрэглэгчдийн тоо хоёр сая найман зуугаад орчим болсон гэв. Үүнээс фэйсбүүкт бүртгэлтэй хэрэглэгч хоёр сая 600 орчим байдаг ажээ. Идэвхтэй хэрэглэгчийн тоо бол ойролцоогоор сая 500 мянга орчим байгаа юм.

ЦАХИМ ОРЧИНД ҮЙЛДЭГДЭЖ БУЙ ЗАЛИЛАН МЭХЛЭХ ГЭМТ ХЭРЭГ ЮУНААС ҮҮДЭЛТЭЙ ВЭ

Цахим орчинд үйлдэгдэж буй залилан мэхлэх гэмт хэрэг нь интернэт худалдаатай холбоотой байдаг аж. Гар утсанд мессеж ирэх, цахим шууданд и-мэйл хэлбэрээр их хэмжээний мөнгө хожчихсон, өв залгамжлагч болсон. Хэн нэгэнд туслах шаардлагатай байгаа, цахимаар болзоо тогтоох зэргээр гэмт этгээдүүд бусдыг залилдаг байна.

Манай томоохон худалдааны компаниуд энэ төрлийн гэмт хэрэгт өртөх нь сүүлийн гурван жилд эрс нэмэгджээ. Тухайлбал, гэмт этгээдүүд цахим шуудангаар харилцаж буй хоёр байгууллагын хоорондын мэдээллийг олж авч, өөрт ашигтай нөхцөл байдал руу татдаг гэв. Ингэхдээ ихэвчлэн харилцагч байгууллагын цахим хаягтай тун төстэй цахим хаягнаас тус байгууллагын харилцагч руу дансны мэдээллээ өөрчилснөө хэлдэг гэнэ.

Энэ талаар албаны эх сурвалж мэдээлэхдээ тухайн байгууллага гадаадын хөрөнгө оруулагчидтайгаа бараа бүтээгдэхүүн захиалахдаа цахимаар харилцдаг. Харилцаж байсан и-мэйл хаягийг дундаас нь хакерддаг юм билээ. Хуурамч мэдээлэл явуулна, тэдний харилцаж байсан и-мэйл хаягийг өөрчлөхдөө цэг таслал нэмдэг. Хүн анзаарахгүй байдлаар тэмдэг тэмдэглэгээ хийдэг. Тухайн харилцагч байгууллага түүнийг нь хүлээн авч, сайтар нягталдаггүйн улмаас хуурамч мэдээлэлд итгэж, өөрчлөгдсөн гэх дансны дугаар руу нь их хэмжээний мөнгөө шилжүүлдэг байна. Тодруулбал, өнгөрсөн есдүгээр сард Мухамед (Mu­hamed) гэх фэйсбүүк хаягтай хүн “Бүгд найрамдах Турк улсад ажилд зуучилна” хэмээн манай иргэдийг залилжээ. Тэр М.Сонгуульбаяр, Б.Бадам, О.Алтантуул, Б.Мөнхчимэг, О.Билгүүн нарын таван иргэнийг мэхэлсэн гэв. Мухамед гэгч манай иргэдийг залилан авч явсан бөгөөд тэд Турк улсын хил дээрээс Оросын холбооны улсын Москва хот руу буцаж 2500 ам. доллараар хохирсон гэнэ.

Мөн манай улсын томоохон аж ахуйн нэгж байгууллага арьс шир боловсруулах зориулалттай тоног төхөөрөмж авахаар гадаадын компани руу хандаж, харилцаж байгаад залилуулсан хэрэг гарчээ.

Эрүүгийн цагдаагийн албаны кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн эрүүгийн ахлах мөрдөгч Д.Эрдэнэбулган хэлэхдээ “Манай улсын аж ахуйн нэгж байгууллагууд 2013 оноос эхлэн цахим гэмт хэргийн хохирогч болох болсон. Энэ төрлийн гэмт хэрэг манай улсад үйлдэгдэж, гарч буйг бид аль болох богино хугацаанд хуулийн хүрээнд шийдвэрлэх арга замаар явж байна. Гадаад улс руу их хэмжээний мөнгө шилжүүлсэн тохиолдол их. Тухайн улсын цагдаагийн байгууллагад шалгалт хийх хүсэлт явуулах, шалгах нөхцөл байдлыг бид хүлээдэг. Иймээс шалгалтын ажиллагаа удааширдаг. Гэхдээ аль болох хурдан шийдвэрлэхийн тулд нөөц бололцоогоо дайчлан ажиллаж байна” гэв.

Интернэт залилангийн улмаас 2013-2017 онд 18 иргэн, хуулийн этгээдэд нийт 711.329 ам доллар, 170.000.000 төгрөг, 20700 еврогийн хохирол учирчээ.

Иймээс эцэг эхчүүд хүүхдүүддээ 13 нас хүртэл нь фэйсбүүк нээж өгөхгүй байх хэрэгтэй. Иргэн бүр өөрийнхөө цахим хэрэглээнд хяналт тавьж, хувийн мэдээллээ дэлгэрэнгүй оруулахгүй байхыг цагдаагийн байгууллагаас сануулж байлаа. Хэрэв ийм гэмт хэргийн хохирогч болбол гэмт хэргийн талаар хүүхдийн тусламжийн 108, ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн газрын цахим гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэст мэдээлэхийг анхааруулав.

20:00 цаг: Улаанбаатар төмөр зам дээр очиход ачаа тээшээ барьсан хүмүүс бужигналдан, галт тэрэг рүү орохыг хүлээнэ. Ингээд галт тэрэг рүү орох цаг болсон гэдгийг илтгэх дохио дуугарлаа. Галт тэрэгний шатны хажууд хоёр угтагч “Тавтай морилно уу, билетээ шалгуулна уу” гэж байв. Зорчигчид билетээ шалгуулж, галт тэрэг рүү орлоо. Номерын дагуу өрөөндөө орж, хүмүүс ачаа тээшээ цэгцлэн байна. Ийнхүү бид суудлын галт тэргэнд хүмүүс хэрхэн зорчиж явдаг талаар “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэсэн юм.

20:35 цаг: Цагийн хуваарийн дагуу 30 минутын дотор зорчигчид галт тэргэнд сууж, хөдлөх дохио дуугарав. Улаанбаатараас Сүхбаатар чиглэлийн 263/272 гэсэн нийтийн галт тэргэнд суусан. XIII цуваанд нийт 22 үйлчлэгчтэй бөгөөд эмэгтэй 20, эрэгтэй хоёр байв. 263 дугаар галт тэргэнд нийт 213 зорчигч суусан гэнэ.

Галт тэрэгний дарга М.Мягмардоржийн хамт нөхцөл байдалтай танилцлаа. Зорчигчид бүгд суудалдаа суучихсан, хоорондоо ярилцан сууна. Зарим хүмүүс ном уншихаар гаргаж байсан бол нөгөө хэсэг нь хэвтэж, хөгжим сонсоно.

Ингээд галт тэрэгний техникийн аюулгүй байдлыг үзэхээр “Үйлчлэгчийн ажлын өрөө” рүү орлоо. Энд галт тэрэгний дугуй болон бусад нарийн техникт эвдрэл гэмтэл гарах нь уу гэдгийг аяллын турш шалгадаг юм байна. Самбар байх бөгөөд цахилгаан, дугуй, тормоз, хос дугуй зэргийг хэвийн ажиллаж байна уу гэдгийг бидэнд товчлуур дээр дарж үзүүллээ.

Ингэхэд дохио ганц удаа дуугарсан нь хэвийн байгааг илтгэж буй. Дохио тасралтгүй дуугарвал эвдрэл гэмтэл гарсныг илтгэдэг байна.

Ийм тохиолдол гарвал үйлчлэгч яаралтай дарга болон мастер засварчинд мэдэгдэх ёстой аж. Шуурхай засварлахад бэлэн байдалтай явдаг байна. Харин галт тэрэгний томоохон гэмтлийг орон нутаг, олон улсын чиглэл рүү яваад ирэх бүрт шалгаж техникийг нэг бүрчлэн салгаж засварлах шаардлагатайг ангилдаг гэнэ.

Мөн энд 20-24 хэмийн дулаантай байх ёстой юм. Зорчигчдын хэрхэн явж, аялж байгааг үйлчлэгчид сэтгэгдлийг нь сонсож, даргадаа илтгэдэг байна. Галт тэрэгний тухайн хийцээс хамаарч аюулгүй байдлыг шалгах самбар өөр байдаг аж. Энд MNS5876-2012 гэсэн стандартыг мөрдөж ажилладаг. Цувааг дамжин ороход үйлчлэгчид даргадаа “13 зорчигч байна. Техникт аюултай байдал илрээгүй” гэв. Дарга бүх вагоноор явж, аюулгүй байдлыг шалгалаа. Ачаалал харьцангуй бага байв. 1990-ээд оны үеэр туулайчлах буюу хулгай дээрэм, билетгүй хэрнээ зорчиж явах тохиолдол их байсан гэнэ. Энэ тэнд бараа тээшээ нуух, эмх замбараагүй байдалтай байжээ. Одоо нөхцөл байдал харьцангуй тайван болсон аж. Гэмт хэргийн гаралт харьцангуй багассан гэдгийг онцолж байлаа.

Толгойтод хоёроос гурван минут зогсож, суух зорчигчдоо хүлээн авч байв. Ингээд Түнхэл өртөө хүртэл зогсохгүй гэв. Түнхэл дээр хүмүүс буудаг аж. Тухайн зогсоолоосоо хамаарч Зүүнхараа, Дарханы өртөөн дээр 15-20 минут зогсдог байна. Баяр ёслолын үеэр хамгийн их зорчигчтой байдаг гэнэ. Хичээлийн шинэ жил, Цагаан сар, цаг агаарын нөхцөл хүндэрсэн үеэр зорчигч их байдаг гэв. Учир нь цас их орж, зам хаасан үед гал тэргээр зорчих нь аюулгүй байдаг аж.

21:30 цаг: Цагдаагийн ахлах ахлагч Р.Хонгорзултай уулзаж, гэмт хэргийн талаар тодрууллаа. Ингэхэд тэрбээр суудлын галт тэргэнд зорчигчдын дунд хулгай, дээрмийн хэрэг их гардаг. Мөн иргэд эд зүйлээ мартаж буух тохиолдол байна. Унтаж, амрах үедээ өөрсдийн хэрэгтэй зүйлсээ ил тавьчихдаг. Тэгээд хулгайд өртчихдөг. Бид дарга, үйлчлэгчтэй хамтарч ажилладаг. Иргэд гомдол гаргавал хэрхэн, яасан гэдгийг яриулдаг. Дараа нь шуурхай илрүүлэхээр ажиллана. Зарим иргэдийн эд зүйлс олддоггүй. Учир нь өртөө бүр дээр зогсоход хүмүүс бууж, суудаг. Иймээс буусан хүн авсан байх магадлалтай. Мөн архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн, тамхи татах тохиолдол гарна. Өртөөн дээр зогсоход согтуу хүмүүс орж ирэх магадлал өндөр. Үйлчлэгчид шалгадаг учраас согтуу зорчигчдыг хүлээж авдаггүй. Хэрвээ энд тамхи татах, архи согтууруулах ундаа хэрэглэвэл Тамхины хяналтын тухай хууль, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийн дагуу торгоно. Дотоод журмын заалтын дагуу иргэдэд шаардлага тавина. Зорчигчид хар тамхи тээвэрлэх, бусад төрлийн ургамал, галт зэвсэг хууль бусаар авч явах нь багассан. Ойрын үед орон нутгийн замд ийм төрлийн гэмт хэрэг гараагүй.

Харин олон улсын хооронд гэмт хэрэг гарах магадлалтай. Гэхдээ сүүлийн үед огт бүртгэгдээгүй. Гар дээрээс хууль бус наймаа хийх тохиолдол байдаг. Гэмт хэргийг аль болох хурдан шуурхай илрүүлж, анхааруулга, санамж өгдөг” гэдгийг онцоллоо. Ийнхүү тухайн галт тэрэгний цуваанаас хамаарч цагдаагийн бүрэлдэхүүн олноороо ажилладаг юм байна. 24 цагийн турш ажил үүргээ гүйцэтгэдэг гэнэ. Хэрвээ зорчигчид галт зэвсэгтэй орвол цагдаад хураалгаж, буухдаа авдаг байна. Хамгаалалтын ажил тогтмол байн байн явдаг гэнэ.

22:00 цагт: Зорчигчтой уулзаж ярилцлаа. Энэ үеэр Ч.Оюунцэцэг ярихдаа “Галт тэргэнд суулгүй их удсан байна. Тав тухтай, дулаахан, их сайхан болжээ. Суудал ширээ, хөгжим нь шинэчлэгдсэн. Чимээ шуугиан багатай, хулгай дээрэмгүй зорчиж явна. Өмнө нь нэг суудал амрах орон дээр гурав, дөрөв, тавуулаа хүртэл сууж явдаг байсан шүү дээ. Босоогоороо унтаж, эд зүйлээ алдах вий гэдгээс айж явдаг байсан. Харин одоо хүний төлөө үйлчилж, цэвэр тохитой, унтаж амрахад тавтай байна.

Би Сэлэнгэ рүү замын унаагаар явдаг байсан. Галт тэрэг ямар тухтай сайхан болоо вэ гэдгийг хүүхдүүддээ хэлээд л сууна. Таатай санагдаж байна” гэлээ. Мөн сүүлийн үед автомашинаар хөдөө орон нутаг руу явахад осол аваар их гарч байна. Иймээс галт тэргээр зорчих нь аюулгүй, эдийн засагт ч хэмнэлттэй гэдгийг хэлж байв. Харин залуучууд хоорондоо хөзөр тоглож, инээлдэн сууна. Тэд галт тэрэгний үйлчилгээнд сэтгэл хангалуун байна гэдгийг хэллээ.

22:20 цагт: Тус галт тэрэгний нийт үйлчлэгчийн 50 хувь нь 20-иос дээш жил ажиллажээ. Э.Энхээ, Ц.Мөнхтуяа, Н.Отгонцацрал, Ц.Бадамцэцэг, Р.Мөнхзул нарын ажлын талаар ярилцлаа. Тэдний дунд хүндэт үйлчлэгч хоёр, тэргүүний төмөр замчин нэг байв. Нэг вагонд хоёр үйлчлэгч явдаг. Нэг хүн найман цагаар ажиллаад ээлжээ дараагийн хүнд шилжүүлж амардаг гэнэ. Үйлчлэгч 11 төрлийн мэргэжлийн ажлыг хийдэг. Тухайлбал, галч, зөөгч, тогооч, цэвэрлэгч, сэтгэл зүйч, худалдагч гэх мэт. Тэд бүгдээрээ ажил мэргэжилдээ дуртай, чинь сэтгэлээсээ ажлаа хийхийг хичээдэг. Ц.Мөнхтуяа хэлэхдээ “Өвлийн улиралд ажиллахад хамгийн хэцүү. Гэхдээ бид хичээсээр байдаг. Зорчигчид маань “Баяртай, сайхан тав тухтай үйлчлүүллээ” хэмээн инээмсэглэн буух нь хамгийн жаргалтай үе минь. Хүнээр хүндлүүлэх гэдэг чинь амьдралын сайхан мөчийн нэг. Ажил үүргээ хариуцлагатай гэгч нь гүйцэтгээд гомдол, зөрчилгүй гэр рүүгээ очих хамгийн сайхан шүү” гэж байлаа. Үйлчлэгчид хоорондоо өрсөлддөг гэнэ. Гурван жилийн хугацаанд сайн ажиллаж хамгийн өндөр оноо авч шалгарсан нь олон улсын зорчигч тээвэрт үйлчилдэг юм байна. Явж буй чиглэл бүхэн өөрийн гэсэн онцлогтой. Тэд төрөлх сайхан эх нутаг, үзэсгэлэнт байгалийнхаа сайхныг үзнэ, мөн олон улсын чиглэлээр гадаад гарч, гэр бүлийнхэндээ шинэ ногоо, хэрэгцээт зүйлээ авч очдог байна.

Улаанбаатар төмөр замын нүүр царай вагоны үйлчлэх бүрэлдэхүүнээс эхэлдэг гэнэ. Гадаад болон дотооддоо ч гэсэн вагоны нүүр царай болдог аж. Вагонд хүүхэд эх барьж авсан тохиолдол их байдаг гэнэ. Энэ талаар Ц.Бадамцэцэг “Москва явж байхад Нарлагийн наймаачин Зулаа хэмээх бүсгүй вагонд төрж, амаржиж байсан сан. Би аяга хар шөл хийж гүйн очиж, маш их баярласандаа нүдэнд минь нулимс цийлэгнэж байсан. Ер нь вагонд амаржиж, шинэ хүн мэндлэхэд Ганзам, Ганжигүүр хэмээх нэрийг өгч байсан түүх олон бий. Манайх тэдгээр хүүхдүүдэд 18 нас хүртэл нь үнэгүй зорчих эрх бэлэглэдэг. Дээр үеэс уламжилсан шүү. 1996 онд Замын-Үүдийн чиглэлд явж байхад Цэцгээ хэмээх дарга эх барьж авсан. Тэгээд амаржсан бүсгүй Шанд гэх газарт бууж үлдсэн. Цааш явчихаад буцаад ирэхэд бүсгүй манай даргад хоол цай, цэцэг барьчихсан ирж “Та манай хүүхдэд нэр хайрлаач” гэж байсан удаатай. Ийнхүү вагонд хүний амьдралын чухал мөчүүд өнгөрдөг” гэдгийг хэлж байлаа. Хятадын вагоны үйлчилгээнээс манайх хамаагүй илт давуу гэдгийг зорчигчид хэлдэг юм гэв. Хөгтэй, хөгжилтэй зүйл их болж байдаг аж. Вагоны бүхий л ажилчид олон хүний амь насыг хариуцаж явдаг учраас маш сэрэмжтэй ажилладаг юм байна. Хагас цэрэгжүүлсэн байдалтай байдаг ажээ. Бидний суусан галт тэрэг удахгүй Эрхүү Улаанбаатар чиглэл рүү явдаг болох юм байна.

Дархан өртөөн дээр бууж, машинистын өрөө рүү орлоо. II цуваанд машинчаар ажилладаг Б.Сумъяасүрэн, туслах машинч Б.Баатар нар хэлэхдээ “Өртөөн дээрээс цагийн хуваарийн дагуу хөдлөх ёстой. Тухайн өртөөнөөс хөдлөхдөө жижүүр үйлчлүүлэгчтэй уулзаж, зорчигчид бүрэн суусан уу гэдгийг асууна. Гарах дохионы гэрлээр сайтар ажиглаж явна. Дээд хурд 90 километр цаг. Сөрөг хөдөлгөөнд галт тэрэг ирж байвал 25 километр цагийн хурдтай зөрөх хэрэгтэй” гэв. Туслах машинист галт тэрэгний аюулгүй байдлыг ажиглаж, бүрэлдэхүүн хэвийн явж байна гэдгийг машинистад мэдэгддэг аж. Машинист нар галт тэргэнд суухаасаа өмнө эмчийн үзлэгт ордог. Ингэхдээ цусны даралт болон хараа, бие нь эрүүл байна уу гэдгийг шалгадаг байна. Хэвийн байна гэж үзвэл явж болох ажээ. Хариуцлага өндөр учраас маш сайн амарсан байх ёстой гэнэ.

Энд явахад иргэдийг анхаарал болгоомжтой зорчихыг сэрэмжлүүлж байв. Төмөр замын нийт хамт олон бүгдээрээ чинь сэтгэлээсээ хандаж, сэтгэл зүрхээ зориулж ажилладаг нь харагдаж байлаа. Үе удам дамжсан “Хүндэт төмөр замчин”, “Тэргүүний төмөр замчин”, “Онц хөдөлгөөнчид” төржээ. Энэ чинээгээрээ ажлын хариуцлага жил ирэх тусам нэмэгдэж, чанаржиж буй нь илт байв. Энэ оныг “Технологийн сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэх, тээврийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх” жил болгожээ. Энэ хүрээнд нийт алба хаагчид хамгийн түрүүнд сахилга батыг эрхэмлэх болсон байна. Бага хэмжээгээр л сахилга бат алдвал эрсдэл үүсэх магадлалтай аж. Дотоод дүрэм журмаа зөрчвөл маш том хэмжээний сүйрэл, эрсдэл дагаж байдаг гэв. Иргэдийг аюулгүй зорчуулахын төлөө алхаар байн байн тогших нь зүйтэй. Ингэхгүй бол хүний амь нас эрсдэх, хохирох магадлалтай аж. Технологийн горим, дүрэм журмыг ягштал мөрдвөл ямар ч аюул бэрхшээл учирдаггүй. Зорчигчид ч сэтгэл хангалуун байхыг мэдэрдэг юм байна. Ийнхүү аюулгүй байдлын төлөө энэ салбарт 17 мянган хүн ажиллаж байгаа юм.

Мөн Найрсаг галт тэрэг нь олон үйлчилгээг нэг дор үзүүлдэг байна. Тухайлбал, интернэт орох, зурагт үзэх, ванн душ гэх мэт иргэдийн ая тух, тавтай зорчих нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Хүүхдүүдийн ая тухыг хангах үүднээс “Хүүхэд” гэсэн тусгай вагон бэлтгэгдсэн байгаа аж.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх тасгийн дарга, цагдаагийн хошууч С.Ариунболортой ярилцлаа.

-Сүүлийн үед цахим гэмт хэргийн гаралт ихэссэн гэсэн. Энэ талаар та тодруулахгүй юу?

-Сүүлийн үед цахим орчинд үйлдэгдэж байгаа гэмт хэрэг маш ихээр нэмэгдсэн. Цахим гэмт хэрэг, цахим орчинд үйлдэгддэг гэмт хэрэг гэж байна. Энэ нь тус тусдаа ойлголт юм. Энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш хэрэгжиж эхэлсэн Эрүүгийн хуулийн 26 дугаар бүлэгт цахим гэмт хэрэг гэж юу вэ гэдгийг тодорхой зааж өгсөн байдаг. Тодруулбал, тухайн байгууллагын мэдээллийн аюулгүй байдалд хууль бусаар халдах, мэдээллийн сүлжээнд хууль бусаар нэвтрэх, хортой программ бүтээж түүнийгээ тараах, захидал харилцааны нууцад халдах зэргийг цахим гэмт хэрэг гэж үзнэ. Харин цахим орчинд үйлдэгдэж байгаа гэмт хэрэг бол цахим орчинг ашиглаж хүнийг гүтгэх, доромжлох, гэмт хэрэгт өдөөн турхирна. Садар самууныг сурталчилна, оюуны өмчийг хулгайлна, бусдыг залилан мэхэлнэ. Далайлган сүрдүүлж, заналхийлэхийг хэлж байгаа юм. Эдгээр нь өмнө нь цахим орчинд үйлдэгдэж байгаагүй. 1990-ээд оны үед, өмнөх үед хүн хүний хооронд үйлдэгддэг байсан. Нэг хүнийг амаараа гүтгэж доромжилдог, эсвэл цаасан дээр янз бүрийн юм бичнэ, лоозон барьж гудамжинд гардаг байв. Ийнхүү уламжлалт байдлаар үйлдэгдэж байсан гэмт хэргүүд цахим орчин руу шилжчихсэн байна.

-Цахим орчинд гэмт этгээд иргэдийг далайлган сүрдүүлж, залилахдаа ямар үйлдэл хийдэг юм бэ?

-Энэ оны долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Эрүүгийн хуультай холбоотой Улсын Ерөнхий прокурорын газрын баталснаар гэмт хэргийн харьяаллыг тодорхой тогтоож өгсөн байдаг. Иймээс цахим аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэргүүдийг ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн алба хариуцахаар болсон. Харин цахимаар бусдыг залилан мэхлэх, гүтгэх, доромжлох, садар самуунд сурталчлах гэмт хэргүүдийг харьяа нутаг дэвсгэрийн цагдаагийн хэлтсүүд шалгана. Ингээд Эрүүгийн цагдаагийн алба хуулийн хүрээнд мэргэжлийн туслалцааг үзүүлдэг.

Гэмт этгээд иргэдийн фэйсбүүк рүү хууль бусаар нэвтэрнэ. Хаягаар нь дамжаад тухайн хүний фэйсбүүкийн чат руу орж, найз нөхөд рүү нь “Надад маш хүнд асуудал тохиолдлоо. Яаралтай асуудал тулгарлаа. Санхүүгийн яаралтай туслалцаа үзүүлээч. Мөнгө өгнө үү. Тодорхой хугацааны дараа шилжүүлчихье” гэдэг. Тэгээд дансны дугаараа явуулдаг. Ихэнх тохиолдолд иргэд тэрхүү мэдээллийг харж, банкны төлбөр тооцоог хийхэд амар хялбар болсон учраас гар утсаараа түргэн хугацаанд шилжүүлчихдэг. Тодорхой хугацааны дараа мөнгө өгсөн хүн найз руугаа “Би чамд мөнгө зээлдүүлсэн. Нөгөө мөнгөө өгөх болоогүй юу” гэдэг. Тэгэхээр хариуд нь “Юу яриад байгаа юм бэ. Би чамаас мөнгө нэхэж аваагүй” гэнэ. Ингээд юу болов, яав гэж гайхацгаана. Иргэд фэйсбүүк рүүгээ орохоор өөрийнх нь өмнөөс бусадтай харилцаад залилан мэхлэснийг сайн мэддэггүй. Ийм гэмт хэргүүд ихээр бүртгэгддэг.

-Фэйсбүүк, цахим орчинд гэмт хэрэг их гарч байгаа нь юутай холбоотой вэ?

-Нэгдүгээрт, фэйсбүүк хэрэглээ өндөр байна. Хоёрдугаарт, фэйсбүүкээр дамжуулан гэмт этгээдүүдийн фишинг сайт буюу тодорхой сайтуудыг хуулбарлах, төсөөтэй маягаар хийх байдал ихэссэн. Тэд төрийн аливаа нэг арилжааны банк, мэдээллийн сайтад олон нийтийн анхаарлыг татсан мэдээллийг тавьдаг. “Та энэ мэдээллийг хэрвээ сонирхмоор байвал, тухайн үйл явдлын талаарх видеог үзмээр байвал доорх линк, хаяг руу орно уу” гэдэг. Иргэд ихэнхдээ тэр линк рүү нь орчихдог. Орохоор “Фэйсбүүкийн паспортоо бичнэ үү” гэдэг. Ингээд биччихдэг. Үүнийг хуурамч сайт буюу фишинг сайт гэж нэрлэдэг. Хуурамч сайтад паспортоо бичээд явуулчихаар программыг хадгалж, өөр хүн рүү илгээнэ. Тэгэхээр иргэд фэйсбүүк рүүгээ нэвтрүүлэх бүрэн боломжийг олгочихдог гэсэн үг.

Интернэт орчинд хэрэглэгчийг хөтөлж, өөр линк рүү оруулж буй тухайн холбоосууд руу огтхон ч дарах шаардлагагүй. Ямар нэг мэдээлэл авахдаа албан ёсны сайт, сонин сэтгүүлийг ашиглах хэрэгтэй. Тухайн мэдээллийн сайтын апплейкшнийг ашиглаж, мэдээллийг авах нь иргэдэд эрсдэл багатай. Тэгэхгүй бол хувийн цахим хаягаа ашиглаж маш олон төрлийн сайтууд руу орох нь буцаагаад өөрийнх нь мэдээллийн аюулгүй байдлыг асар их алдагдуулах эрсдэлтэй. Мөн хэрэглэгч өөрөө фэйсбүүкийн цахим хаягийнхаа паспортоо алдснаар бусад мэйл, харилцаа холбоо, сүлжээнийхээ мэдээллийг алдах эрсдлийг үүсгэдэг.

-Иргэд цахим хаягийн мэдээллээ алдахгүйн тулд яах ёстой юм бол?

-Хүн бүр фэйсбүүк болон мэйлийнхээ паспортыг тодорхой хугацаанд сольж хэвших хэрэгтэй. Магадгүй тухайн хэрэглэгч долоо хоногийн өмнө нэг сайт руу ороод өөрийнхөө фэйсбүүкийн нууц кодоо бусдад алдаж, фишинг сайт руу орж алдсан байж болно. Гэхдээ долоо хоногийн дотор ямар нэг халдлага болоогүй бол паспортоо сольж амжвал цахим хаяг руу орох боломжгүй болно. Орох эрхийг нь хязгаарлана гэсэн үг. Яг программ хангамжийн түвшинд интернэтэд байршчихсан фэйсбүүк эсвэл gmail ч юм уу, албан ёсны сайтуудын паспортыг эвдэж орох боломж бага байдаг.

Хувийн хэвшлийн болон төрийн байгууллага ч гэсэн маш олон гадны байгууллагатай мэйл бичиж, харилцдаг болжээ. Ингэхээр мэйл нь албан бичгийн түвшинд, албан ёсны харилцааны түвшинд хүрчихлээ. Тэгэхээр гадаад худалдаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүд болон ялангуяа тээвэр зуучийн үйлчилгээ явуулдаг, импортын чиглэлийн үйлчилгээний компаниуд мэйл, төлбөр тооцоогоо цахим хэлбэрээр явуулдаг болсон. Иймээс анхаарал сэрэмжтэй байх хэрэгтэй.

Статистик мэдээллээр 2014, 2015, 2016 онуудад цахим шуудангийн залилан мэхлэх гэмт хэргийн тохиолдол 51 удаа бүртгэгдсэн байна. Үүнээс 21-д эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгасан байдаг. 23 иргэнд 860 сая төгрөгийн хохирол учирсан. 28 аж ахуй нэгжид 1.7 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан юм. Нийтдээ энэ төрлийн гэмт хэрэгт иргэд байгууллагууд 2.5 тэрбум төгрөгийн хохирол учирчээ.

-Дээрх гэмт хэргүүд гарсан шалтгааныг тодруулбал?

-Манай улсад хэрэглэгддэг үндсэн Windows, soft зэрэг программууд ихэнх тохиолдолд хуурамч байна. Учир нь интернэтээс ямар нэг программ татаж авч, суулгадаг. Энэ нь албан ёсны программ биш байдаг. Иймээс буцаагаад гаднаас цахим халдлагад өртөх нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Тухайлбал, албан ёсны программ ашиглаж байгаа тохиолдолд вирус хамгаалсан программтай байдаг. Хуурамч цахим хаягаар мэйл явуулсныг таньдаг юм. Тодорхой антивирусын, үндсэн суурь программ хангамжуудыг авчих юм бол тухайн эрсдлийг маш их хэмжээгээр бууруулах боломжтой.

-Иргэд цахим орчинд залилан мэхлүүлчихээд мөнгөө олж авах боломж байдаг болов уу?

-Энэ гэмт хэрэг үйлдэгдчихсэн тохиолдолд хохирогч мөнгөө олох гэж явахад маш их хугацаа шаарддаг. Харин иргэд өөрсдөө урьдчилан сэргийлэх ажлыг хийвэл хэрэглэгчийн хохирох эрсдлийг бууруулж, багасгана. Мөн албаны, оффис компьютеруудыг арилжааны сайтууд руу бага оруулах хэрэгтэй. Учир нь цахим орчинд компьютерийн хандалтууд төдий чинээ их байна, тэр хэмжээгээрээ халдлага нь их байх магадлал өндөр. Эрсдлийг бууруулахын тулд ажлын компьютерийг ажилд нь хувийн компьютерийг хувьд нь хэрэглүүлэх нь хамгийн зөв зарчим юм. Ингэхгүй бол хувийн мэдээллээр дамжиж, үндсэн компьютерээс ажлын мэйл, файлыг хулгайлах боломжийг бүрдүүлчихнэ гэсэн үг.

-Энэ онд цахим орчинд гэмт хэрэг ямар байгаа бол?

-2017 оны III улирлын байдлаар цагдаагийн байгууллагад цахим орчинд үйлдэгдсэн 90, цахим аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг 14 бүртгэгдсэн байна. Эдгээр гэмт хэргүүдээс интернэт худалдаа, зарын сайт, бусад арилжааны чиглэлийн үйл ажиллагаатай холбогдсон 21 төрлийн гэмт хэрэг бүртгэгдсэн байдаг. Фэйсбүүк болон сошиал сайтыг ашиглаж бусдад хохирол учруулсан гэмт хэрэг 59 бүртгэгдсэн. Цагдаагийн байгууллага шалгалтын ажил хийж байна.

-Хэдэн насны хүмүүс гэмт хэрэгт ихэвчлэн холбогдож байна. Сүүлийн үед өсвөр насныхны дунд хүчирхийлэл, садар самууныг сурталчлах гэмт хэрэг их байна уу?

-Цахим орчин дахь бас нэг том эрсдэл бол садар самууныг сурталчлах асуудал байна. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдүүд нэмэх 21, нэмэх 18 гэсэн олон групп нээсэн байдаг. Ингээд биеэ үнэлнэ, эсвэл ямар нэг үйл ажиллагаанд оролцож байна. Интернэт орчин фэйсбүүк өөрөө нэг компанийн өмч шүү дээ. Ямар нэг хаах, блоклох үйл ажиллагаа явагдана. Гэхдээ дан хойноос нь хөөж, явдаг учраас ямар нэг асуудал гарах ч юм уу, ноцтой тохиолдолд хаана. Шууд хүний эрхэнд халдаж хаана гэж байхгүй.

-Цагдаагийн байгууллага энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд хэрхэн ажиллаж байна?

-2005 оноос хойш цахим гэмт хэргийн талаарх ойлголт нэлээд их гарч эхэлсэн. Энэ нь техник технологийн маш хурдтай хөгжилтэй холбоотой. ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн албанд цахим гэмт хэрэгтэй тэмцэх алба гэж фэйсбүүк хаягийг нээж, идэвхжүүлсэн. Эндээс сүүлийн үед гарч байгаа цахим гэмт хэрэг болон хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ, эрсдлийг хэрхэн арилгах, бууруулах вэ зэрэг мэдээллийг авч болно. Үүнийг олон нийтэд тараах ажлыг хийж байна. Мөн банкны холбоо, худалдаа аж үйлдвэрийн танхим зэрэг хувийн, төрийн байгууллагатай өдөр тутам хамтарч ажиллах санамж бичиг байгуулсан байдаг. Санамж бичгийн дагуу интернэт орчинд гарч байгаа эрсдлийг банк болгон руу биш, банкны холбоо руу явуулах, интернэт орчны зохистой хэрэглээг бий болгох талаар Харилцаа холбооны зохицуулах хороотой ажиллахаар ажлын хэсэг байгуулсан. Ийнхүү ажлууд хийж байна. Цахим гэмт хэрэг, садар самуун, хүчирхийлэл аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр Ерөнхий боловсролын сургуулийн системд хангалттай тусгагдаагүй байгаа. Иймээс оюутан сурагчид цахим гэмт хэрэгт уруу татагдах, эрсдэл байдаг. Бүх төрлийн гэмт хэрэг цахим орчинд үйлдэгдэх магадлалтай болчихсон учраас аюулгүй байдлыг сайтар хангах хэрэгтэй. Хүүхэд өөрийгөө хамгаалах, хүн бүр өөрийнхөө аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах вэ гэдэг тал дээр сайн мэдээлэлтэй, мэдлэгтэй баймаар байна.

Иргэд цахим хаягийнхаа хувийн мэдээллээ шинэчилж солих, албан ёсны эрхтэй программ хангамж ашиглах хэрэгтэй. Тодорхой цаг хугацаанд update буюу шинэчлэл хийж байх ёстой. Цахим орчин дахь аюулгүй байдал гэдэг бол зохистой хэрэглээ юм. Эцэг эхчүүд бага насны хүүхдүүдэд заавал гар утас хэрэглүүлэх шаардлагатай үгүй юу, эсвэл интернэтэд орох байдалд нь анхаарал хяналт тавьж, ашиглах боломжийг нь заримдаа хязгаарлаж байх хэрэгтэй. Тухайн хүнээс маш их шалтгаалдаг. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдэд сошиал орчин дахь гадуурхалд өртөж, хохирогч болох магадлалтай. Хүүхдүүд хоорондоо “Чи ямар царай муутай юм бэ” гэж шууд хэлэхээсээ илүүтэй сошиал орчинд “Царай муутай юм бэ” гэж бичдэг. Ингээд лайк олон дарж, коммент бичснээс хүүхдийн сэтгэл санаанд сөргөөр нөлөөлдөг. Ерөнхийдөө цахим орчинд эрсдэлгүй байхын тулд олон линк рүү орохгүй байх, зохистой хэрэглээг бий болгож хэвших нь чухал. Хэтэрхий донтсон. Фэйсбүүк хэрэглээнээс хамааралтай болсон хүмүүс гэмт хэргийн хохирогч болдог. Иргэд өөрсдөө урьдчилан сэргийлж, ухамсартай байх хэрэгтэй.

Хууль сахиулахын их сургуулийн эрдэм шинжилгээ, инновацийн газрын дарга бөгөөд их сургуулийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор, цагдаагийн хурандаа О.Зоригттой ярилцлаа.

---

-Хууль сахиулахын их сургууль болон бусад холбогдох байгууллагуудтай хамтран явуулдаг олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал хэд дэх жилдээ зохион байгуулагдаж байна вэ?

-Хууль сахиулахын их сургууль Монгол Улсын их хурлын хууль зүйн байнгын хороо, Хууль зүй дотоод хэргийн яам, ХБНГУ-ын Ханнс-Зайделийн сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газартай хамтарч олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулдаг уламжлалтай. Энэ жил долоо дахь жилдээ зохион байгуулж байна. Тодруулбал, “Хууль сахиулах ажиллагаа, онол практикийн тулгамдсан асуудал” сэдвээр явагдаж, Боловсрол соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам хамтран оролцож байна. Бидний ажилд дэмжлэг үзүүлж байна. Олон жил хамтран ажиллаж буй нэр бүхий байгууллагууд ч гэсэн оролцож байгаа. Энэ жилээс Боловсрол соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам хамтран ажиллаж байгаад сургуулийнхаа эрдмийн хамт олны өмнөөс талархал илэрхийлэх нь зүйтэй.

-“Хууль сахиулах ажиллагаа, онол практикийн тулгамдсан асуудал” гэсэн сэдвийн хүрээнд явагдаж байгаа нь юугаараа онцлог юм бэ?

-Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал гэдэг бүс нутгийн нэг үндэстэн, угсаатны асуудал биш. Энэ нь дэлхийд нэг чиг үүрэгтэй салбар, нэг зорилготой эрдэмтэн судлаачдын хийсэн судалгааны бүтээлүүдийн үр дүнг харилцан бие биедээ сонсгож, мэдээлж танилцуулдаг. Ингэснээр эрдэмтэн судлаачид оюуны сүлжээ үүсгэж, (байгууллагын түвшинд) хамтран ажиллах боломжийг нээдэг олон талын ач холбогдолтой арга хэмжээ юм. Иймээс Хууль сахиулахын их сургууль олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг тогтмол зохион байгуулдаг. Цаашдаа ер нь тоо хэмжээг нь олшруулах, өргөжүүлэх бодлого чиглэлийг баримтлан ажиллаж байгаа.

Манай улсад хууль сахиулах үйл ажиллагаа гэж нэрлэдэг Цагдаагийн ерөнхий газар, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар, Хил хамгаалах ерөнхий газар, Онцгой байдлын ерөнхий газар, Шүүх шинжилгээний байгууллага зэрэг нь улс орны дотоод аюулгүй байдлыг хангахад тодорхой үүрэг чиглэлтэй байдаг. Эдгээр байгууллагуудын үйл ажиллагааг зохицуулсан олон хууль шинээр батлагдан гарч хэрэгжиж эхлээд удаагүй байна. Ийм нөхцөл байдлыг тусгаж өгсөн. Үүгээрээ онцлогтой. Учир нь бидний шинэчилсэн хууль тогтоомжуудыг гадаад улс орнуудад хэрхэн хэрэгжүүлдэг юм бэ. Яг тус байгууллагуудын чиглэлийн ижил төстэй хуулиудыг хэрхэн яаж, өөрчилж шинэчилсэн юм бэ. Ямар үр дүн гарсан бэ, бидний хийсэн өөрчлөлт зөв шийдэл алхам мөн үү. Эсвэл илүү сайжруулах ёстой юу, дутуу зүйл юу байна вэ зэргийг мэргэжил нэгт гадаадын эрдэмтэн, судлаачидтай харилцан санал солилцож, туршлага судалж байна. Ингээд улс орныхоо өнөөгийн нөхцөл байдлыг таниулах боломжийг олгож буйгаараа онцлог.

-Хурал ямар үе шаттай явагдаж байна?

-Үндсэн хуралдаан, хоёр салбар хуралдаан, таван хэлэлцүүлэгтэйгээр хоёр өдрийн турш үргэлжилнэ. Дотоод, гадаадын нийтдээ 90 гаруй байгууллагын гурван зуугаад эрдэмтэн, судлаачид урилгаар ирж оролцож байгаа. Мөн их сургуулийн эрдэмтэн, судлаачид оролцож байна. Монгол Улсын хууль сахиулах салбар буюу хууль сахиулна гэдэг бол эцсийн дүндээ иргэдийн амар амгалан тайван амьдрах нөхцөл бололцоог хангах. Иргэдийн үндсэн хуулиар олгогдсон эрх, эрх чөлөөгөө баталгаатай эдлэх зэрэг үйл ажиллагааны чанартай шууд холбоотой билээ.

Манай сургууль улсын хэмжээнд хууль сахиулах салбарын боловсон хүчнийг бэлтгэдэг. Мөн хууль сахиулах үйл ажиллагааны онол практикийн асуудлыг судлах, эрдэм шинжилгээний судалгааны ажлыг явуулах чиг үүрэгтэй байгууллага. Иймээс хөгжиж буй бусад байгууллагуудын туршлагыг судлах шаардлага хэрэгцээ зайлшгүй байдаг. Бид олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг долоо дахь удаагаа зохион байгуулж байгаа учраас харьцангуй туршлагажсан. Манай хамтын ажиллагаа нэлээд өргөжсөн. Жил жилээс хуралд оролцогчдын тоо, ирүүлж байгаа илтгэлүүд (тодорхой чиглэлээр хийгдсэн судалгааны үр дүн эрэлхийлсэн баримт бичиг)-ийн чанар чансаа, хөндөж буй асуудлын түвшин олон талын ахицтай явж байна. Үүнд манай хамт олон баяртай байдаг. Оролцогчдын сэтгэгдэл ч гэсэн өндөр байдаг юм. Гадаадаас арваад орны 30 гаруй эрдэмтэн, судлаачид ирсэн байгаа. Хоёр өдөр үргэлжлээд нэгдсэн дүнг өнөөдөр гаргана. Ингээд олон улсын эрдэм шинжилгээний хаалтын хурал явагдана.

-Хурлаар хэлэлцсэн асуудлыг дүгнэсний эцэст ямар үр дүн гардаг юм бэ?

-Олон салбар хуралдаануудын хэлэлцүүлгийн явцад гарсан дотоод, гадаадын эрдэмтэн судлаачдын үнэтэй санал зөвлөмжүүдийг нэгтгэдэг. Ингээд бүлэглэж багцлаад зөвлөмж болгон гаргана. Зөвлөмжийг практик байгууллага, хууль хяналтын байгууллага руу хүргэнэ. Энэ хүрээнд тодорхой ажлуудыг зохион байгуулдаг юм. Өмнө нь зохион байгуулагдаж байсан зөвлөмжийг дүгнэж үзсэн. Ингэхэд амжилттай хэрэгжиж, ахиц дэвшил гарсан байдаг. Тухайлбал, 2014 онд инновацийн чиглэлээр олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулж байсан. Хурлаас гарсан зөвлөмжийн дагуу хууль сахиулах салбарын хэмжээнд инновацийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх хөтөлбөр гэдэг бодлогын том баримт боловсруулагдсан. Одоо хэрэгжээд явж байх жишээтэй.

-Гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөлийг хэрхэн хэлэлцдэг вэ?

-Жил жилийн хурал дээр цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой гэмт хэргийн шалтгаан нөхцөл, гэмт хэргийг мөрдөх, шалгах, илрүүлэхтэй холбоотой олон салбар чиглэлийн илтгэл судалгааны үр дүнгүүд танилцуулагддаг. Тэдгээрийн үр дүн ихээхэн түгээмэл гардаг. Хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах чиглэлийн санал олон гардаг. Энэ бүгдийг зөвлөмжинд тусгаж, багцалж холбогдох яам, байгууллага руу хүргүүлснээр манай хуралд оролцогчдын саналууд Монгол оронд явагдаж байгаа эрх зүйн шинэчлэлийн үйл явцад тусгалаа олж, хэрэгжиж байна.

Их сургуулийн эрдэмтэн багш нар хууль эрх зүйн орчны шинэчлэлийн асуудал, хуулийн төсөл боловсруулах зэргээр маш олон ажлын хэсэгт орж ажилладаг. Иймээс хурлын үр дүн шууд бус утгаараа эрх зүйн шинэтгэлийн үйл явцад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн. Ингэж дүгнэж болно. Бид хууль ёсыг хэрэгжүүлэх, сахиулснаар иргэдийнхээ эрх чөлөөг баталгаатай эдлүүлэх иргэдээ аюулгүй, амар тайван байлгах, цаашид улс орныхоо аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолд ач холбогдол бүхий судалгаа шинжилгээний ажлыг явуулдаг. Үүнд үндэслэж сургалт явуулж, ирээдүйд иргэдтэй тулж ажиллана. Хууль сахиулах салбарт ажиллах ирээдүйн залуу боловсон хүчнүүдийг чанартай сургаж бэлтгэх зорилго, зорилтын хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Мөн хүний эрхийн асуудлыг сүүлийн жилүүдэд онцгой авч үзэж байна. Өнөөдрийн хуралд Монгол Улсын хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга, доктор, гавьяат хуульч Ж.Бямбадорж ирж “Хүний эрх ба хууль сахиулах ажиллагаа” гэсэн сэдвээр илтгэл тавьж, хэлэлцүүлэг өрнүүлж байх жишээтэй. Хууль сахиулах ажлыг хүн бүр “Хүний эрхийг дээдлэх” гэсэн үндсэн зарчмыг баримталж, бодож ажиллаж, хэрэгжүүлэх ёстой. Үүнийг сургалт судалгааны ажилдаа тусгаж, баримтлан явж байна.

-2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдалд та холбогдож, шалгагдаж байсан. Энэ талаар тодруулаач?

-Цаг хугацаа бол өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гэсэн гурван хэлбэртэй байдаг. Таны асуусан зүйлийн үйл явдал одоогоос арван жилийн өмнө болоод өнгөрчихсөн. Бид нарыг холбогдуулж шалгаснаас хойш долоо, найман жил өнгөрсөн байна. Хүн амьдарч байх хугацаандаа дан маргааш руугаа харж байх ёстой гэж боддог. Тэрнээс биш өнгөрсөн асуудалд тэр яасан, энэ яасан гэдгийг харгалзах нэг их сонин биш. Мэдээж хэрэг өнгөрсөндөө үнэлэлт, дүгнэлт хийж болно. Бололгүй яахав. Гэхдээ яг өнөөдрийн байдлаар энэ асуудал руу бодлоо чилээлгэмээргүй байна. Маргаашийн ажил руугаа анхаарлаа хандуулж ажиллах ёстой. Иймээс энэ талаар нэг их олон зүйл хэлээд байх юм алга. Цаг нь болоод хэлмээр санагдсан үедээ болон хүсэл төрвөл хэлэх зүйл бий. Юу болсон, яасан гэдгийг (монголчууд) бүх хүмүүс сонин хэвлэл, телевизээр харсан байх. Тухайн үед нэг хэсэг телевизийн эфирээс ч салахгүй л байдаг байсан гэдэг.

-Та яг яагаад буруутгагдсан гэж боддог вэ?

-Болсон үйл явдлыг би тайлбарлах шаардлагагүй. Биднийг холбогдуулаад шалгасан. Шийтгэсэн асуудал нь хуулийн дагуу явагдсан уу, эсвэл хууль зөрчсөн үү гэдгийг Монголын хуульч, мэргэжилтнүүд хүн бүр мэдэж байгаа. Хэвлэлээр хууль зөрчсөн үү, хуулийн дагуу явагдсан уу гэдгийг хэлэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, ингэсэн юм аа, тэгсэн юм аа гэдгийг хэлэхийг хүсэхгүй байна. Хуульч хүн бүр энэ асуудлыг мэдэж, ойлгож байгаа. Аль нь буруу юм бэ, зөв юм уу гэдгийг захын хуульчаас асуухад мэднэ. Үүнийг л хэлье.

Сүүлийн үед сошиалаар “Хоёр машин шүргэлцэхэд 100 мянган төгрөгөөр торгож, таван оноо хасдаг болсон. Үүнийг мэдэхгүй осол гаргасан жолооч нар даатгал дуудаж нэмэр дээрээ нэрмээс авах болоод удаж байна. Аргаа барсан иргэд үнэхээр ноцтой л хохирол биш бол даатгал дуудахаа байсан. Энэ нь автодаатгалын газруудыг өөгшүүлсэн, ашигтай зүйл болоод байгааг дуугүй өнгөрөөх аргагүй боллоо” гэсэн мэдээлэл гарах болсон. Энэ талаар Замын цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа Э.Бөхбатаас тодрууллаа.

---

-Иргэдийн дунд санаандгүй, санамсаргүй осол гаргасан жолооч нарт чирэгдэл их болжээ гэсэн мэдээлэл тархсан. Энэ талаар та тодруулахгүй юу?

-Зөрчлийн тухай хууль өнгөрсөн долдугаар сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэнтэй холбогдуулан жолооч болон иргэдийн дунд худал мэдээлэл гарчээ. Шинээр батлагдсан хуулинд зам тээврийн осолд холбогдсон бол даатгал дуудаж, зуун нэгжээр буюу 100 мянган төгрөгөөр торгуулна, таван оноо хасна гэсэн журам байхгүй ээ.

-Тэгвэл яагаад ийм яриа гарсан юм бол. Бусад хууль тогтоомжид яг юу гэж заасан байдаг юм бэ?

-“Замын хөдөлгөөний дүрмийн 2.6-д “Хэрэв зам тээврийн ослын улмаас хүний амь бие, эрүүл мэнд хохироогүй бол осолд холбогдсон жолооч нар өөр хоорондоо зөвшилцөн, ослын бүдүүвч зургийг үйлдэж, гарын үсэг зурна. Ингээд аль болох ойр буй Замын цагдаагийн алба (цагдаагийн байгууллага)-д бүртгүүлж болно” гэж заасан байдаг. Мөн Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, Санхүүгийн зохицуулах хорооны даргын хамтарсан 2012 оны A/20/21 дүгээр тушаалаар батлагдсан “Даатгалын тохиолдлын тодорхойлолтыг бүрдүүлэх заавар” гэж байна. Үүний 2.2-д “Зам тээврийн ослын улмаас эд хөрөнгөд хохирол учирсан бол жолооч нь харилцан зөвшөөрч гарын үсэг зурсан даатгалын тохиолдлын маягтыг үндэслэн зохих журмын дагуу нөхөн төлбөр гаргуулж болно” гэж заасан. Энэ тохиолдолд тухайн даатгалын компани нь даатгалын тохиолдлыг өөрсдийн шуурхай албаар дамжуулж шалган, баримтжуулж хохирогчид нөхөн төлбөр олгож байх үүрэгтэй.

-Даатгалын компаниуд цагдаагийн тодорхойлолт нэхдэг юм биш үү?

-Манай даатгалын компаниуд заавал цагдаагийн тодорхойлолт нэхдэг. Цагдаагийн тодорхойлолт нэхэхээр иргэдийн дунд , сошиалаар буруу мэдээлэл явж байна. Тэгээд төрийн байгууллага руу дайрах юм. Зөрчлийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээс зам тээврийн осолд холбогдсон жолооч эрх бүхий байгууллагын албан тушаалтны шийдвэр гарсан тохиолдолд зуун нэгжээр буюу 100 мянган төгрөгөөр торгоно гэж заасан. Мөн Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны сайдын захирамжаар таван оноо хасахаар шийдвэрлэсэн байдаг. Иймээс иргэд Замын хөдөлгөөний дүрмийг сайтар судалж, учрыг нь олж, зөрчихгүй байх ёстой. Хэрвээ ямар нэг зөрчилд холбогдчихоод хоёр иргэн хоорондоо маргалдаагүй бол дээрх тушаалуудыг үндэслэн даатгалын компани нөхөн төлбөрийг олгох үүрэгтэй.

-Хэрэв хүний эрүүл мэнд, амь нас хохирвол яах вэ?

-Зам тээврийн ослын улмаас хүний амь бие, эрүүл мэнд хохирсон болон даатгалын тохиолдолд оролцогч талууд маргалдвал зам тээврийн осолд холбогдсон жолооч зам энэ талаарх дуудлагыг цагдаагийн байгууллагад мэдэгдэж, шийдвэрлүүлэх шаардлагатай. Харин ноцтой осол биш бол цагдаагийн байгууллага зөрчлийг бүртгэж авна. Ийм заалтыг Санхүүгийн зохицуулах хороо Албан журмын даатгагчдын холбоонд хүргүүлсэн байдаг.

“ДААТГАЛ” ЗААВАЛ ЦАГДААГИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ ШААРДАХГҮЙГЭЭР ОСЛЫН ХОХИРОЛ БАРАГДУУЛАХ ЁСТОЙ ГЭВ

Харин Албан журмын даатгагчдын холбооны гүйцэтгэх захирал Д.Цэвээнжав ярихдаа “Хүний эрүүл мэнд, амь настай холбогдсон даатгалын тохиолдолд, хоёр буруутай этгээд хохирогч хоорондоо маргаж байвал замын цагдааг дуудах ёстой. Хуулинд ийм заалттай. Хоёр машин хоорондоо шүргэлцчихвэл тухайн даатгалын тохиолдолд буруутайг нь хүлээн зөвшөөрч, хоёр тал тохиролцчихвол цагдаа дуудах ямар ч шаардлагагүй. Энэ асуудлыг Замын цагдаагийн байгууллага мэдэж, ойлгож байгаа. Заавал цагдаагийн тодорхойлолт авчир гэж шаардаж буй зарим нэг даатгалын компани байгаа юм байна. Бид үүнийг анхааралдаа авч ажиллая. Хууль журмыг дагахгүй, өөр бодолтой, иргэдэд хүндрэл, чирэгдэл учруулж байгаа даатгалын компаниуд энэ үйл ажиллагааг эрхлэхгүй байж болно шүү. Бид хүндрэл учруулахгүйгээр хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Зөв нөхцөлөөр даатгалын компанийн үйл ажиллагааг эрхлэн явуулах бүрэн боломжтой гэдгийг зориуд хэлье” гэв. Мөн тэрбээр цагдаагийн тодорхойлолт шаардаж, иргэдийг чирэгдүүлсэн тохиолдолд Санхүүгийн зохицуулах хороо эсвэл Албан журмын даатгагчдын холбоонд гомдол гаргаж болно. Холбоо ийм үйлдэл гаргасан даатгалын байгууллагад хатуу хариуцлага тооцно гэдгийг санууллаа. Иймээс Зам тээврийн осолд холбогдсон жолооч нар хоорондоо маргаан үүсгээгүй тохиолдолд цагдаагийн тодорхойлолтгүйгээр даатгалаа авах боломжтой аж.