Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

– ҮН ДСЭН ХУУЛИЙН НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛЫГ ХАТУУ БАРЬЯ ГЭВЭ Л УИХ-ЫН ХОЁРДУГААР ТОГТООЛОО Л Д АГАХ ЁСТОЙ –

Ардын их хурлын депутат, Улсын бага хурлын гишүүн асан, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах Ажлын дэд хэсгийн гишүүн Р.Хатанбаатартай ярилцлаа.

---

-Монгол Улс Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, дагаж мөрдөж эхэллээ. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар ахиц дэвшил гарав?

-Шинэ Үндсэн хуулийг мөрдөж эхэлснээс хойших он жилүүд Монгол төдийгүй дэлхийн хэмжээнд нөхцөл байдал эрчтэй, хурдан өөрчлөгдсөн цаг үе байлаа. Үүнийгээ дагаад нийгмийн болоод хуулиар зохицуулах харилцаа өөрчлөгдөх нь дамжиггүй.

Хоёрдугаарт, аливаа хууль, тэр дундаа Үндсэн хуулийг баталснаар түүнийг амьдралд хэрэгжүүлэхийн тулд хуулиуд дагаж гардаг. Дагаж гарч байгаа хуулиуд нь Үндсэн хуулийн үзэл санааг бүрэн дүүрэн номоор нь тусгаж чадаж байна уу, үгүй юү гэдэг тун асуудалтай байдаг. Зарим хууль үзэл санаагаа бүрэн дүүрэн гаргаж, тухайн харилцаагаа зохицуулж чадахгүй дутагдал гардаг. Энэ бүгд цагийн аясаар илэрдэг. Тиймдээ ч энэ бүхэнд засвар оруулах ёстой. Иймэрхүү шаардлагууд гарч ирсэн тул Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь гарцаагүй зүйл болж хувирсан.

-2000 онд нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн ч дордохын долоон өөрчлөлт гэх гуншинтай болсон. Үнэхээр дордуулсан өөрчлөлтүүд байв уу?

-Тухайн үеийнхээ улстөрийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдэхээ нэгдүгээр зорилгоо болгож, яарч хийсэн хууль л даа. Улс төрийн шахалтаар яаруу сандруу хийсэн учраас алдаа дутагдал байдаг. Гэхдээ бүх өөрчлөлтүүд нь дордуулсан юм биш сайжруулсан, нарийвчилсан харилцаа мөн байсан. Ийнхүү 2010 оноос эхлэн Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж, зарим харилцаагаа нарийвчлах шаардлагатай гэгдэх болсон. Энэ хүрээнд маш олон эрдэм шинжилгээний хурал болж, хэд хэдэн төслүүд ч гарч ирж байлаа. Парламентын түвшинд ч их яригдсан. Энэ бүх зүйл цэгцэрч явсаар байгаад 2017 онтой золгосон. 2017 онд Зөвлөлдөх санал асуулга явуулж, Засгийн газраас ажлын хэсэг байгуулан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа эсэхийг судалсан. Эцэст нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай юм байна гэдэг дээр тус ажлын хэсгийн дүгнэлт болоод эрдэмтэн, судлаачид нэгдсэн юм. Иргэдийн дунд явуулсан Зөвлөлдөх санал асуулгаар ч дүгнэлт гарсан. Ингээд л саяын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх ажилд шаргуу орсон доо.

-Өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхлээд байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт та бүхний анх зорьж байсан зорилгод хүрч чадсан уу?

-Анхны төсөл гарч олон нийтээр хэлэлцүүлсэн. Олон нийтийн хэлэлцүүлгийн явцад саналууд гарсан. Энэ хугацаанд Ерөнхийлөгч өөрийн төслөө оруулж ч ирсэн. Анхны төсөл ерөнхий хэмжээгээрээ бол батлагдаж чадсан. Яахав, зарим нэг заалтууд дээр өөчлөлт орсон. Тухайлбал, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороог байгуулахтай холбоотой нарийвчилсан заалтууд ерөнхий хэлбэрээрээ орсон юм. Тэгэхээр анхны төсөл 80 хувьтай өөрийн хэлбэрээ хадгалж үлдсэн. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороотой холбоотой харьцаанууд арай бүдэг орсон гэж хэлж болно.

-Тэгэхээр шүүх засаглалд тодорхой ахиц дэвшил гарч чадах уу?

-Тодорхой хэмжээнд үр дүн гарах ёстой. УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж гарах хуулиудыг батлан гаргахдаа ямар зүйлд анхаарах ёстой талаар тусгачихсан. Жишээлбэл, Шүүхийн захиргааны тухай хуулийг шинэчлэн найруулах, Шүүхийн сахилгын хорооны тухай анхдагч хуулийг батлах ёстой гэх зэргээр заасан байгаа. Одоогоор эдгээр хуулиуд дээрх хоёрдугаар тогтоолд заасан хэмжээгээр орж ирээгүй байна.

-Ерөнхийлөгч болон Засгийн газраас тус бүр Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулсан. Эдгээр хуулиудад Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал нь бүрэн утгаараа тусаагүй байна гэж зарим хуульчид шүүмжилсэн л дээ. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Хамгийн гол нь УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолд заасан хүрээнд энэ хуулиуд орж ирэх ёстой. Хэрвээ энэ хүрээнд бус өөр маягаар орж ирж байгаа бол нийцэх эсэхийг нухацтай ярих ёстой. Үндсэн хуульд шүүхтэй холбоотойгоор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороо гэх хоёр байгууллагын асуудал орж ирж байгаа. Эдгээр байгууллагуудын зохион байгуулалт, ажиллах журмыг хуулиар тогтооно гээд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд заачихсан. Гэтэл энэ бүрэл-дэхүүнийг тодорхойлох механизмыг яаж хийх вэ гэдэг асуудал нэмэлт, өөрчлөлтөөс өөрөөр орж ирсэн. Шүүхийн хороо гэх байгууллага байна, тэр байгууллага ШЕЗ, ШСХ-ны гишүүдийг нэр дэвшүүлнэ гэх зэргээр оруулж ирж байгаа юм. Яахаараа Үндсэн хуулиар заагдсан байгууллагыг байгуулахын тулд Үндсэн хуульд огт нэр дурдагдаагүй Шүүхийн хороо гэх байгууллагыг санал болгож байдаг юм бэ. Энэ нь зарчмын хувьд их тохиромжгүй байгаа биз дээ. Сайн дурын үндсэн дээр шахуу байгуулагдаж байгаа байгууллага Үндсэн хуулийн байгууллага болох ШЕЗ, ШСХ-г нэр дэвшүүлж гаргаж ирнэ гэдэг нь тун зарчимгүй зүйл. Иймэрхүү зүйлүүд байна лээ.

-Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг дагалдан 40 гаруй хууль батлагдах ёстой. Энэ удаагийн парламент хаврын чуулганаар зарим хуульд нь өөрчлөлт оруулж амжсан. Ирэх сонгуулийн үр дүнд байгуулагдах шинэ парламент энэ ажлыг гүйцэлдүүлэх чухал даалгавартай үлдэж байна. Тэд мөн л УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолыг зүг чигээ болгох ёстой байх, тийм үү?

-Сая Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хууль орж ирсэн. Энэ хуулийг 1993 онд баталж, 70-аад удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Тиймдээ ч энэ хуулийг цоо шинээр шинэчлэн найруулж орж ирэх ёстой. Мөн УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолд ч тэр шинэчлэн найруулж оруулж ир гэж тусгасан. Гэтэл Засгийн газраас нэмэлт, өөрчлөлтөөр цөөн хэдэн тулгамдсан асуудлыг л хөндөн оруулж ирсэн. Энэ бол хангалтгүй. Тиймээс дараагийн парламент Засгийн газрын тухай хуулийг шинэчлэх л ёстой. 1993 оны 70-аад удаа нэмэлт, өөрчлөлт орчихсон хуулиар яваад байж болохгүй, цаг үе өөр болсон гэж би дээр хэлсэн шүү дээ. Үүнийг сайжруулах, шинэчлэх шаардлага гарцаагүй үүссэн. Үүнтэй адил олон хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт орох ёстой юм. Үндсэн хуулийн Цэцийн хууль 1992 онд батлагдсан. Үүнийг шинэчлэн найруулах хэрэгтэй. Ашигт малтмалтай холбоотой хуулиудыг ч өөрчлөх шаардлагатай. Хэрвээ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалыг хатуу барья гэвэл УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолоо л дагах ёстой. Энэ л зүг чиг нь болно.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах Ажлын дэд хэсгийн зүгээс үүнд хяналт тавих, санаа оноогоо хэлэх эрх нь нээлттэй байх уу?

-Бид иргэний хувиар л байр сууриа илэрхийлэх боломжтой.

-Засгийн газрын тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр бүтэц, бүрэлдэхүүнтэй холбоотой зохицуулалтаа өөрчлөөгүй. Тэгэхээр дараагийн парламент байгуулагдаж, Засгийн газраа бүрдүүлэхэд гацаа үүсэх үү?

-Ээлжит сонгуулийн дараа Засгийн газар шинээр байгуулагдах болоход Ерөнхий сайд эхлээд томилогддог. Ерөнхий сайд томилогдсоныхоо дараа Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль, Засгийн газрын бүрэлдэхүүний тухай хуулийг оруулж ирдэг. Энэ хоёр хуулиа батлуулсныхаа дараа тэрээр танхимаа бүрдүүлэх ажилдаа ордог. Өмнө нь танхимаа бүрдүүлэхдээ Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөж, УИХ-аар томилуулдаг байсан. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгч болон УИХ-д танилцуулчихаад өөрөө томилдог болж байгаа. Уг нь өмнөх 1992 оны хуулиар бүтэц, бүрэлдэхүүний тухай хуулийг оруулж ирэх ёстой байсан болохоос биш хүний асуудлыг зөвшилцөх тухай байгаагүй юм. Үндсэн хуулийн үзэл санааг нь гуйвуулж, хүний асуудлыг давхар яриад явдаг систем тогтчихсон байсан л даа. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр үүнийг тодорхой болгож өгсөн.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг тавдугаар сарын 25-наас мөрдөж эхлэхтэй холбоотойгоор Засгийн газар бүтэц бүрэлдэхүүнээ өөрчлөх ёстой гэх асуудал гарч ирсэн. Та бүхэн үүнд ямар байр суурьтай байв?

-УИХ-ын хоёрдугаар тогтоол, Дагаж мөрдөх журмын тухай хууль дээр ч бий л дээ. Бид Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй зохицуулаад бусад хуулиа батлах ёстой. Батлагдах хүртэл нь хуучин хуулиараа зохицуулагдаж таарна. Батлагдаж байгаа хуулиудыг дандаа ээлжит сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан парламентын анхдугаар чуулганаас мөрдөнө.

-Энэ удаагийн ээлжит сонгуульд бие даагчид харьцангуй их оролцож байна. Хэрэв бие даагчид, олон намын төлөөлөл төрд гарвал Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хууль батлах босго өндөрссөнтэй холбоотойгоор парламент үндсэн үүргээ биелүүлж чадахгүй байх нөхцөл бүрдэх үү?

-Парламентын бүрэл-дэхүүн ямар ч байж болно. Нэг нам давамгайлж, олонхтой, олонхгүй байж болно, эсвэл эрээвэр хураавар ч байж болно. Энэ парламентын сонгуулиар л бий болж байгаа бүрэлдэхүүн. Үндсэн хуульд хууль батлах босгыг парламентын олонх буюу 39-өөс дээш гишүүн байхаар тусгасан. Энэ шаардлагадаа нийцүүлээд байгуулагдсан парламент ажиллах ёстой. Парламентын бүрэлдэхүүн ямар байх нь хамаагүй, хууль батлах үндсэн үүргээ л биелүүлэх ёстой юм. Парламентын олонхоор хууль баталдаг болсноор хуулийн чанарт маш сайнаар нөлөөлнө.

-Энэ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг олноороо хэлэлцэж, санаа оноогоо тусгасан ч гэлээ дутуу гуцуу орхиж, анзаараагүй үлдээсэн зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Үүнийг олж мэдэхэд хичнээн цаг хугацаа шаардлагатай вэ?

-Хуулийн алдаа оноо гэхээсээ илүү хуулийг хэрэгжүүлэхдээ хийж байгаа алдааны асуудал байдаг юм. Жишээ нь, Үндсэн хуулийг дагалдаж гарах хуулиудыг хийхдээ бүх харилцаагаа нарийвлан зохион байгуулж чадаж байна уу, хууль нь нарийвчлагдан гарлаа ч үүнийг хэрэгжүүлж байгаа хүн яс дагаж мөрдөж чадаж байна уу, үгүй юү гэдэг асуудал байдаг. Ямарваа нэгэн харилцаагаа хуулиар бүрэн дүүрэн зөв зохицуулж чадаж байна уу гэдгийг мэдэхэд хугацаа тавихад хэцүү л дээ. Зарим нь тэр дариуд мэдэгдэж байхад, 10, 20 жил шаардагдах нь ч бий.

-ДАРААГИЙН ПАРЛАМЕНТАД ЭМЭГТЭЙ ГИШҮҮДИЙН ТОО ЦӨӨРӨХӨӨР БАЙГАА НЬ УХРАЛТ-

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

---

-МАН энэ удаагийн сонгуульд өрсөлдөх нэр дэвшигчдээ тодруулаад байна. Энэ үйл явц хэр шударга явагдсан гэж та харж байгаа вэ?

-Нийгэм эрх баригч МАН, сөрөг хүчин, хоёр дахь том нам болох АН, эвсэл, бие даагчдыг анхааралтай ажиглаж байна. Сонгох, сонгогдох эрхээ эдэлж хэдэн ч хүн бие даан нэр дэвших боломжтой. Эвлэлдэн нэгдэх эрхийн хүрээнд жижиг нам, эвслүүдээс ч нэр дэвших нь зүйн хэрэг. Нөгөө талдаа хамгийн их анхаарал татаж байгаа нь МАН, АН, Зөв ХҮН Электорат эвсэл. Тэдний нэр дэвшилтийн процесс, хэн хэнийг ямар зарчмаар дэвшүүлж байна вэ гэдэгт нийгэм үнэлэлт дүгнэлт өгч байна.

Мерит зарчмаар дэвшүүлж байна уу, эсвэл намд өгсөн санхүүжилтээрээ шийдэгдэж байна уу, шударга зарчмаар дэвшиж чадсан уу үгүй юү гэдэг шалгуур тавьж, тэр ч утгаараа шүүмжлэлтэй хандаж байна. Миний бодлоор нэр дэвших процесс нээлттэй ил тод өрсөлдөөнөөр явж чадсангүй. Энэ нь тухайн намуудын дотоод ардчиллын илэрхийлэл л дээ. Мөн энэ нь манай улс төрийн төлөвшил дутууг харуулж байна. Тодруулбал, хоёр том нам институцийн хувьд төлөвшиж чадсан уу үгүй юү, нээлттэй ил тод, эрүүл өрсөлдөөнөөр үр дүн гарч байна уу гэдгийг харуулж байгаа юм. Улс орныг цаашид авч явах намууд төлөвшилтэй, дотоод ардчилалтай, шударга зарчимтай байх учиртай. шүүмжлэл дагаж байгаа нь төдий чинээ энэ намуудын дотоод ардчилал бэхжээгүй, институцийн хувьд бодлогогүйн илрэл. Миний хувьд ингэж харж, хувьдаа санаа зовниж байна.

-Та энэ удаагийн сонгуульд яагаад нэр дэвшсэнгүй вэ?

-Би энэ удаагийн сонгуульд нэр дэвшихгүй байя гэж эрт шийдсэн. Энэ шийдвэрийг багагүй хугацааны өмнө гаргасан юм. Хувийн шалтгаан гэвэл карьер талаасаа өөрийгөө хөгжүүлэх.

Олон улсын нэр хүндтэй байгууллагуудаас ажлын санал ирсэн. Тиймээс тэр саналыг бодож үзье, олон улсын хүрээнд өөр зүйл хийхийг сонирхож байна. Улс төрийн шалтгаан гэвэл томсгосон мажоритар тойрог нь эмэгтэйчүүдэд халгаатай болох нь судалгаагаар баталгаажсан. Энэ тохиолдолд нэр дэвшлээ гэхэд ямархуу маягаар ажиллах вэ гэдгийг бодох ёстой. Ер нь хүн ялахын тулд л нэр дэвшиж, өрсөлдөнө шүү дээ. Намын мандатыг ард олны мандат болгоно гэдэг амаргүй. Энэ удаагийн сонгууль эмэгтэйчүүдэд ээлгүй, хэн мөнгөтэйд нь илүү давуу байдал үүсэхээр байна л даа.

Миний хувьд өнгөрсөн дөрвөн жил бүрэн эрхийнхээ хугацаанд ажлаа хариуцлагатайгаар сайн хийж дуусгасан гэж бодож байна. Сонгогчдодоо тайлангаа цахим болон хэвлэмэл хэлбэрээр хүргэсэн. Хууль тогтоох байгууллагад олон нийтийн итгэлийг хүлээн сонгогдоно гэдэг маш өндөр хариуцлагатай ажил. Энэ ажлаа чин сэтгэлээсээ өөрийгөө дайчилж хийхийг хичээсэн. 10 хууль санаачлан батлуулж, 30 гаруй ажлын хэсэгт орж, цөөнгүйг ахалж ажиллалаа. Нийгэмд эерэг хандлагыг бий болгох нэлээд хэдэн аяныг санаачилж өрнүүллээ. Ажлаа эхнээс нь авахуулаад төгсгөлийг нь хүртэл сайн хийхийн төлөө чармайсандаа баяртай байгаа. Дөрвөн жил хийсэн ажилдаа сэтгэл хангалуун байгаа.

-МАН-ын бусад гишүүд нэр дэвшигчид, тэр дундаа эмэгтэй нэр дэвшигчдийн сонголтод шүүмжлэлтэй хандаж байгаа гэсэн. Таны хувьд ямар үнэлэлт дүгнэлттэй байна вэ?

-Миний хувьд эмэгтэйчүүдийг нам үл харгалзан дэмжье гэдэг байр суурь хэвээрээ. Хувь нэр дэвшигчид дээр тэр, энэ гэж онцолж ярих нь зохисгүй. Тухайн нэр дэвшигч эмэгтэй хэн бэ гэдэг асуудлыг ярихаас илүү нийт эмэгтэй нэр дэвшигчдийн хувь хэмжээ нэмэгдсэнээрээ нийгэмд ямар эерэг өөрчлөлт ирдэг вэ гэдгийг харах нь зүйтэй. Эмэгтэй гишүүд олон байх тусмаа нийгмийн асуудал, боловсрол, ажил эрхлэлт сайжирч, ядуурал буурдаг. Нийгмийн өмнө тулгамддаг нарийн хүнд асуудлуудыг эмэгтэйчүүд илүү сайн шийдэж чаддаг. Хамгийн чухал нь авлига буурдаг. Авлига болон засаглалтай холбоотой хямралын асуудлуудыг эмэгтэйчүүд бууруулж чадах учраас нийт тоог нь нэмэх зайлшгүй шаардлагатай юм. Харамсалтай нь энэхүү томсгосон тойрог нь маш их санхүүжилт шаарддаг сонгуулийн систем. Тэр ч утгаараа аль ч намууд эмэгтэй нэр дэвшигчдээ торгуулын суман мэт л үзэж байна. Манай намын хувьд ч тийм байгаад сэтгэл дундуур байгаа.

-Сонгуулийн санхүүжилтээс шалтгаалж эмэгтэй гишүүдийг цөөн нэр дэвшүүлэхийг урьтал болгож байгаа нь хэр шударга юм бэ?

-Томсгосон тойргоор сонгууль явагдаж байгаа үед хэдэн зуун сая төгрөгтэй байлаа ч хангалттай биш. Магадгүй тэрбумаар яригдах хэмжээний мөнгө зарцуулах шаардлага гардаг. Тиймдээ ч маш их мөнгө зарцуулан өрсөлдөж байгаа нэр дэвшигчээс юуны түрүүнд нийтээрээ болгоомжлох хэрэгтэй. Ухуулагчдын зардал, тараах материал, самбар, төлбөртэй нэвтрүүлэгт маш их мөнгө зарцуулж байгаа хүн эргээд түүнийгээ ямар хэлбэрээр олно гэх бол гэсэн болгоомжлол, хардлага заавал байх ёстой. Намын нэр дэвшүүлэлтийг харахад ухралт болсон. Товчхондоо дараагийн парламентад эмэгтэй гишүүдийн тоо цөөрөх байх. Тэгснээрээ бидний зориод байгаа нийгмийн эрх тэгш, эрүүл хүмүүнлэг байлгах гэсэн чиглэлд ахиц гаргахад тун эргэлзээтэй болно.

Эмэгтэйчүүд мөнгө, санхүүгийн чадавх муутай учраас квотыг нэмэгдүүлэхгүй гэдэг нь сонгуулийг өндөр өртөгтэй явуулахыг гол намын хувьд хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг. Энэ удаагийн парламентад 13 эмэгтэй гишүүн гарлаа, олон байлаа гэж байсан ч бүгд саналаа өгөөд ч 76 дотроо цөөнх шүү дээ. Ардчилал учир олонхын дэмжлэг авч байж тухайн асуудал урагш явна. Хэдий бид хамтдаа тэгш эрх, хүмүүнлэгийн асуудал хөндлөө ч эрэгтэйчүүд ойлгохгүйгээр асуудлыг шийдэх боломжгүй. Намын болон сонгуулийн санхүүжилтийн хэмжээг бууруулах, ил тод болгох асуудлыг ч тэр эрэгтэйчүүд маш сайн ойлгож, хүлээн зөвшөөрч байж илүү үр дүнд хүрэх боломжтой юм. Аль аль намын эрэгтэй лидерүүд тун хоцрогдсон, бүдүүлэг байгаа нь манай нийгмийн бурангуй байдлын үндэс болж байна. Харин Зөв хүн Электорат эвслийг харахад боловсрол мэдлэг, чадвартай залуусыг нэр дэвшүүлж байна. Санхүүжилтийн асуудлыг нээлттэй ярьж, эмэгтэйчүүдэд ээлтэй байна. Энэ мэт дэвшилтэт зүйлүүд харагдаж байгаад олзуурхаж байгаа. Ерөнхий дүнгээр нь анализ хийгээд үзвэл хэн ил тод, бага санхүүжилттэй сонгуулийн төлөө явж байна тэр эрүүл нийгмийг бүтээх эрмэлзлээ үйлдлээрээ илэрхийлж байгаа хэрэг юм.

-Төрд их хэмжээний эрх мэдэл хуримтлагдсантай холбоотойгоор УИХ-ын гишүүн болж өөртөө давуу байдал үүсгэхийг хэн хүнгүй эрмэлздэг болсон. Тэдгээрийн төлөөлөл ч УИХ-д бий нь нууц биш. Таны хувьд өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд тэр бүхнийг дотроос нь ажиглаж, дүгнэж цэгнэсэн байх.

-Зарим улстөрчдийн дотроо ярьдаг яриа, гаргадаг хандлагад сэтгэл гутдаг. Гэхдээ үнэхээр жигшмээр зүйл байдаг юм байна аа гэх нь залуу үеийнхнийг улс төрд орох хэрэггүй гэж байгаа мэтээр ойлгогдох вий. Эсрэгээрээ, төрд байх будлиан, бохир заваан зүйлсийг засахын төлөө бүгд явах ёстой, хариуцлагатай сонголт хийх хэрэгтэй.

ЖДҮ-ийн скандал гэдэг бол үнэн шүү дээ. Эрх мэдлээ ашиглан өөрсдөдөө давуу тал үүсгэсэн нь ил болсон. Жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд яг хэрэгтэй хүндээ тэрхүү зээл нь олддоггүй, олдохдоо тодорхой хувийг нь холбогдох албан тушаалтанд өгдөг зэрэг хууль бус асуудлыг цэгцэлж чадахгүй хэрнээ яагаад өөрсдөө эрх мэдлээ ашиглан хувьдаа завшиж байдаг юм бэ. Миний хувьд энэ асуудалд анхнаас нь шүүмжлэлтэй хандсан. ЖДҮ-ийн асуудлыг цэгцлэх Түр хороо байгуулах санаачилгыг гаргасан ч олонхоороо дэмжигдээгүй. Түүнчлэн төсвийн хөрөнгөөр хийгддэг бүтээн байгуулалтын ажлуудыг хийхдээ улстөрчид өөрийн бизнестээ ямар нэгэн байдлаар давуу тал үүсгэж байгаа нь түгээмэл. Энэ бол төсвийн хөрөнгийг зүй бусаар зарцуулж байгаа нэг төрлийн хулгай. Ийм асуудлууд хавтгайрчээ. Энэ асуудлуудыг хууль, шүүхийн байгууллага мэдсэн хэрнээ зөвхөн шалгая гэснээ шалгаж, хэрэгтэй үедээ улс төрийн намнах хэрэгсэл мэтээр ашиглаж, шалгахгүйгээ сонсоогүй хараагүй мэт байх болж. Өөрөөр хэлбэл, хууль тэгш биш, сонгож үйлчилж байна. Бодит байдал ийм байхад шүүхэд итгэх иргэдийн итгэл буурахгүй гэж үү. Эцсийн дүндээ иргэн, хувь хүн, байгууллага аль нь ч бай шүүхэд итгэж, тэр итгэл дээр нь ёс зүйн хэм хэмжээ үүсч, хуулинд захирагдаж амьдарч байгаа. Тэр итгэлийг алдагдуулсан, сулруулсан хүмүүс нь бохир улс төрөөс гаралтай байгаад байна. Бид өнгөрсөн 30 жилд олсон ахиц дэвшилээ улс төрийн талцал хуваагдал, бусармаг байдлаар нураагаад унагачихмааргүй байна. Өнөөдөр намтараа ч зөв бичиж чадахгүй худал хэлж байгаа хүмүүс төрд бий. Худлаа хэлнэ гэдэг хулгай хийхээс буцахгүй л гэсэн үг. Худалч, хулгайч сэтгэхүйгээс бүгд залхаж байгаа биш гэж үү. Тиймээс бүх хүн сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, тэр хүн үнэн зөв ярьж байна уу үгүй юү, ажлын туршлага, аливаад хандах хандлага, шударга хүн мөн үү гэдгийг зөв үнэлж дүгнээсэй.

-Өнөөдрийг хүртэл нам доторх талцал хуваагдал, элдэв шударга бус байдал гаарч байгаа нь ч өнгөрсөн хугацаанд хоёр том нам төлөвшиж чадаагүйг харуулж байх шиг.

-Хоёр намын төлөвшил маш удаан байна. Шүүмжлэх зүйлс үүнтэй холбоотойгоор гарч буй нь зүй. Ардчилсан, чөлөөт зах зээлийн нийгмийг бүтээхийн төлөө унаж босож байгаа замналын нэг хэсэг байх л даа. Тэр утгаараа энэ удаагийн сонгуулийг сэргэн мандалтын үе гэж хэлэх аргагүй гэж харж байна.

-Шинэ залуу үе гарч, сайн цагийн эхлэл тавигдана гэсэн итгэл иргэд, сонгогчдод байна уу гэж харагдаж байгаа.

-Шинэчлэлт мэдээж чухал. Гэхдээ шинэ хүн л бол автоматаар сайн хүн гэсэн үг биш. Нөгөө талаараа мэдлэг, боловсролоос гадна туршлага чухал юм.

Нэг зүйлийг онцлоход бид сонгууль гэсээр том дүр зургаа олж харахгүй байна. Дэлхий нийтээр зэвсэгт хүчний, эдийн засгийн, стратегийн, хөдөлмөрийн дахин хуваарилалт эрчимтэй явагдаж байна. Бид хөдөлмөрийн хуваарилалт зэрэг чухал асуудлуудад анхаарлаа хандуулж огт ярихгүй байгаа. Аливаа бэрхшээл боломж авчирдаг. Энэ удаад хөдөлмөрийн хуваарилалт буюу хиймэл оюун ухаан, зайны сургалт, дижитал контентуудын зах зээлийг тэс өөр байдлаар нийгэмд нээж өгч байна. 16-аас доош насныхан Фэйсбүүкийг “чулуун зэвсгийн үе” гэж дооглож эхэлж байна. Энэ бол глобал тренд хаашаа явж буйг харуулж буй парадокс юм. Үүн дээр залуучууд, бизнесийн санаачилгатай хүмүүсийнхээ ур ухааныг зөв тийш нь залах, нийгмийн хамарсан эерэг яриа өрнүүлэх асуудал чухал байна. Харин бид сонгуулийн тухай ярьж, шуугьсаар дэлхий нийтэд өрнөх чухал яриа, хэлэлцээрээс хоцорчих вий. Эдийн засгийн нөхцөл байдал үүнээс цааш хүндэрнэ гэдэг нь тодорхой. Бүхий л улс орнууд дотоод зах зээл, хүнсний хангамжаа хамгаалах бодлого баримтлаад ирэхээр импортоор их хэмжээний бараа бүтээгдэхүүн авдаг бидэнд тэр чинээгээрээ хүндрэл үүсэх вий. Дээрээс нь манай гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүний эрэлт, хэрэгцээ ямар байх вэ гэдэг нь ч чухал. Ганц жишээ хэлэхэд АНУ-д 1920-иод оны эдийн засгийн хямралаас хойш урьд хожид үзэгдээгүй ажилгүйдэл үүснэ гэж байна. 40 хүртэлх насны залуучуудын тэн хагас нь ажилгүй болно гэсэн тоо гарч, түүний үр дагаврын талаар маш их санаа зовцгоож байна. Нөхцөл байдалтай холбоотойгоор Европын холбоо суларч, нэгдмэл бус байдлаар ажиллах нь тодорхой болоод байна. Цөмийн зэвсгээс хойш анх удаа кибер, био болон худалдааны дайн шинэ хүйтэн дайны уур амьсгалд хөтөлж байна. Олон улс орнууд дотоод зах зээлээ хамгаалах бодлого баримталж худалдааны хэлцлийн хэм хэмжээ хурдтай өөрчлөгдөгдөж байна. Энэ цаг үеийг бид хэрхэн давах вэ, ойрын хугацаанд яах вэ гэдэг төлөвлөгөө алга, энэ талаар хэрэгжүүлж байгаа ажил нь сул байна. Тиймээс сонгуулийн дараах сорилтод бэлтгэх шаардлагатай болно.

– БАЙШИН ҮЙЛДВЭРЛЭХ КОМБИНАТЫН АЖИЛ ГАЦАЖ БАЙГАА НЬ МИНИЙ НАМЫН ХАРЬЯАЛАЛ ТААРАХГҮЙ БАЙГААТАЙ Л ХОЛБООТОЙ –

“Эрэл групп”-ийн ерөнхийлөгчБ.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

---

-Байшин үйлдвэрлэх комбинатыг 2017 онд шинэчлэгдэж нээлтээ хийснийх нь дараа их бүтээн байгуулалт өрнүүлж, гэр хороолол асуудлаа шийдэн, утаа униараас салах нь гэж харж байлаа. Өнөөдрийг хүртэл ийм нам гүм байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Улс төр талаасаа л саад болж байна. Монгол хүн эх орондоо ажиллах боломжоор хавчигдаж, үндэсний үйлдвэрлэл нь технологио шинэчиллээ ч үүд хаалгаа хаах байдалд хүрч байгаа нь харамсалтай. Манай үйлдвэрийн нээлт 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 17-ны өдөр болсон. Түүнээс хойш хоёр жил өнгөрөхөд нэг ч сургууль, цэцэрлэгийн захиалга байхгүй. Уг нь нээлтэн дээр Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Барилга, хот байгуулалтын сайд ирж, үйл ажиллагаатай танилцсан л юм. Нам дагасан барилгачдынх нь ажил яваад, барилга нь хэдэн арван давхраар сүндэрлээд байх ч улирал хамаарахгүйгээр хот, тосгоноор нь барих хүчин чадалтай манай үйлдвэрийн ажил явдаггүй. Манайх шиг том үйлдвэр төрийн дэмжлэггүйгээр явах ямар ч боломжгүй юм. Угтаа ач холбогдлоороо Засгийн газар болоод УИХ-ын стратегийн тэргүүлэх ач холбогдолтой төсөл шүү дээ. Гэр хорооллыг утаа, жорлонгоос салгах, хөрсний бохирдолгүй болгох, цэнгэг усаа хамгаалах, хүрээлэн байгаа орчиндоо ээлтэй ийм зориулалтын тэргүүлэх эко, ногоон төсөл юм. Өвөл, зунгүй 24 цагийн турш ажилладаг энэ үйлдвэр гэр хорооллын асуудлыг шийдэх төгс шийдэл мөнөөс мөн.

Агаар, орчны бохирдлыг шийдэх хамгийн гол шийдэл нь барилгажуулалт болохоос утаагүй түлш түлээд хөрс, агаарын бохирдлыг бууруулна гэж байхгүй. Утаагүй зуух хэрэглээд ч үр дүнгүй гэдгийг бид хангалттай харлаа. Сүүлийн 10 гаруй жилд манай улс агаарын бохирдлын асуудлыг шийдэхийн тулд нэг их наяд төгрөг салхинд хийсгэлээ шүү дээ. Гэсэн хэдий ч ямар ч үр дүн алга.

-Та төрийн өндөрлөгүүдэд хаяглаж томоохон бүтээн байгуулалтуудад хамтрах хүсэлт илгээсэн. Ямар хариу ирсэн бэ?

-Ерөнхий сайд ирж үйлдвэртээ танилцахдаа Ганданд барьсан 140 ламын байрыг үзсэн юм.

Тэрээр “Айлын эзэмшил газрыг авч, олон давхар барилга барихгүй. Энэ Засгийн газар айл бүрийн газрыг өмчлөлөөр өгч, тэнд нь амины орон сууц бариулъя” гэсэн. Улмаар Барилга, хот байгуулалтын яамаар дамжуулж манайд 34, 50, 62, 74 м.кв-тай таван янзын байшин бариулах захиалга ирүүлсэн юм. Гэсэн ч эдгээр амины орон сууцуудыг барих тодорхой байршлуудыг зааж өгөхгүй байсаар өнөөдрийг хүрлээ. Бид өөрсдийн хашаандаа загварын байрыг барьсан л даа. Энэ байшинг 12:00 цагт барьж эхлээд орой 18:00 цаг гэхэд л бариад дууссан. Хурдан хугацаанд барилаа гээд чанарт ямар ч өөрлөлт байхгүй, орчин үеийн халаалт, цахилгаантай, цэвэр дулаанд холбогдоостой юм. Энэ маягаар айл болгон 0.7 га газартаа аминыхаа орон сууцыг барьж, хажууд нь хүнсний ногооны хүлэмж хийж болох юм. Эсвэл таван айл нийлж таун хаус бариулаад үлдсэн талбай дээрээ үйлчилгээний төв, хүнсний ногооны хүлэмж ч хийж болно. Манайх зочид буудал, үйлчилгээний газар, эмнэлэг, сургууль цэцэрлэг, орон сууц, зам талбай, гэрэлтүүлэг, ногоон байгууламж, хүлэмж гээд бүгдийг нь иж бүрнээр нь барьдаг. 24 цагаар бүтэн жил ажиллалаа гэхэд 150-250 мянган м.кв ашигтай талбай үйлдвэрлэх хүчин чадалтай комбинат юм шүү дээ. Бид 24 цагт нэмэх, хасах нэг градус л алдах дулаалгатай гадна ханыг үйлдвэрлэдэг юм. Эрчим хүчинд хэмнэлттэй, цонх, хаалгаараа ч дулаан алдахгүй битүүмжлэлтэй хийц эдлэлийг бид хийж байгаа. Тийм хийц, эдлэлтэйг нотлох ногоон гэрчилгээгээ ч авчихсан. Ингээд үзэхээр дулаан, цахилгааны зардалд харьцангуй бага мөнгө үрнэ. Бүтэн жил төлдөг байсан дулаан, цахилгааныхаа мөнгөөр хоёр, гурван жилийнхийгээ ч төлдөг болно гэсэн үг. Хамгийн гол нь газар хөдлөлтийн 8-9 баллд тэсвэртэй. Гадна, дотно тал нь хиймэл чулуу учир галын аюул бага. Хүнээс хамаарах алдаа байхгүй, лав л одоо баригдаж байгаа орон сууцуудаас хоёроос гурав дахин хямд. Тийм хэрнээ хэдэн зуун жилийн настай барилга юм. Бид Оюуны өмчийн гэрчилгээгээ авсан, Барилга, хот байгуулалтын яамны Шинжлэх ухаан техникийн зөвлөлөөр оруулж бүх батламж, альбом зургуудаа баталгаажуулсан, улс орны хэмжээнд мөрдөх хууль тогтоомжуудаа Хууль зүйн яамаар бүртгүүлсэн, одоо дутуу гэж хэлэх зүйл нэгээхэн ч байхгүй.

Ингээд л бид хийе гээд төр, засгийн бүх шатанд төслөө танилцуулаад байдаг. Тэр нь ажил хэрэг болдоггүй.Монгол Улсын Засгийн газар, УИХ гаргасан тогтоол шийдвэрийнхээ дагуу эргэж буцалгүй тууштай бодлогоор ийм барилгаа л тэргүүн ээлжинд бариулмаар байгаа юм. Ер нь бүх л тусгаар улсууд орчин үеийн үйлдвэрээр сургууль, цэцэрлэг, үл хөдлөх хөрөнгөө бариулж байна. Ирээдүй болсон үр хүүхдийнхээ аюулгүй байдлыг тэгж л хангаж байгаа хэрэг.

-Намынхаа нөхдүүдийн бизнесийг хамгаалах үүднээс нийтийн эрх ашигт нөлөөлж байна гэж харж болох уу. Уг нь хямд төсөр өртгөөр, чанартай бүтээн байгуулалт хийх, үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжсэн бодлогыг дэмжих нь төрийн үүрэг биз дээ?

-“Эрэл” ХХК, Эрдэнэбат гэдэг хүн үүнтэй холбогд-соноороо хамт олон маань ч дагаад хохирч байна. Ойлгож тайлбарлахад хэцүү зүйл юм л даа. Би энэ үйлдвэрээ төмрийн хогонд ачуулалгүй, ажилчдаа гудамжинд гаргахгүйн тулд технологийг нь шинэчлээд 30 жилийн турш зүтгэж байна. Хэрэв би хувийн ашиг сонирхлоо бодож, мөнгөний хойноос явсан бол үүний оронд нүүрс ачиж гадагшаа гаргаж, шатахуун оруулж ирж зарж байгаа. Эсвэл хүнсний бараа оруулж ирэн худалдаалах байсан. Энэ жишгээр архи, спирт, тамхи зарж, ард түмнээ хордуулан байж бизнесээ өргүүлж байгаа нь ч бий шүү дээ. Гэхдээ тэгэлгүйгээр барилгын материалын үйлдвэрийн энэ хүнд салбар дээрээ л зүтгэж байна. Тэгэхэд төр засгаас дэмжих нь битгий хэл прокурорт шилжүүлнэ, банкин дахь өрөө төлсөнгүй шорон, гянданд хийнэ гэх зэргээр дайрч байх жишээтэй. Ийм том үйлдвэрийг бид зээл авч хөдөлгөхгүйгээр өөрөөр яах билээ. Энэ эх оронч үзэл юм аа.

Улс орных нь ч зээлжих зэрэглэл олон улсад уначихсан, санхүү эдийн засаг нь хямарчихсан байна шүү дээ. Ийм үед эх орноо монгол хүн л аварна. Гэтэл Монголоо гэсэн сэтгэлтэй, улс орныхоо хөгжил, үндэсний эрх ашиг, нийгэм, нийтийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэдэг цөөхөн компаниудынхаа урмыг улам л хугалаад байх юм. Монголчууд бид “Урмыг нь хугалахаар ууцыг нь хугал” гэдэгсэн. Ер нь ёс зүйдээ хөтлөгдөж шударга явсан хүн хэлмэгддэг, үгүй бол шорон гянданд ордог болж. Энэ бол үндэстэн мөхөж байгаагийн шинж л дээ. Тиймдээ ч хүмүүс шоронд орж байхаар гээд үр хүүхдээ аваад гадны улсыг зорьж, эх орноо бараг орхиж байна. Уг нь хөдөлмөрийн насны хүн бүр эх орныхоо төлөө юу чаддагаа хийх түүхэн цаг үе ирчихээд байгаа юм. Цаашид нэг ч алдаж болохгүй улаан шугаман дээр бид зогсож байна. Гашуун ч гэсэн үнэн зүйлийг л чи бид хоёр хүүрнэж байна шүү.

-Нөгөө талаар таныг дааж давшгүй их үнээр байшин барилгаа зарчих нь гэж болгоомжлоод байгаа юм болов уу?

-Би энэ бүтээн байгуулалтаас хэдэн арван тэрбумаар нь ашиг олж бусад шиг хөрөнгөжихийг хүсээд байгаа зүйл огт байхгүй. Бид Барилга, хот байгуулалтын яам, Засгийн газарт “Бид энэ чанартай технологиороо барилгаа барья. Харин энэ үйлдвэрийн санхүү эдийн засгийг Монголын төр өөрөө шийд. Барилга, байшингийн хийц эдлэлийн өөрийн өртгийг, борлуулалтынхаа үнийг ч тогтоо. Утаагүй зуух, түлшнийхээ хөнгөлөлтийг барилгын м.кв бүрээс нь хямдруулаад ард түмэндээ өг” гэж хүртэл албан тоот өгсөн. Тийм хувийн компани ховор байх. Агаарын бохирдлыг бууруулна гэж салхинд хийсгэж байгаа мөнгөөрөө хөрөнгө оруулалт хийчих юм бол иргэдэд барилгын 1 м.кв-ыг 200, 300-хан мянган төгрөгөөр худалдан авах боломж бүрдэнэ. Дээд хэмжээнд хямдруулаад барих боломжтой юм.

-Та цар тахал гарсантай холбоотойгоор 1000 ортой эмнэлэг барьж өгье гэх санал гаргасан юм билээ. Энэ саналыг тань хүлээж авсан уу?

-ҮАБЗ-ийн гишүүд, Барилга, хот байгуулалт, Эрүүл мэндийн яам, Хотын дарга, Улсын онцгой комиссын даргад ч энэ хүсэлтээ илэрхийлсэн. УОК-оос Эрүүл мэндийн яаманд хандаж, энэ асуудлыг судалж үзээч гэсэн бичиг явуулсан байна лээ. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас холбогдох байгууллагад нь уламжиллаа л гэсэн.

Ийнхүү гацаж байгаа шалтгаан нь энэ компанийг тэргүүлж байгаа хүний намын харьяалал таарахгүй байгаатай л холбоотой. Хоёрдугаарт, намд байгаа хүмүүс, тэдний цүнхийг барьж байгаа нөхдүүд л энэ ажлыг хийх юм шиг байна. Гэхдээ стандартын бус, мэргэжлийн бус, чанаргүй материалаар л хийнэ гэсэн үг. Ийм хуульгүй байдалд улс орон орно гэдэг мөхөл рүү явж байгаа л хэрэг. ОХУ 500 ортой эмнэлгийг 28 хоногт барилаа. Тэгэхэд бидэнд ийм хэмжээний хүчин чадалтай орчин үеийн үйлдвэртэй хэрнээ огт ашигладаггүй. Уг нь бид нийгмийн хариуцлагын хүрээнд өөрсдөдөө ямар ч ашиг хонжоо харахгүйгээр бариад өгье гэсэн уриалга хүргүүлсэн шүү дээ.

-Ер нь таныхаар хувь, хувьсгалын эрх ашгийг хойш тавьж, үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмждэг тэр цаг үе хэдийд ирэх вэ?

-Цаг хугацааг нь хэлэхэд маш хэцүү байна. Ийм байдлыг үзнэ гэж би төсөөлж байгаагүй. Залуу байхдаа маш өөдрөг үзэлтэй байж, эцэс төгсгөлгүй бүтээн байгуулалт хийж, эх орныхоо төлөө монгол хүн юу хийж чаддагаа харуулах болно гэсэн сэтгэлтэй байлаа. Бараг л хязгааргүй настай юм шиг зүтгэж байсан. 30 жилийн дараа харахад 30 тэрбум ам.долларын өрөнд орчихсон байна. Бүгд л эх орноо зөөж худалдаж идэж амьдарцгааж байна. Уул уурхайн түүхий эдийн үнэ унахад л төсөв нь бүрдэхээ больсон цаг үе ирж. Эх орондоо халуун дулаан аж төрөх хот, тосгоноо барьж сууж чадахаа байчихаж. Гэсэн хэрнээ бүх ажлаа гадныхнаар хийлгэдэг болчихсон. Яармагийн гүүр, Хөшигтийн хөндий, Налайхын зам, Замын цагдаагийн урд талын гүүр, Дархан-Улаанбаатарын зам гээд бүх л бүтээн байгуулалтыг гадныхан хийж байна. Гадныхан л тендерт ялдаг, монголчууд тэнд оролцоод ч нэмэргүй болж. Өртэй бол тендерт оролцох ямар ч боломжгүй байх жишээтэй. Монголд өргүй компани битгий хэл хувь хүн ч байхгүй биз дээ. Хууль эрх зүйн орчин нь ч монгол хүндээ ээлгүй, гадныханд зориулсан байгаагийн жишээ энэ. Гэсэн ч өөдрөгөөр л бодож байна. 30-50 насны ажил, амьдралын тодорхой туршлага хуримтлуучихсан, монгол хүн болж хүмүүжсэн, ахмад үеэ хүндэлж хайрладаг, өөрийнхөө эрхэлсэн мэргэжилд үнэнч үе гарч ирж байж л Монгол орныг аварна гэж найдаж байна.

-Энэ удаагийн сонгуулийн дүнгээс өөрчлөлт харагдах болов уу?

-Өнгөрсөн 30 жилд хоёр том нам ээлжлээд л улс орныг авч явлаа. Өнөөдөр нам гээч зүйл гэмт хэргийг хаацайлдаг байгууллага болж хувирчээ. УИХ дээр хоёр том намын удирдлагууд ч “Нам харгалзахгүй, эх орныхоо төлөө гэсэн сэтгэлтэй зөв хүмүүс хэрэгтэй байна. Нам дотор гэмт хэрэгтнүүд бугшжээ, тэднийг цэвэрлэх хэрэгтэй” гэж хүн болгон ярьсан шүү дээ. Хүн амины, хүчингийн хэрэг гарлаа, ЖДҮХС-гийн мөнгийг өөрсдөдөө тараасан гээд тоочоод барамгүй хууль бус үйлдлүүд бий нь үнэн. Бизнесийн салбарт жилийн гурван хувийн хүүтэй зээлийг авч байсан түүх байхгүй юм аа. Гэтэл өөрсдөө тэр зээлээ аваад, хадгаламж зээлийн хоршоогоор оруулаад мөнгө угаасан. Зарим нь бүр хоёр гурван жил дараалж авсан байгаа юм. Энэ чинь гамшиг “COVID-19” биз дээ. Тийм хэрнээ дахин УИХ-д нэр дэвшинэ, сонгогдоно гээд яриад явж байх юм. Гэхдээ намын дарга нар нь ийм хүмүүсийг намаасаа хөөнө, намаа цэвэршүүлнэ гэсэн учир одоо бид харах л үлдлээ.

Хэрэв болдогсон бол сонгогчид энэ удаагийн сонгуулиар эх орныхоо төлөө л зөв хүнд л саналаа өгмөөр байна. Өмнөх шиг эдийн засаг, өр авлага гэсэн жижиг асуудал энэ удаагийн сонголтоор хөндөгдөхгүй, тэр бүр ард хоцорсон, бид алдсан. Хамгийн гол нь энэ удаад бид эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө сонголтоо зөв хийх хэрэгтэй. Эдийн засгаараа дамжиж нэг орны хараат болчихгүйн тулд хүн болгон саналаа өгөх ёстой.

Хувь хүн, бүлэглэлийн эрх ашгаа улс орны эрх ашгаас дээгүүр тавьж ирсэн, үл бүтэх нөхдүүд өмнөх 30 жил шиг мөнгө тарааж доромжлох л байх. Тэд монгол хүнээ боолын ажилд экспортолж, ард түмний ходоодыг хоосолж, ажилгүй, архинд донтуулчихсаны дараа нэг удаагийн гарын мөнгөөр дөрвөн жилийнх нь хувь заяаг худалдаж авахад амархан байх л даа. Ард түмэн мөнгийг нь авч болно, гэхдээ тэр олон нэр дэвшигчдээс эх оронч, зөвийг нь олоод л дугуйлчих. Бүгдийг нь биш юм аа гэхэд тэн хагаст нь зөв хүн УИХ-д сонгочихсон байхад өөрчлөлт гарна гэж би итгэж байна. Хэрвээ энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиар дахиад л итгэл даахгүй, иддэг уудаг, хуваадаг, завшдаг нөхдүүд гарч, нөгөө л олигархи, мафижсан систем нь үлдвэл Монгол Улс 2024 оны сонгуулийг үзэж чадахгүй. Миний хувьд бол маш их итгэл алдарч байна. Тун эмгэнэлтэй хувь заяа л нүдэнд харагдаж байна.

-Та энэ удаагийн сонгуульд нэр дэвших үү?

Манай Эх-Орон нам сонгуульд оролцохоор бүртгүүлчихсэн. Би Эх-Орон намыг төрд шударга зөв тогтолцоог бий болгож чадахуйц хүмүүсийн дамжих гүүр болоосой гэж чин сэтгэлээсээ хүсч байгаа. Манай намын нэр дээрээс ард түмний итгэлийг даах, биеэ засаад гэрээ зассан, төрөө засахыг зорьсон хүн дэвших бүрэн боломжтой. Түүнээс заавал манай намын гишүүн байхыг шаардахгүй. Элдэв хөрөнгө мөнгө өгөхийг бүр ч цээрлэнэ. Гагцхүү энэ түүхэн онцгой цаг үед хүлээн зөвшөөрөгдөх хэмжээний л хүн байх ёстой. Ямар нэгэн бохир заваан зүйлд хутгалдаагүй, цүнх барьж гүйн элдэв тендер, концесст орооцолдоогүй, жинхэнэ монгол хүн болж төлөвшсөн, шударга, ёс зүйтэй тийм л залуусыг нэр дэвшүүлэхэд манай нам бүрэн нээлттэй. Үүнийг монгол хүн бүрийн хүсэн хүлээж байгаа зүйл мөн байх гэж бодож байна. Харин миний хувьд нэр дэвших сонирхол алга. Монгол түмний минь сонголт, заяа төөрөг дээшээ байх болтугай.

– ЗАСГИЙН ГАЗРАА ӨӨРЧЛӨХГҮЙ БАЙЯ, ХУУЛЬД НИЙЦҮҮЛЬЕ ГЭВЭЛ ЯАРАЛТАЙ ОНЦ БАЙДАЛ ЗАРЛАХ ХЭРЭГТЭЙ –

Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчдын холбооны ерөнхийлөгч, АИХ-ын дэд дарга асан Ж.Гомбожавтай ярилцлаа.

---

-Энэ жилийн сонгуульд оролцох нам, эвсэл тодорхой болоод байна. Түүхэнд байгаагүй их буюу 208 бие даагч нэр дэвшинэ гэдгээ илэрхийллээ. Үүнд төр түшилцэж явсан эрхмүүд ч байна. Цахим ертөнцөөр олны анхаарлыг татах гэж оролдохоос өөрцгүй, хийсэн бүтээсэн зүйлгүй нөхдүүд ч байх юм. Тэдгээрийг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Энэ жил сонгуульд 15 нам, дөрвөн эвсэл, 208 бие даагч оролцоно гэж байна. би үүнийг хоёр талаас нь харж байгаа. нэгдүгээрт, одоогийн уих, Засгийн газар, төрийн алба хашиж байгаа хүмүүст ард түмний итгэх итгэл алдарсан юм байна. нэг үгээр хэлэхэд, тэднийг голж, чамлаж байна. Тиймээс олон нам, хүмүүс нэр дэвших саналаа илэрхийллээ. хоёрдугаарт, Монгол улс төрөө боловсронгуй болгож, улс орноо хөгжүүлэх шаардлагатай болжээ гэдгийг мэдэрсэн хүмүүсийн тоо ихээхэн нэмэгдсэн юм байна. Энэ нь их сайн үзүүлэлт. Би энэ хоёр талаас нь харж, олон нам, эвсэл, хүн нэр дэвшиж байгааг огт буруушаахгүй байна.

-Хэдий тийм ч огт харагдаж, дуулдаагүй, улс орон нийгмийн сайн сайхны төлөө юу ч хийгээгүй хүмүүс нэр дэвшинэ гэж байгаа нь төрийн босго хэт намхан байгааг харуулж байгаа хэрэг биш үү. Ер нь таныхаар УИХ-ын гишүүн гэж ямар хүн байх ёстой, УИХ-д ямар хүмүүс сонгогдох ёстой юм бэ?

-Нэр дэвших хүмүүс УИХ-ын гишүүн гэж хэн бэ, тэр юу хийдэг вэ гэдгийг сайн мэдсэн байх учиртай. Мэдэхгүйгээр нэр дэвших гээд явж байна гэж бодохгүй байна. Гэхдээ өнөөдөр ажиллаж байгаа УИХ-ын гишүүд өнгөрсөн дөрвөн жилд хийсэн ажлынхаа тайлан маягтай зүйлийг яриад байна. Үүнээс нь УИХ-ын гишүүнээр дөрвөн жил ажиллачихсан хүмүүс хийх ажлаа мэдээгүй, мэддэггүй юм байна гэсэн сэтгэгдэл төрлөө. УИХ-ын гишүүн гэдэг төрийн бодлогыг тодорхойлдог. Төрийн бодлогын төвлөрсөн илэрхийлэл нь хууль байдаг.

Хууль ард түмний эрх ашиг, бусад улс орны зиндаанд нийцэж байна уу гэдэгтээ холбож аливаа улс бодлогоо тодорхойлдог. Түүнийг л боловсронгуй болгохын төлөө ажиллах ёстой хүн нь УИХ-ын гишүүн. Гэтэл өнөөдөр гишүүд тэнд зам тавиулж, цэцэрлэг, сургууль барьсан, утаа униар багасгасан гэсэн аж ахуйн шинжтэй зүйлүүд ярьж байна. Түүнийг Засгийн газар, Нийслэлийн Засга дарга, цаашлаад хороо, багийн дарга нар хийх ёстой. УИХ-ын гишүүн ямар нэгэн аж ахуйн ажил хийж, хэн нэгнийг томилох ёсгүй. Хэд гурван төгрөгийг хуваалцахыг мэдэх ёсгүй. Улс жилийн болон дунд хугацаанд ийм хэмжээний мөнгө үйлдвэрлэнэ, түүнийг ийм зүйлсэд зар гэх бодлогыг л УИХ-ын гишүүн тодорхойлж оруулж байх ёстой юм.

Тэгэхээр УИХ-д ямар хүн сонгогдох ёстой вэ гэдэг хэмжээгээ мэдэх хэрэгтэй. УИХ гэдэг дадлага хийх газар биш, дөрвөн жилийн хугацаатай мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх дамжаанд очиж байгаа хэрэг биш. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож төрийнхөө сүлд, далбаанд тангаргаа өргөөд л шууд хууль боловсруулах, бодлого тодорхойлох ажил руугаа ордог төрд бэлтгэгдсэн хүн байх ёстой юм. Тэр хүн боловсрол мэдлэг өндөр, алсын хараатай, Монголоо гэсэн сэтгэл, зүтгэл, зоригтой хүн байх учиртай.

-Тэгвэл өөрөө ч төлөвшөөгүй хүмүүс УИХ-д орох гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ. Эсвэл УИХ-д орох өөр шалтаг шалтгаан тэдэнд байна уу?

-УИХ-ын гишүүн гэдэг юу хийдэг, ямар шалгууртай байдаг юм бэ гэдгийг харж, хэмжээгээ мэдэж байж нэрээ дэвшүүлэх ёстой. Нам, эвслүүд тийм хүмүүсийг сонгож нэр дэвшүүлэх хэрэгтэй. Би энэ шалгуурт нийцэж байна гэж бодсон л бол ард түмний шүүлтүүр ч очих ёстой юм.

-УИХ-д ихээхэн эрх мэдэл төвлөрчихсөн учраас ашиг хонжоо харж нэр дэвших болсон нь нууц биш. Энэ удаад ч гэсэн төр түшилцэх гэхээсээ илүү хэн нэгнээс өшөө авах, эсвэл өөрт ашигтай байдлыг бий болгох санаархлаар нэр дэвшээд байх шиг харагдаж байна л даа.

-Маш зөв зүйтэй асуулт тавьж байна. 2000 оноос хойш УИХ, Засгийн газрын гишүүн болвол баяжиж, хөрөнгөжиж болох юм байна гэдэг үзэл хавтгайрчихлаа. Энэ нь хоёр талтай байна. Нэгдүгээрт, нэр дэвшигчид би тэр тойрогт нэр дэвшээд гарч ирж чадвал хувийн бизнесээ хамгаалж чадах нь, хөрөнгө мөнгөтэй болчих юм байна гэж бодох болсон. Хоёрдугаарт, сонгогчид нэр дэвшигчдээс мөнгө төгрөг нэхдэг.

Би 2020 оны сонгуульд асар их ач холбогдол өгч байна. Өнгөрсөн 20 жилийн алдаа завхралыг арилгахад энэ удаагийн сонгууль шийдвэрлэх нөлөө үзүүлээсэй. Төрийн өндөр албан тушаалд шигдэж, түмний хөрөнгөнөөс хумсалж авдаг хачиг хувалзнуудаас салмаар байна. Ийм хачиг, хувалз манай төрд үүрлэчихээд салж чадахгүй 20 гаруй жил боллоо.

-Тэдгээрт та ямар хүмүүсийг багтааж хэлэх вэ?

-Ард түмний хөрөнгөөс сорж байгаа хувалзнууд зөвхөн ЖДҮ-чид биш. Хүмүүс ганцхан ЖДҮ-чдийг онцлоод байдаг нь явцуу ойлголт юм. Үүнд төрийн албан тушаалыг наймаалцагчид, концесст холбогдогсод багтана. Концессийг 2016 оны сүүлээр их ярьдаг байсан ч өнөөдөр зарим нэг хүн алдаг оног л ярьдаг болжээ. Оффшорчид, газрын наймаачид, элдэв зөвшөөрөл олгогчид, ял завшуулагчид ч орно. Өнөөдөр цагдаа, шүүхийн дарга нар дотор хөрөнгөжөөгүй, хаус авч, 570 унаагүй хүн бараг л үлдсэнгүй дээ. Түүнчлэн хамаарал бүхий хүмүүсээ албан тушаалд тавьж, тэд нараараа дамжуулж дам байдлаар хөрөнгө мөнгө завшдаг хүмүүс бий. Хууль гэрээ хэлцэл хийхдээ гадныханд үйлчилдэг хүмүүсийг ч энд дурдах хэрэгтэй. Тэд үндэстэн дамнасан кропорациуд, гадны нөлөө бүхий этгээдүүдийн захиалгаар хууль хийж, гар хөл нь болдог.

Бүхэл бүтнээр нь биш ч үг, өгүүлбэр өөрчлөх маягаар хуульд өөрчлөлт оруулдаг. Мөн дуулиант хэргүүдийн нотлох баримтыг ямар нэгэн хэмжээгээр мэдэж байгаа хэрнээ түүнтэй тэмцэл хийхийн оронд өөрт нь хэрэгтэй нөхцөл байдал бүрдсэн үед шударга хүн бол ярьж, нэр хүндээ өргөдөг хүмүүс ч төрд шигдсэн хувалз юм. Би бүгдийг тоочсонгүй, арван жишээг л дээр онцолж хэллээ. Энэ хүмүүсийг төрд яасан ч шургуулж болохгүй. Тийм учраас сонгогчид зөвхөн ЖДҮ, 60 тэрбум гэж харах бус өргөн хүрээнд харж, сонголтоо хийх хэрэгтэй. Миний хувьд МАН-ын гишүүн, намаас дэвшүүлсэн хүнийг сонгоно гэж бодож байгаа боловч энэ 10 шалгуурыг даахгүй хүн нэр дэвшвэл сонгохгүй.

Ер нь үүнтэй холбоод хэлэхэд сүүлийн хоёр сонгуульд төрийн аппарат данхайчихсан. Намайг УИХ-ын дэд даргаар ажиллаж байхад УИХ 100 хүрэхгүй хүнтэй байсан бол одоо УИХ-ын гишүүн бүр дөрвөн туслахтай, байнгын хороо бүр долоо, найман зөвлөхтэй болж. Тооцоод үзэхэд 400 гаруй хүн УИХ-д ажиллаж байна. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Засгийн газарт ч мөн ялгаагүй орон тоо нэмэгдсэн. Үүнээс болж төрийн албаны залгамж чанар алдагдсан. Төрд мэргэшсэн албан хаагч байхгүй, сонгуулиас сонгуулийн хооронд солигдсон байдалтай байна. Би 20 гаруй жил аймгийн дарга хийсэн хүн. Тэр үед ЗГХЭГ салбар хариуцсан нэг л референт байдаг байв. Тэд олон жил ажилласан дадлага туршлагатай, тухайн салбарынхаа амьд лавлах нь байсан юм. Үүнд одоо ажиллаж байгаа хүмүүс буруутай юм биш. Төрийн тогтолцооны гажуудал ийм байдалд хүргэж байгаа юм.

-Та энэ жилийн сонгуулийн өнгийг хэрхэн харж байна. Энэ сонгуулийн үр дүнгээс юу хүлээж байна вэ?

-Төрийн тогтолцоогоо өөрчлөхгүйгээр Монгол Улс зөв голдиролдоо орохгүй. 1992 онд бид Үндсэн хуулийг батлахдаа хэд хэдэн алдаа хийсэн. Үүнийг сүүлийн нэмэлт, өөрчлөлтүүдээр засаж чадсангүй, харин ч гүнзгийрүүлчихлээ. Тиймээс одоогийн гарч ирэх 76 төрийн тогтолцоог өөрчлөх хүмүүс байх хэрэгтэй. Манай Монгол Улсад хоёр танхимтай парламенттай байсан хоёр удаагийн тохиолдол бий. 1990-1992 онд хоёр танхимтай парламенттай байх үед би АИХ-ын даргаар ажилласан. Тэр үед УБХ-аас ирсэн хуулиудыг дээд танхим хянах бололцоотой. УБХ-ын буюу АИХ-ын депутатууд дотроос ёс зүй, хууль зүйн ямар нэгэн гажуудал, зөрчил илэрвэл дээд танхимаас тэр хүнийг эгүүлэн татдаг, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд тэргүүтэй өндөр албан тушаалын арваад хүнд ард түмний нэрийн өмнөөс хяналт тавьдаг байв. Харин бид 1992 онд нэг хүний захиргаадалтаас салах гэдгийг илүүтэй бодож Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсан. Гэтэл өнөөх 76 нь хэмжээлшгүй эрхтэй, хяналтгүй төр болоод хувирчихсан. Тиймдээ ч өнөөдрийн УИХ гэмт хэрэгтнүүд, ёс зүйн алдаа гаргасан хүмүүсийн үүр болж хувирсан. Ийм зүйл болж магадгүй гэдгийг тэр үед бодоогүй биш бодсон байгаа юм. Тиймээс Үндсэн хуулийн Цэцийг байгуулж, Үндсэн хуульд ард түмний нэрийн өмнөөс хяналт тавья гэж шийдсэн. Гэхдээ Цэцийг байгуулахдаа бид хоёр том алдаа хийсэн байна. Тэр нь Ерөнхийлөгч, УИХ, Дээд шүүхээс тус бүрээс санал болгосон гурван хүнээс Цэцийн гишүүдийг бүрдүүлж байгаа явдал. Учир нь санал болгож дэвшүүлсэн субьектдээ ямар нэгэн хэмжээгээр үйлчилж байгаа тохиолдол өнгөрсөн хугацаанд маш их ажиглагдлаа. Үүнээс болж Үндсэн хууль бичигдсэнээрээ хэрэгжихгүй байна. Хоёрдугаарт, Цэцэд Үндсэн хуулийн эрхийг нь дутуу өгч, дүгнэлт л гаргадаг болгосон.

Дүгнэлтийг нь хэлэлцсэн ч юм шиг, үгүй ч юм шиг. Заримдаа Цэц тодорхой бүлэглэлийн эрх ашигт зориулсан дүгнэлт гаргаж байх шиг. Ер нь Цэцийн гишүүдээр хууль зүйн мэдлэгээрээ Монголдоо шалгарсан, ахмад гишүүдийг тавихгүй байгаа нь алдаа болж байна. Бусад улс оронд тэтгэвэрт гарах насны хүмүүсээ энэ албанд томилдог жишиг бий.

Бидний Үндсэн хууль хийхдээ алдсан хоёр дахь алдаа бол хууль хяналтын байгууллагуудын ажиллах зарим гол заалтыг дутуу хийсэн явдал. Үүнээс үүдэн Дээд шүүх, Улсын прокурор зэрэг байгууллагуудад төрөөс тавих ямар ч хяналтгүй болчихсон. Ард түмнээс дээгүүр эрх ашигтай шүүх, прокурорын байгууллага энэ Монгол Улсад байх ёсгүй. Ард түмний эрх ашигт захирагдсан байгууллага байх ёстой юм. Үүнийг дутуу орхисноос болоод ял завшихсад Монголын төрийн гол өндөрлөгүүд дээр бугшсан байна. Энэ бүхнийг бид энэ жилийн сонгуулиар арилгах ёстой. Тэд тогтолцооны өөрчлөлт буюу Улсын Бага хурал, Ардын Их хуралтай болгох хэрэгтэй. Дээрээс нь Сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөх ёстой. Өнөөдөр иргэд төрийн түшээ болох хүнээ сонгох эрхгүй, хуулиар хязгаарлачихсан байна. Мөн Намуудын тухай хуулийг өөрчлөх ёстой. Энэ намууд гуравхан сая хүнтэй Монголыг 36 тийш нь хувааж, талцуулж байна. Үндсэндээ бидэнд хоёр нам байхад л болно. Ер нь энэ удаагийн сонгуулиар МАН, АН-аас нэр дэвшүүлэх хүмүүсээс Монгол орны хувь заяа ихээхэн шалтгаална. Мэдлэг, чадвартай хүмүүсээ дэвшүүлчихвэл сонгогчид бид тун дуртай дэмжих болно. Хэрэв үгүй бол гарч ирсэн нөхөд өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийж чадахгүй.

-Үүсээд байгаа нөхцөл байдалтай холбогдуулаад асуухад Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотойгоор Засгийн газар огцорч, түр зуурын, туршилтын гэж хэлж болохоор Засгийн газар байгуулагдах уу?

-Манай төрийн түшээд ямар болчимгүй, алсын хараа, бодлогогүй зүйл хийдэг юм бэ гэдгийн тодорхой жишээ нь энэ л дээ. Яагаад УИХ-ын ээлжит сонгууль зургадугаар сард болно гэж тооцолгүй Үндсэн хуулийн хэрэгжих хугацааг тавдугаар сарын 25 гэж гаргачихав. Үндсэн хуулиас хүчтэй хууль гэж үгүй. Үндсэн хуулиа дагая, бид хуультай орон юм гэж үзэж байгаа бол Засгийн газар огцрохоос өөр аргагүй. Уг нь бол тийм зүйлийг цар тахал гарчихсан энэ үед хиймээргүй байгаа юм. Үүнээс гарах ганц л арга бий. Тэр нь Ерөнхийлөгчийн уриалга ч биш.

Ганцхан коронавирус гарсантай холбоотойгоор онц байдал зарлах явдал. Үндсэн хуульд Онц байдал зарласан бол түүний хор уршиг арилсан цагт сонгууль хийх заалт бий. Засгийн газраа өөрчлөхгүй байя, хуульд нийцүүлье гэвэл яаралтай Онц байдлаа зарлах хэрэгтэй. Улмаар цаг сайхан болоод ирвэл аравдугаар сард орон нутгийн сонгуультай хамт УИХ-ын сонгуулийг явуулбал ард түмэн, төрд илүү хэрэгтэй.