Монгол Улсын гавьяат тамирчин, казах түмний домогт бөх, улсын харцага О.Бахыттай ярилцлаа. Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын харьяат, чөлөөт бөх, үндэсний бөхөөр амжилт гаргасан тэрээр “Хоршоолол” нийгэмлэгт олон жил дасгалжуулагчын алба хашсан билээ. Казах түмний хүчит бөх О.Бахыт гуайн амжилтыг төр засаг өндрөөр үнэлэн 2006 онд Монгол Улсын гавьяат тамирчин цол олгож, Монголын үндэсний олимпийн хорооны “Алтан очир”, “Олимпийн алдар” одонгоор тус тус шагнаж байжээ.
-Энэ жил Баян-Өлгий аймгийн бөхчүүд нэг гал болон бэлтгэлээ базаасан. Үүний үр дүн гарч шинэ начинтай боллоо?
-Манай аймаг “Өлгийн хүчтэн” дэвжээтэй болсон. Дэвжээний тэргүүнээр аймгийн арслан Х.Айдос, тэргүүлэгч гишүүдийн бүрэлдэхүүнд улсын начин болсон Б.Баатарцол, аймгийн арслан Х.Асен, Мамбет, Нямхүү, Тилеухан нар ажилладаг. Тус дэвжээ нь Баян-Өлгий аймгийн уугуул бөхчүүдээс Улсын цолтой бөх төрүүлэх зорилготой юм. Би “Өлгийн хүчтэн” бөхийн дэвжээг ахлан анх удаагаа нэгдсэн гал болон наадмын бэлтгэлд гарсан. Үндэсний бөхийн спортоор хичээллүүлэх тал дээр анхаарч бага ч гэсэн хувь нэмэр оруулж л явна даа. Бөхийн галд 30 гаруй бөх гарч баяр наадамдаа бэлдлээ. Бэлтгэлийн үр дүн гарч Б.Баатарцол маань начин цол хүртэн А.Б.Серык дөрөв, М.Еркебулан маань гурав давж сайхан наадлаа. Мөн У.Берек маань Баян-Өлгийн баяр наадамдаа түрүүлж аймгийн харцага цол авсан. Хамгийн сүүлд би 1981 онд Үндэсний бөхийн улсын аварга шалгаруулах тойргийн барилдаанд 22 даван начин цол хүртэж байсан юм. Тэгэхэд Д.Амгаа заан түрүүлж, Х.Баянмөнх аварга хүрэл медаль хүртсэн.Тэр үеэс хойш 35 жилийн дараа Баян-өлгийн зон олон минь улсын цолтой бөхтэй болж байна, их баяртай байна даа.
-Б.Баатарцолыг начин болно гэж бодож байв уу. Энэ жил бөх сонирхогчдын тааварт түрүүлэх бөхөд нэрлэгдэж байсан уран барилдаант Ө.Даваабаатараар начин цолны болзол хангалаа…
-Мэдээж юм дуулгах бөхчүүдийн минь нэг. Олон ч жил барилдсан учраас бөхчүүд маань бүгд л улсын цол горилж барилдсан. Бөхчүүд бэлтгэл сургуулилтаа ч сайн базаасан.
-Та нэг ярилцлагадаа “Баян-Өлгийгөөс минь улсын начин төрвөл онгоц өгсөн ч яадаг юм” гэсэн байсан. Нутгийн зон олон нь шинэхэн начнаа хүлээж авсан байлгүй?
-Одоохондоо засаг, захиргаа солигдоод хүлээж аваагүй л байна. Би 2000 онд Баян-өлгий аймгийн “Биеийн тамир спорт хороо”-ны даргаар ажиллаж байсан юм. Тэр үед улсын цол авсан хүнд мотоцикль өгнө гэснийг нь “УАЗ-469” машин болгосон. Бүр онгоц өгнө ч гэж бичсэн яадаг юм гэж хэлж байсан удаатай. Яг өгнө гээгүй өгсөн ч яадаг юм гэж хэлсэн. Хүмүүс ташаа ойлгоод байдаг юм.
-Баян-Өлгийгөөс улсын цолонд хүрэх бөхчүүдийг нэрлэвэл…
-Сайхан залуус их байна. Энэ жилийн үндэсний баяр наадамд өнгөрсөн жилийн түрүү бөх Улсын арслан Э.Оюунболдод тавын даваанд унасан аймгийн арслан Б.Серык байна. Баян-Өлгий аймгийн баяр наадамд түрүүлж арслан болсон У.Береке мөн М.Еркебулан, Н.Мустафа гээд улсын цолонд ойрхон залуучууд байна. Цаашдаа хэн нь их хөдөлмөрлөж, бэлтгэл сургуулилт хийж бөхийн төлөө чин үнэнчээр зүтгэнэ тэр хүнд амжилт ирэх нь мэдээж. Үндсэндээ өөрсдөөс нь шалтгаална даа.
-Та бол казах түмний домог болсон бөх. Баяр наадамд барилдаж байсан тухайгаа яриач?
-Би цол авсныхаа дараа жил буюу Ардын хувьсгалын 61 жилийн ойн улсын их баяр наадамд зодоглож зургаа давж байсан. Дөрвийн даваанд Өмнөговийн Д.Багахүүтэй барилдсан. Улсын начин Д.Багахүү гурвын даваанд О.Балжинням аваргыг хаясан байсан юм. Харин тавын даваанд Адуучийн Баатархүүтэй тунаж мөн зургаагийн даваанд Д.Дашжамцтай тунаж өвдөг шороодуулан Монгол Улсын харцага цолны болзол хангаж байсан түүхтэй. Харин долоогийн даваанд М.Мөнгөн арсланд унасан. Мөн 1983 онд тав даван бас л тунаж байлаа.
Ө.Тулгаа заан, Ж.Чулуун, Ц.Улаанхүү, Б.Батхуяг
нарын начингуудын хамт. Урд эгнээнд зүүн гар талых нь О.Бахыт харцага
Тунааны барилдаан их сайхан шүү дээ. Яриа хөөрөө юу байв гэж, харгүй сайхан барилддаг юм. Намайг тэр болгон үндэсний баяр наадмаар амлаж байгаагүй. Тунааны л бөх байлаа. Сонирхуулахад, 1978 онд Б.Түвдэндорж аварга намайг наадмаар улсын цол хүртэх бөхчүүдийн нэгэнд оруулсан тухай дуулаад сэтгэл хөөрөөд Отгонтэнгэрт Дэлхийн аваргын бэлтгэлд гарч байснаа орхиод наашаа давхиад ирсэн юм. “Түвдэн аварга начин болно гэсэн юм чинь начин бололгүй яах вэ” гэж бодогдоод. Гэтэл начин ч болж чадаагүй өвдөг шороодсон доо.
-Наадмын бэлтгэлд хэн хэнтэй гардаг байв?
-Би тэр үед Монгол Улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багт байсан. Д.Амгаа заан, Л.Сосорбурам арслан, Х.Баянмөнх аварга гэсэн сайхан бөхчүүдтэй гал болж бэлтгэл сургуулилтаа базааж байлаа. Бас Ж.Мөнхбат, Д.Цэрэнтогтох аваргын галд ч гарч байсан. Их олуулаа ч гардаггүй байждээ. Галаас минь сайхан цолтнууд ч төрж байж. Улсын аварга О.Балжиннямтай нэг галд гарсан тэр жил начин цол хүртэж байсныг тод санаж байна. Би “Хоршоолол” спорт хороонд харьяалагдаж байхдаа О.Балжинням аварга, С.Хүрэлбаатар заан тэргүүтэй бөхчүүдтэй гал байгуулж Баруунхараад гарч байлаа. Тэр үед нэг майхан бариад өөрсдөө хоол ундаа бэлдэж бэлтгэл, сургуулилтаа хийдэг байсан. Одоо үе чинь хачин сайхан болжээ. Олимпийн наадамд бэлдэж байгаа юм шиг амралтын газар, хоол хүнс нь бэлэн.
-Та тухайн үеийн олон сайхан бөхчүүдтэй найзалж нөхөрлөж явсан. Тэр үеийнхээ тухай дурсаач?
-Тухайн үеийн сайхан бөхчүүдтэй барилдаж, найзалж нөхөрлөж л явсан даа. Ард түмний хайртай бөх Д.Хадбаатар аваргатай заалны барилдаанд их барилдаж байлаа. Унаж, давж явсан удаа бий. Харин Улсын наадамд бол таарч байгаагүй юм байна. Зэвэгийн Дүвчин бид хоёр чинь багын найзууд, хөдөөнөөс ирээд л танилцаж ойр дотно явсан. Төрийн наадмын тавын даваанд хоёр ч удаа З.Дүвчин заанд унаж байлаа. Ө.Тулгаа, Р.Давааням, Д.Түвшин заан, Өмнөговийн Д.Багахүү, Дундговийн Ц.Улаанхүү, Ховдын А.Баатархүү, Сүхбаатарын Ж.Чулуун начин гээд сайхан бөхчүүд бүгд миний үеийнх. Их л барилдаж байлаа. Харин би бөхчүүдийн дундах найраа гэж мэдэхгүй. Өөрийнхөө бор зүрхээр л явдаг байсан. Энэ талаар минь надаас илүү миний үеийн бөхчүүд хэлэх байх.
-Та хэзээ үндэсний баяр наадмын торгон ногоон дэвжээн дээрээ зодоглов?
-Сүүлд 2000 онд Баян-өлгий аймгийнхаа 60 жилээр зодоглож арав дахь удаагаа түрүүлсэн. Одоо нас 60 гараад л явж байна.
-К.Канат, Ш.Мурат гээд Өлгий нутгийн сайхан арслангууд байдаг. Улсын цолонд яагаад хүрсэнгүй вэ. Энэ талаар таны бодож, санаж явдаг зүйл байдаг уу?
-Улсын цолонд хүртлээ бэлтгэл л хийхгүй байгаа юм. Улсын цол гэдэг цол зүгээр сууж байгаад авчихдаг амар зүйл биш. Маш их хөлс, хөдөлмөр зарцуулж уйгагүй л хичээх хэрэгтэй. Одоо ч гэсэн бөхчүүдэд хөдөлмөрч, тэмцэлтэй байхыг илүүтэй заадаг.
-Монгол бөх бол монгол соёлын дархлаа байдаг. Ахмад бөхийн хувьд бөхийн жудаг гэж юуг хэлэх вэ?
-Үндэсний бөх ёс жаягийн дагуу, номоороо явдаг л зүйл. Ахмад цолтой ч бай бага цолтой ч бай хэн хэнийгээ хүндэлж явах учиртай юм. Хүндэлж дээдлэхээс эхлээд эв зүйгээ олох нь хүртэл жудаг юм шүү дээ. Би бөх хүний хувьд ёс жаягаа бодож жудагтай байхыг эрхэмлэдэг. Залуу халаа болсон шинэхэн хүчтэнүүддээ их хэлж, ойлгуулж байдаг юм. Энэ спортод амьдралаа зориулчихсан учраас заах зүйл бишгүй л их байна.
-Бөхийн спортод орсон түүхээсээ ярихгүй юу? Хэн таныг бөх рүү залж, чиглүүлсэн бэ?
-Би анх Улаанбаатар хотод Барилгын техникумд суралцаж байсан. Тухайн үед волейбол тоглодог. Залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль ч авч байлаа. Харин бөхийн спорт руу оруулсан хүн бол жүдо бөхийн дасгалжуулагч, спортын мастер “Буурал” хэмээх Д.Гансүх гэж хүн байсан юм. Д.Гансүх гуай “Чи волейбол тоглосноос илүү бөхийн спортод орвол ирээдүйтэй юм байна” гэсэн юм. Тэр хүн Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Л.Ням, Зэвэгийн Дүвчинтэй танилцуулж чөлөөт бөхийн спортод оруулж байлаа. Их олон жил өнгөрчээ. 1974, 1976 оны үе шүү дээ. Би 1978-1986 оны хооронд чөлөөт бөхийн шигшээ багт байсан. Тэр үед Москвагийн олимпийн их наадамд +100 кг-ын жинд оролцож байлаа. Дэлхийн цомын тэмцээнд 1981 онд хүрэл медаль хүртсэн. Мөн гурван удаа Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож байлаа. Үүнээс гадна Москва хотод болсон “Сайн санааны тоглолт”-нд оролцож шагналт дөрөвдүгээр байр, “Интернациональ” тэмцээнд хошой алт, нэг мөнгө, Найрамдалд ах дүү армиудын тэмцээнд алт, мөнгө, хүрэл медаль хүртэж байсан юм. УАШТ-д дөрвөн алт, 10 мөнгө, дөрвөн хүрэл хүртэж байсан даа.
-Таны хүүхдүүдээс бөхийн спортоор хичээллэдэг үү?
-Миний хүүг Б.Бегжан гэдэг. Аймгийн харцага, спортын мастер казах кураш бөхийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээний гурван удаагийн хүрэл медальтай. Одоо аймагтай бөхийн дасгалжуулагч хийдэг.
-Энэ жилийн наадам их сайхан болсон. Гэхдээ наймын даваанд улсын арслан П.Бүрэнтөгс, Р.Пүрэвдагва хоёрын барилдаан нэлээд маргаан дагуулж халх, дөрвөдөөрөө талцлаа. Энэ талаарх таны бодол?
-Сайхан наадам боллоо. Бидний үед 1024 бөх ингэж барилдаж байгаагүй юм. Дандаа 512 бөх барилддаг байлаа. Ингэж аймаг, сумдын бөхчүүдээ Үндэсний баяр наадамдаа хамруулж байгаа нь сайхан юм. Ч.Санжаадамба маань түрүүллээ. Аргагүй л Үндэсний баяр наадмын түрүү болохоор бөхийн нэг. Ард түмэн ч их баяртай байгаа нь мэдэгдэж байсан. Тэр барилдааны тухайд бөхийн ёс жаягаа бодвол үндэс, угсаагаараа талцах нь дэмий л зүйл. Бид чинь Монгол гэсэн нэгэн дээвэр дор байгаа хүмүүс шүү дээ. Удахгүй олимпийн наадам болно. Энэ удаагийн олимпийн наадмаас монголчууд их зүйл хүлээж байна. Би чөлөөт бөхийн хүн учраас жүдо, чөлөөтөөрөө монголчууд дэлхийг ноёлж байна гэж харж байгаа. Улсын наадмын түрүү бөх Ч.Санжаадамба аваргын багш нь манай Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Зэвэгийн Дүвчин шүү дээ. Тиймээс олимпоос ч гэсэн амжилт дүүрэн ирнэ байх. Би хааяа залгаж бэлтгэл сургуулилт ямар байгаа талаар асуудаг юм. Ямар ч байсан олимпод оролцох чөлөөт бөхийн тамирчдын бэлтгэл сургуулилт маш сайн байгаа талаар хэлсэн.
-Саяхан Баян-Өлгий аймагт үер бууж нэлээд гарз хохирол амслаа. Хүмүүс хэр их тусалж, дэмжиж байна вэ?
-Баян-Өлгийд минь үер ус болж айлын хашаа, хороо унасан аюул гарсан. Гэхдээ халуун сэтгэлт хүмүүс эрвийх дэрвийхээрээ тусалж л байна. Гэр оронгүй болсон хүмүүст гэр орон, газар өгөөд залуучууд нь очиж хашаа хорооноос нь барилцаж байгаа. Очиж чадахгүй хүмүүс нь мөнгөн тусламж үзүүлээд хүн бүр л нэмэр болж байна. Казахстанаас ч гэсэн тум дэм болж байгаа.