Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Таны хувьд хоёр Ардчилсан нам гэж байхгүй гэж хэлж байгаа. Гэхдээ бодит байдал дээр Ардчилсан нам нэгдмэл биш байдалтай байна. Үүнийг юу гэж ойлгох вэ?

-Би хэлээд байгаа юм биш шүү дээ. Хууль нь л тийм юм чинь. Нөгөө талаас очоод Улсын бүртгэлийн гэрчилгээ, Улсын дээд шүүхийн тогтоол шийдвэр байна уу, Ардчилсан намыг төлөөлөх эрх яг хэнд чинь байгаа юм бэ гээд асуу л даа. Юу үзүүлэхийг нь харах хэрэгтэй. Надад өнөөдөр Улсын бүртгэлийн гэрчилгээ, хүчин төгөлдөр Улсын дээд шүүхийн тогтоол гээд бүх юм байна. Ардчилсан намын VII Их хурлын тогтоол ч хэвээрээ байна. Нөгөө талд юу байгаа юм. Хэнд хууль ёсны эрх байна, тэр нь л хууль ёсны байгууллага. Ер нь хуулийн этгээд нэг л байдаг шүү дээ. Хэрэв тийм биш юм бол аль дуртай байгууллагынхаа нэрийг хоёр, гурав хувааж хэрэглээд, би захирал нь хэмээн цээжээ дэлдээд байх хэрэг үү. Ийм зүйлийг зөвшөөрөх юм уу.

-Ардчилсан намын дүрмийн дагуу Үндсэн дүрмийн хороо, Дотоод сонгуулийн хороо дараагийн даргыг сонгох эрх, үүрэгтэй байдаг. Ц.Тувааны талаас хамгийн сүүлийн Их хурлаас сонгогдсон хүчин төгөлдөр ҮДХ, ДСХ-ны удирдлагууд саяын намын даргын сунгааг явуулсан учраас бидний хийсэн сонгууль хүчин төгөлдөр гэж хэлж байгаа л даа.

-Уучлаарай, тийм биш л дээ. Тэд X Их хурлыг хүчинтэй гээд байгаа. Тэр Их хурлыг Дээд шүүхээс хүчингүй гээд хэлчихсэн. Тэд энэ Их хурлаар Үндсэн дүрэмд өөрчлөлт оруулах гэж үзсэн ч Дээд шүүх түүнийг нь бүртгээгүй. Хоёрдугаарт, хэрэг болохоороо л хүчинтэй гээд байгаа болохоос тэд X Их хурлаар тогтоол гаргаад ҮДХ, ДСХ-г татан буулгачихсан шүү дээ. Ц.Туваан нарын гарын үсэг ч тэнд бий.

Улс төрийн намын тухай хуулийн 13.4-т “Намын Их хурлаар батлагдсан дүрэм, мөрийн хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулах, сонгогдсон бүрэлдэхүүнийг өөрчлөх асуудлыг төлөөллийн төв байгууллага шийдвэрлэж болно” гэсэн байдаг. Төлөөллийн төв байгууллага гэдэг нь манай намд бол Үндэсний бодлогын хороо юм. Манай Үндсэн дүрмийн 5.22-ын 5.7-д ДСХ-ны дарга, дэд дарга, гишүүдийн бүрэн эрхийн хугацаа дөрвөн жил байна гэж заасан байдаг. Гэтэл тэдний хүчинтэй гээд байгаа ҮДХ, ДСХ 2017 оны хоёрдугаар сарын 12-нд хуралдсан намын VII Их хурлаас батлагдсан юм. Би намын дарга болж, санал оруулснаар баталж байсан учраас маш сайн санаж байна. Энэ утгаараа 2021 оны хоёрдугаар сард тэр ДСХ, ҮДХ-ны бүрэн эрх дуусгавар болчихсон. Бүрэн эрх нь дуусгавар болсон учир эрх зүйн чадамжгүй болсон гэсэн үг. Тиймдээ ч манай намын ҮБХ-ны хуралдаан болж ҮДХ, ДСХ-ны бүрэн эрхийг дуусгавар болсонд тооцож, шинэ бүрэлдэхүүнийг томилчихсон. Дөрөвдүгээр сарын 7-нд болсон Ардчилсан намын XI Их хурлаар ҮБХ-ноос гарсан тогтоол шийдвэрийг мөн давхар батламжилж, ёсчилсон. Тэгэхээр одоо ямар ч асуудал байхгүй. ДСХ-ны журам гэж байдаг юм. Тэр журмын 4.1-т ДСХ-ны бүрэн эрх дөрвөн жил байна, бүрэн эрх дууссан тохиолдолд эрх бүхий байгууллага дараагийн бүрэлдэхүүнийг томилох хүртлээ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлнэ гэсэн байдаг. Түүнийг И.Мөнхжаргал буруу тайлбарлаад байгаа юм. Манай намын Үндсэн дүрэм дээр намын удирдах дээд байгууллага нь намын Их хурал байна гэж заасан байдаг. Нөгөөтэйгүүр дүрмийг дагаж журам гардаг, дүрэм нь хуулиа дагаж гардаг. Маргаан үүслээ гэхэд ямар ч тохиолдолд хуулиа л барина шүү дээ. Хэрвээ нам дотор маргаан үүсвэл журмыг бус дүрмээ л барина. Эрх зүйн чадамжийн хувьд дүрэм журмынхаа дээр байна шүү дээ.

-Ардчилсан намын дүрэмд цахим сонгууль явуулах заалт байхгүй. Тэгэхээр цахим сонгуулийн үр дүн хүчин төгөлдөр байж чадах уу?

-Төлөөллийн төв байгууллага нь өөрөө намын Их хурлаас баталсан дүрэм, мөрийн хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулах, сонгогдсон бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт оруулах эрхтэй гээд хуульчилсан. Тэгэхээр төлөөллийн төв байгууллага нь хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийнхээ хүрээнд журам, дүрэмдээ нэмэлт, өөрчлөлтүүд хийгээд баталчихсан. Тэр нь ямар ч хууль, дүрмийн зөрчил биш. Дээрээс нь энэ асуудал дүрмээр бус, журмаар зохицуулагддаг юм. Дүрэм дээр цаасаар болон цахимаар явуулна гэсэн заалт байхгүй. Ерөнхий заалтууд л байдаг болохоос биш заавал цаасаар, цахимаар сонгууль явуулна гэсэн зохицуулалт байдаггүй. Үүнээс гадна цар тахалтай холбоотойгоор Гамшгийн тухай хууль гарсан. Зөвхөн Монголд бус дэлхий нийтээрээ цахим хэлбэрт шилжчихээд байна. Энэ утгаараа хууль зөрчсөн ямар ч үйлдэл байхгүй.

-Дээд шүүхээс цаасан болон цахим сонгуулийн үр дүнгээс сонгогдсон хоёр нэр дэвшигчийн аль нэгийг нь намын даргаар батламжилж таарна. Хэрэв М.Тулгатыг батламжилбал та нөгөө талтай эвсэж, нэгдэх үү?

-Ямар нэгэн эвсэлдэх асуудал байхгүй. Яасан гэж эвсэлдэх юм. Нэг л үзэл суртлын тугтай, үзэл баримтлалтай, үндсэн дүрэмтэй, нэгдмэл нэг л нам шүү дээ.

-Гэхдээ хоёр тийш харчихаад байгаа нь үнэн шүү дээ.

-Зүгээр л дүрэм, журмыг уландаа гишгэж байдаг, эрх мэдэл албан тушаалдаа ташуурсан хэсэг бүлэг нөхдүүдийн хийж байгаа дүрмийн бус үйлдэл шүү дээ. Бидэнд хууль, дүрэм зөрчсөн зүйл байхгүй. Улсын дээд шүүх дээр энэ асуудал очлоо гэхэд Үндсэн хуулиа л барьж таарна. Үндсэн хуульд төрийн бүх шатны байгууллага, түүний албан тушаалтнууд зөвхөн хууль дээдлэх зарчмаар ажиллах үүрэгтэй гэж заасан байдаг. Мөн Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн бүр хууль, шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй гэж заасан байдаг. Тэгэхээр хуульд юу гэж заасан байна, түүгээрээ л явна. Энэний ард Ерөнхийлөгч, УИХ-ын олон гишүүн байгаа учраас бүртгэнэ, тэрний ард АН-ын одоогийн удирдлагууд, жирийн гишүүд байгаа учраас бүртгэхгүй гэж үзэмжээр хандах эрх хэнд ч байхгүй. Хууль бидний талд байгаа учраас бид итгэлтэй байна. Ямар нэгэн итгэмжлэлгүйгээр Ардчилсан намыг шууд төлөөлөх эрх нь надад бий. Өөр хэн нэгэн төлөөлөх шаардлага гарвал миний итгэмжлэл олгосон этгээд Улсын дээд шүүхэд хандах ёстой. Би тухайн үед Ц.Туваанд итгэмжлэл олгосон. Үндсэн дүрэмд намын дэд дарга намын даргын өгсөн чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ гэж заасан байдаг. Би намын даргын хувьд түүнийг намын Их хурлаа хийж, хамгийн их санал авсан нэр дэвшигчийг намын даргаар батламжлаад тамга, тэмдгээ хүлээлгэн өгөөрэй гэсэн үүрэг өгсөн. Гэсэн ч миний өгсөн үүргийг биелүүлэлгүй дөрөв, таван сар болсон учир би арга буюу эргэн ажлаа авсан. Итгэлийг минь хөсөрдүүлж, өгсөн үүрэг даалгаврыг минь биелүүлэхгүй байсан учир ийм алхам хийсэн хэрэг. Хүмүүс янз бүрээр мушгидгаараа мушгиж, Эрдэнээ намын даргаараа дахин дөрвөн жил ажиллах нь гэж ярьсан л даа. Тийм биш, би энэ алдаа мадгийг засаж, дараагийн намын даргад өөрөө тамга, тэмдгийг хүндэтгэлтэйгээр шилжүүлэх ёстой юм байна гэсэн зарчмын байр суурь дээр байсан хэрэг. Энэ ч утгаараа Ардчилсан намын баярын өдөр намынхаа XI Их хурлыг амжилттай хуралдууллаа.

-Таны ард МАН байгаа юм уу. Таныг нэр холбогдоод байгаа хэргээсээ болж МАН-ын гар хөл болж байна. Тиймдээ ч нөгөө талтай эв зүйгээ олох саналыг хүлээж авахгүй байгаа гэх юм. Энэ үнэн үү?

-Нотолгоо ярья л даа. Эрдэнээ МАН-тай хуйвалдаж байна гэдэг үлгэр. Огт үндэслэлгүй, худлаа зүйл. Намын гишүүдийн дургүй зүйлийг надад наах замаар миний нэр хүндийг унагаах гэсэн л оролдлого. Харин ч намын даргын сонгуулийг нэг болгож явуулах тал дээр бодит алхам хийсэн тал нь бид. Бид хууль ёсны нам учраас түрүүлж хөдөлж байгаа нөхдүүддээ боломж олгоё, эв эеийг хичээе гэдэг байдлаар хандсан. Бид дөрөвдүгээр сарын 25-нд намын шинэ даргын сонгуулийг явуулахаар төлөвлөж байсан ч тэдний зарласан гуравдугаар сарын 28-ны өдөр сонгуулиа хийхээр болсон. Намын даргад нэр дэвшигчдийн бүртгэл хийхдээ нөгөө талд нэр дэвшиж байсан дөрвөн хүнийг давхар бүртгүүлээд, сунгаанд ороод яв, бид гадуурхахгүй гэж ч хэлж байсан. Ийм боломжуудыг бид олгосон. Гэсэн ч тэд ирээгүй, сонгуулиа гуравдугаар сарын 28 болгочихоод байхад нэгдсэн сонгууль байгуулах ажлыг тэд хийгээгүй, зориуд зугтаасан. Тэд сонгуульдаа нэг тэрбум 420-иод сая төгрөг зарцуулсан бол бид 140-өөдхөн сая төгрөг зарцуулсан. Тэд зөвхөн нэг тэрбум 420 сая төгрөгийг зараад зогсохгүй үүн дээр нэмээд гишүүдэд мөнгө тараасан, санал худалдаж авсан, үнэтэй машин хөлсөлж хүн зөөсөн, явуулын хайрцаг явуулсан, намын гишүүн биш хүнд батлах бичиж санал өгүүлсэн. Энэ мэтчилэн түмэн гомдол гарчихсан байна. Гэтэл цахим сонгууль дээр ямар ч гомдол гараагүй. Дунд нь 20 минутын кибер халдлага болсон ч бид тэр бүхнийг урьдчилан тооцсон байсан учраас даруй программаа шилжүүлээд, цааш саадгүй санал хураалтаа үргэлжлүүлсэн. Үүнээс үүдэж ямар нэгэн саналын зөрүү гараагүй.

-Тэгвэл Ц.Тувааны гэх тал яагаад тантай нэгдэхгүй байгаа юм бэ. Шалтгаан нь юу юм?

-Ард нь тодорхой тооны урьдчилан чиглүүлж байгаа нөхдүүд байна. Тэр хүмүүсийн эрх ашиг хөндөгдөөд байгаа учраас нэгдэх дургүй байна шүү дээ. Шулуухан хэлэхэд, одоогийн Ерөнхийлөгч, түүний Тамгын газрын даргаар ажиллаж байсан З.Энхболд хоёр л ард нь чиг үүрэг өгөөд сууж байгаа. Би бол энэ бүгдээ болиоч ээ, нэг нам юм бол нэгдээд яваач ээ гэсэн л зарчим барьж байгаа.

-Одоогийн төрийн тэргүүн АН-аас дахин Ерөнхийлөгчид нэр дэвших хүсэлтэй байгаа нь тодорхой. Та түүнийг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихийг дэмжихгүй байгаа учраас ингэж талцаад байгаа юм биш үү?

-Би өнөөгийн Ерөнхийлөг-чийг АН-аас нэр дэвших асуу-далтай холбоотой нэг ч байр суурь илэрхийлээгүй байгаа. АН-тай харьяалалтай хэн ч бай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвших эрх нь нээлттэй. Манайх ардчилсан нээлттэй нам шүү дээ.

-Хоёр талаас Ерөнхийлөг-чид нэр дэвшихээр хоёр нэр очоод, аль нь ч хүчингүй болчих юм биш биз?

-Дээр хэлсэн шүү дээ. Үндсэн хуульд төрийн бүх шатны байгууллага, түүний албан тушаалтнууд зөвхөн хууль дээдлэх зарчмаар ажиллана гээд үүрэгжүүлчихсэн. Хууль дээдлэх зарчмаа л барих ёстой.

-Ц.Оюунгэрэлийг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх үү?

-Сунгаа явах ёстой. ҮБХ хуралдана, түүний дараа тодорхой болно. Хуулиараа санал хураалтаас 40 хоногийн өмнө нэр дэвшилтийг эхлүүлж, гурав хоногт багтаан дуусгах ёстой. Тэгэхээр тавдугаар сарын 2 бол нэр дэвшилтийн эцсийн хугацаа байна.

-Та бүхэн АН-ын зарим гишүүд үзэл суртлын хоригдол болсон гэх тогтоол гаргажээ. Үзэл суртлын хоригдол гэдгийг юу гэж ойлгох талаар тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Бид улс төрийн зорилготойгоор яллагдаад явж байгаа зарим лидер гишүүдийнхээ талаарх мэдээллийг олон улсын хүний эрхийн байгууллагууд руу явуулах зорилгоор тус тогтоолыг гаргасан. Хүний эрхийн асуудал нэн тэргүүнд тавигдаж байх ёстой ч бараг 20, 30 дугаарт жагсаад байх шиг. АН мөн л юм, Монгол Улс ардчилсан улс мөн л юм бол хүний эрхийг нэгдүгээрт тавих ёстой. Хүний эрхийг үгүйсгэсэн улс оронд хувь хүний эрх, эрх чөлөө гэж байдаггүй. Эрх чөлөөгүй хүн хэзээ ч сэтгэл хангалуун амьдарч чадахгүй шүү дээ.

Зэвсэгт хүчинд дахин аллага боллоо. Урьд нь цэргүүд нэгнийхээ аминд хүрдэг байсан бол энэ удаад офицер нь цэргээ хөнөөж. 326 дугаар ангийн байлдагч хүү салаан даргын үүрэг гүйцэтгэгчдээ зодуулж тархинд нь цус харвасан, ухаан алдсан байдалтай эмчлүүлж байгаад амь насаа алдлаа. Халамцсан дарга нь архины мөнгө шаналгаж хэдэн бор цэргүүдээ дарамталснаас болж хүний амь эрсэджээ. Ангийн дарга нараа эзгүйчилж уух архиныхаа мөнгийг цэргүүдээс шаналгадаг бичигдээгүй хууль тус ангид үйлчилдэг болох нь энэ харамсалтай үйл явдлаар нотлогдов. Нүдэн дээрээ нэгнийгээ алдсан цэргүүд ч мэдүүлэгтээ дарга нараа дарамталж, мөнгө шаналгадаг болохыг нууж хаалгүй хэлсэн байна билээ. Хөөрхий хүүгийн эцэг, эх нь ч мөнгө асууж, сурдаг байсан тухай нь хэлж. Энэ мэт дарамт, яргалал батлан хамгаалах салбарын нүүр царай болжээ. Байсхийгээд л цэргүүдийн бэртэж, гэмтсэн, элдэв өнгөөр хүчирхийлүүлсэн тухай мэдээлэл чих дэлсэж, байдаг л үзэгдэл мэт болж хувирлаа. Гэтэл салбарын сайд хариуцлага хүлээх тухай ганц ч үг ган хийсэнгүй.

Батлан хамгаалахын сайд Г.Сайханбаяр бол Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхтэй Ерөнхий цэргийн сургуульд хамт сурч байсан дотны нөхөр нь. 2017 онд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар байгуулагдсаны дараа Г.Сайханбаяр ТЕГ-ын даргаар томилогдох талаар ч яригдаж байсан удаатай. Томилоогүйг бодоход тухайн үед тохироо нь бүрдээгүй байх. Гэсэн ч тэрээр энэ удаа Засгийн газраа бүрдүүлэхдээ Г.Сайханбаярыгаа хоосон орхилгүй Батлан хамгаалахын сайдаар томилсон нь энэ юм. Харамсалтай нь Г.Сайханбаяр нөхрийнхөө итгэлийг дааж, салбараа чамбайхан удирдаж чадсангүй. Салбарт нь удаа дараагийн ноцтой хэргүүд гарч, нийгмийг цочроосоор байгаа нь түүнийг салбараа эрүүлжүүлж чадаагүйг л харуулж байгаа. Тийм байхад л Г.Сайханбаяр сайд хэвлэлээр гоё чамин үгтэй ярилцлага өгөөд л сууж байх жишээтэй. Тэрээр хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “Энэ хэргийг үйлдсэн салааны захирагчийн хувьд хуулийн дагуу хариуцлага хүлээж таарна. Тус ангийн захирагчийг Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын даргын тушаалаар үүрэгт ажлаас нь чөлөөлсөн. Мөн тухайн өдөр ангийн байрлалд эргүүл, жижүүрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан албан тушаалтнуудад зохих шийтгэлийг оногдуулаад байна. Зэвсэгт хүчний Жанжин штаб, Хуурай замын цэргийн командлалын холбогдох албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцох саналыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагчид хүргүүлээд байна” гэжээ. Иймэрхүү жижиг асуудал яриад л уснаас цэвэрхэн гарчих нь гэж бодож байгаа бол тэрээр эндүүрч байна.

Хамгийн гол нь тэрээр ярилцлагадаа Батлан хамгаалах салбарт офицер, ахлагч, хугацаат цэрэг хоорондын харьцааны асуудал байсаар байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрч. Батлан хамгаалах салбарт 32 жил ажиллаж буй цэргийн мэргэжилтний хувьд салбартаа байгаа олон жил бугшиж ирсэн энэ балмад үйлдэлд цэг тавина, таслан зогсооно гэсэн байх юм. Идээ, бээр бугшсаныг мэдэж байсан л юм бол 32 жилийн турш яагаад юу ч хийгээгүй юм, хийсэн юм бол үр дүн тань хаана байна. Ядаж энэ салбарыг толгойлох эрх мэдэлтэй болсон сүүлийн нэг жилийн хугацаанд тэр бугшсан асуудлыг эцэслэхийн төлөө ажиллаж болоогүй хэрэг үү. Заавал хэн нэгний амь насыг зольж байж санаж, сэдэж байгаа юм уу.

Яадаг ч байлаа гэсэн Батлан хамгаалахын сайд Г.Сайханбаяр “Зүрхний анд” У.Хүрэлсүхээ эвгүй байдалд оруулахгүйн тулд огцрохоос өөр аргагүй. У.Хүрэлсүх ч тэр ийм л бодолтой байгаа байх. Учир нь тэрээр халат, таавчигтай нялх биетэй эмэгтэй хүйтэнд гарч гүйсний төлөө Ерөнхий сайдын албан тушаалаасаа огцорсон хүн шүү дээ. Бүр танхимаараа огцорсон. Уг нь тухайн үед иргэд нялх биетэй эмэгтэйг нийгмийн сүлжээгээр өмөөрөхдөө Улсын Онцгой комиссыг огцрохыг шаардаж байсан юм. Талбай дээр ирж жагссан залуус ч үүнийг л хүсэж байсан. Гэтэл У.Хүрэлсүх танхимаараа огцрох шийдвэр гаргасан.

Ямар сайндаа л сөрөг хүчний гишүүд нь гайхширлаа барж байгаагаа чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр илэрхийлж, огцрохгүй байх нь зүйтэй гэж байх вэ дээ. Улс төр дэх жишгээр бол сөрөг хүчин нь эрх баригчдын Засгийн газрыг газар дор ортол нь шүүмжилж, ажлаа хүлээлгэн өгөхийг шаарддаг шүү дээ. Энэ удаад тэр жишиг алдагдаж, У.Хүрэлсүх нялх биетэй эмэгтэйн өмнө Засгийн газар даяараа буруутай, би л бушуухан ажлаа өгье, огцоръё гээд алга болсон.

Тэгвэл одоо бүр хүн үхчихээд байна. Эр хүн болно, эх орны хүү болно гэсээр цэргийн албыг зорьж ирсэн хүү казарм дотроо зодуулсаар амиа алдчихаад байна. Хэдэн жижиг албан тушаалтнуудаараа туг тахичихаад асуудал шийдэгдсэн гэж андуурч суухын оронд салбарын сайд та хүн ёсоор уучлалт гуйгаад албан тушаалаа хүлээлгэж өгөх ёстой биш үү. Хэрэв Г.Сайханбаяр та сайдын суудалтайгаа зууралдаад сураг ажиггүй суусаар байвал У.Хүрэлсүхийн таавчигтай гарч гүйсэн хүний төлөө огцорсон нь юу болж хувирах вэ. Их л тэнэг хэрэг болж харагдана даа. Хэзээд л өөрийг нь гэдэг, ямар нэгэн албан тушаалд тавьчих гэж хичээдэг анд нөхрөө тэнэг харагдуулж, эвгүй байдалд оруулахгүйн тулд огцрох л хэрэгтэй. Энх цагт эрдэнэт хүний амь эрсдэхээс өөр юуг дуулгах гээд, үүнээс өөр ямар ичгэвэртэй явдал болохыг харуулах гээд сайд та дуугүй суусаар байгаа юм бэ.

УИХ–ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Ж.Ганбаатартай ярилцлаа.

---

–Засгийн газраас эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наяд төгрөгийн цогц төлөвлөгөөг баталсан. Эдийн засгаа сэргээхээр арга хэмжээ авч буй нь сайшаалтай ч урт хугацаандаа дарамт учруулах вий гэх болгоомжлол байна. Та үүнд юу хэлэх вэ?

-10 их наяд төгрөгийг нэг өдөрт л эдийн засаг руу оруулж, мөнгөний ханшийг унагааж, төгрөгийн худалдан авах чадварыг сулруулчих юм биш л дээ. Зарим хөтөлбөр нь гурван жилийн хугацаатай хэрэгжээд явах юм. 10 их наяд төгрөгийн долоон их наяд төгрөгийн хөтөлбөрт Монголбанкнаас дэмжлэг үзүүлж байгаа. Үүний гурван их наяд төгрөг нь ипотекийн хөнгөлөлттэй зээл олгоход чиглэж байна. Энэ нь өмнө нь хэрэгжиж байсан хөтөлбөр учраас цоо шинэ байдлаар эдийн засагт нөлөөлөхгүй. Ипотек бол 100 сая төгрөгөөс бага үнэтэй, 80 м.кв-аас доош хэмжээтэй байр анх удаа авч байгаа хүмүүст дэмжлэг болгон өгдөг зургаан хувийн хүүтэй зээл. Энэ хөтөлбөр хэрэгжээд явж байгаа учраас эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл нь харьцангуй бага байна гэж бодож байна.

Мөн цогц төлөвлөгөөний хүрээнд Монголбанкны жилд нэг их наяд төгрөг байгаа репо санхүүжилтийг хоёр их наяд төгрөг болгож нэмж байгаа. Репо санхүүжилт гэдэг нь өмнө нь өндөр хүүтэй авсан зээлийг бага хүүтэй зээлээр сольж өгөхийг хэлж байгаа. Аж ахуйн нэгжүүдийг ажлын байраа хадгалж үлдэхэд энэ арга хэмжээ нь түлхэц болох учиртай. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд Монголбанкнаас өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр улирал болоод 2021 оны эхний улиралд арилжааны банкууд руу 430-аад тэрбум төгрөгийг шилжүүлсэн. Энэ хөрөнгө Монголбанкнаас 6.5 хувийн хүүтэй гарч байгаа, арилжааны банкууд зээлдэгч нарт 10.5 хувиас дээш хүүтэй өгөх нь хориотой юм. Энэ арга хэмжээг эдийн засгийг сэргээх, ажлын байрыг хадгалахад тодорхой дэмжлэг болно гэж харж байна. Харин үлдсэн хоёр их наяд төгрөгийг жилийн гурван хувийн хүүтэйгээр аж ахуйн нэгжүүдэд зээлэхээр болсон.

–Тус зээлийг жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд олгоно гэж ойлгож байгаа. Эхнээсээ өгч эхэлж байгаа талаар Сангийн сайд хэлж байсан. Хэр хүртээмжтэй байж чадаж байгаа вэ?

-Жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд гэж байгаа боловч ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, хадгалахад чиглэсэн хөтөлбөр юм. Саяын шинэ журам батлагдахаас өмнө тус гурван хувийн хүүтэй зээлийг жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд болоод уул уурхайн бус экспортод олгодог байсан. Энэ утгаараа иргэд жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд л олгох нь гэж ойлгоод байгаа. Цогц хөтөлбөрийн хүрээнд батлагдсан шинэ журмаар жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч, уул уурхайн бус экспортоос гадна худалдаа, үйлчилгээ, боловсруулах үйлдвэрийн салбарт гурван хувийн хүүтэй зээлийг олгохоор болсон. Тэгэхээр зөвхөн жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд олгох нь гэж ойлгож болохгүй. Одоогийн байдлаар тус хөтөлбөрт 3600-гаад аж ахуйн нэгж хамрагдаж 252 тэрбум төгрөгийн зээл аваад байна.

Энэ хөтөлбөрийг арилжааны банкууд өөрсдийнхөө хөрөнгөөр хэрэгжүүлж, Монголбанкны хувьд дэмжлэг л үзүүлж байгаа. Мэдээж хадгаламжаа ес, арван хувиар авч байгаа арилжааны банкууд гурван хувийн хүүтэй зээл гаргаж чадахгүй учраас тэрхүү зөрүүг нь төр өгч байгаа. Аж ахуйн нэгжид долоон хувь, иргэнд зургаан хувийн татаасыг Засгийн газраас өгч байна. Ингэж хүүн дээр нь дэмжлэг үзүүлж байгаа юм. Арилжааны банкууд өөрийн эх үүсвэрээс зээл гаргаж байгаа учраас тэдний зүгээс иргэд, аж ахуйн нэгжид тодорхой шаардлагуудыг тавьж байгаа. Заавал НӨАТ төлдөг, зээлийн түүх нь тунгалаг, барьцаа хөрөнгөтэй байхыг шаардаж байна. Энэ нь иргэдэд амаргүй санагдаж байгааг үгүйсгэхгүй. Жишээ нь, сүүлийн хоёр жилийн хугацаан дахь зээлийн түүх нь тунгалаг байна гэдэг хэцүү. Тиймээс энэ талыг нь анзаарч, уян хатан хандаач, 2019 оноос өмнөх зээлийн түүхийг нь илүү анзаараач ээ гэдгийг Монголбанк, Эдийн засгийн байнгын хорооноос арилжааны банкуудад хэлж байгаа. Барьцаа хөрөнгөний асуудал дээр Зээлийн батлан даалтын сан ажиллах ёстой. Тус сангийн тухайд арилжааны банкуудтайгаар төдийлөн сайн хамтарч ажиллахгүй байна уу гэж харагдаж байгаа. Үүн дээр анхаарал хандуулж ажиллах ёстой. Монголбанк, Эдийн засгийн байнгын хороо, Сангийн яам гээд холбогдох газрууд нь тус сангийн үйл ажиллагааг жигдрүүлэх, үр өгөөжийг нь нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байгаа.

–Хаврын чуулганаар Эдийн засгийн байнгын хороон дээр хэлэлцэгдэхээр хүлээгдэж буй нэг гол хуулийн төсөл бол Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийн төсөл. Тус хууль батлагдсанаар гадны банкуудыг нэвтрүүлж, санхүүгийн зах зээлд түлхэц болно гэдэг. Энэ хууль ямар шатандаа явна вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулиар гадны банкуудыг Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулах асуудлыг хуульчлах юм. Ажлын хэсэг гарч ажиллаад хоёр жил болж байна, олон ч хүмүүс ажлын хэсгийг ахалсан, багагүй маргаантай байсаар өнөөдрийг хүрч байгаа. Мэдээж болгоомжлох зүйлүүд бий. Гэхдээ гадны банкуудыг оруулж ирээд иргэдээс хадгаламж татдаггүй, 50, 100 тэрбум төгрөгөөс дээш бизнесийн зээл олгодог байхаар ч юмуу хуульчилбал боломжтой гэж хардаг. Өрсөлдөөнийг бий болгож, зээлийн хүүг буулгах л гол зорилго нь байх ёстой шүү дээ. Хууль хэзээ батлагдах вэ гэдэг нь гарч ажиллаж буй ажлын хэсгийнхний идэвх санаачилга, хурдаас л хамаарна.

–Байнгын хороогоор өөр ямар хуулиуд хэлэлцэх вэ?

-Манай байнгын хороон дээр хаврын чуулганаар хэлэлцэх олон хууль бий. Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл, Зөвшөөрлийн тухай хуулийн төслийн шинэчилсэн най-руулгын төсөл, Хоршооны тухай хуулийн төслийн шинэчилсэн найруулгын төсөл, Төмөр замын тухай хуулийн төслийн шинэчилсэн найруулгын төсөл, Банк, эрх бүхий хуулийн этгээдийн мөнгөн хадгаламж, мөнгөн хөрөнгийн шилжүүлэг, зээлийн үйл ажиллагааны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл зэрэг олон хууль хүлээгдэж байна. Гэхдээ сүүлийн үед өргөн баригдаж байгаа хуулинд нэлээд маргаан дагуулсан, олон талаас нь хараагүй түүхий орж ирж байгаа асуудал бий. Тиймээс УИХ-аас гарсан ажлын хэсгүүд дээр ачаалал өндөр байна.

–Саяхан Ж.Сүхбаатар гишүүн та хоёрын дунд маргаан өрнөсөн. Түүний хувьд таныг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн болон Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг сонгон шалгаруулах ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд орох гэлээ гэж нэлээд уурсаж, наймаачин хулгайч гэж хэлсэн. Энэ нь хэр зөв үйлдэл юм бэ. Ер нь тэнд яг юу болов?

-УИХ дахь бүлэг бүрээс нэг хүн Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн болон Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг сонгон шалгаруулах ажлын хэсэгт оруулна гэсэн юм. АН-ын бүлгээс Д.Ганбат гишүүн, МАН-аас Ж.Ганбаатар ор гэсэн. Бүлгээс л ийм шийд гаргасан. Гэтэл би ороогүй байхад чи орох гэлээ, би энэ ажлын хэсгийн ахлах ёстой гэсэн байдлаар л асуудалд хандаж, над руу дайрсан. Ж.Ганбаатар хөрөнгө мөнгөтэйгөөрөө далимдуулж шүүхэд нөлөөлөх гэлээ гэж гүтгэж байна лээ л дээ. Ийм байдлаар л намайг олон нийтэд ойлгуулах гэж хүссэн шиг байгаа юм. Намайг муучлах өө олдохгүй болохоор л наймаачин хулгайч гэж хэлж байгаа юм байлгүй. Намайг яг юу хулгайлсан гээд тэгж хэлж байгааг би ойлгоогүй. Би ямар нэгэн байдлаар улсаас тендер авч үзээгүй, улсын томоохон үйлдвэрийг хувьчлаад авчихсан юм алга. Чин шударгаараа л хөдөлмөрлөж байна. Бизнес хийж байгаа юм чинь хулгайч байж таараа гэсэн хувийнхаа сэтгэлгээгээр хандаж байгаа бол үүнийгээ засах л ёстой. Үнэхээр мундаг, шударга хуульчид юм бол хэрүүл хийх бус хэлэлцэж байгаа асуудлаа л ярих ёстой шүү дээ. Миний хувьд тэр ажлын хэсгээс нэрээ татсан, надад тийшээ ороод байх шаардлага ч байхгүй.

–Ингэхэд та Ж.Сүхбаатар гишүүнийг “Оргил”-руугаа оруулахгүй гэж жиргэсэн юм уу, эсвэл тэр худал жиргээ байв уу?

-Дөрөвдүгээр сарын 1-нийг угтаж жиргээчид улстөрчдийн нэр, зургийг ашиглаж жиргэж, хүмүүсийг хуурдаг юм билээ. Яг ийм байдлаар нэг залуу миний өмнөөс янз бүрийн жиргээ оруулсан байна лээ л дээ. Мэдээж идэвхтэй жиргээчид түүнийг тоглоом шоглоом гэдгийг түвэггүй мэдчихдэг юм билээ. Нөгөө талдаа үнэн мэт ойлгодог хүмүүс ч цөөнгүй байдаг юм байна. Тэр бол худал жиргээ шүү, би тийм зүйл жиргээгүй. Ганц би биш, олон улстөрчдийн нэр ус, зургийг ашигласан байна лээ. Ер нь зах замбараагүй ингэж шоглоом хийх нь зохимжгүй л дээ.

УИХ–ын гишүүн Ц.Сандаг-Очиртой ярилцлаа.

---

–УИХ–аар Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хууль болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг хэлэлцэж баталлаа. Ингэснээр Монгол Улс дахин Хүүхдийн төлөө сантай боллоо. Энэ талаар тодруулаач?

-Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуулиар манай улс 24 сантай юм байна. Үүн дээр нэмээд Хүүхдийн төлөө санг байгуулахаар болж байна. Манай улс 1991 онд НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцид нэгдэн орж, улмаар 1996 онд Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулийг батлан хэрэгжүүлж хүүхэд хамгааллын тогтолцоог бий болгосон. Мөн 2016 оноос Хүүхдийн эрхийн тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулиудыг тус тус баталсан байдаг. Харин энэ удаад Хүүхдийн төлөө санг хүүхдийн төлөө хийж буй бүтээн байгуулалт, хүүхдийн хөгжлийг дэмжих зорилгоор байгуулахаар болж байна. Манай улсын хувьд Ю.Цэдэнбалын үед Хүүхдийн төлөөх сантай байсан шүү дээ. Тэр сангаасаа олон арван цэцэрлэг, сургууль, хуримын ордон зэргийг байгуулсан. Энэ удаад ч дээрх ажлыг сэргээхээр Засгийн газраас санал оруулж ирсэн нь энэ юм.

–Хүүхдийн төлөө санг хаанаас санхүүжүүлэх вэ. Санхүүгийн эх үүсвэрүүдийг нь дурдахгүй юу?

-Хүүхдийн төлөө сан хэд хэдэн санхүүгийн эх үүсвэртэй байна. Нэгдүгээрт, автотээврийн хэрэгслийн сонирхол татахуйц улсын бүртгэлийн дугаар борлуулсны орлогыг Хүүхдийн төлөө санд төвлөрүүлэх юм. Хоёрдугаарт, хүүхдийн хөгжил, бүтээн байгуулалтыг дэмжсэн соёл урлаг, спортын арга хэмжээнээс олсон орлогоос тус санг санхүүжүүлнэ. Мөн бусад эх үүсвэрүүд байж болохоор хуульд тусгаж байгаа. Байнгын хорооны хуралдааны явцад Их хурлын гишүүдээс зарим саналыг гаргасан л даа. Гишүүдийн зүгээс дээрх хоёр гол эх үүсвэр нь санд хангалттай хэмжээний төсөв мөнгө бүрдүүлж чадахгүй учраас байгалийн баялгаас орж буй орлогоос эх үүсвэрт төвлөрүүлье гэж үзэж байгаа. Мөн нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас тодорхой хувийг Хүүхдийн төлөө санд зориулъя гэж байна. Архи, тамхины онцгой албан татвараас ч тодорхой хувийг зориулъя гэсэн санал санаачилга гарсан.

–Тэгвэл санд хуримтлагдсан мөнгийг яг юунд зарцуулах талаар тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Нэгдүгээрт, хүүхдэд зориулсан бүтээн байгуулалтыг дэмжинэ. Эмнэлэг, спорт заал, сургууль, цэцэрлэг гээд хүүдийн төлөө л гэсэн бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын ажлууд үүнд багтах юм. Нөгөө талдаа хүүхдийн хөгжлийг хангахад чиглэгдэнэ.

Гишүүдийн зүгээс олон улсын урлаг соёл, спортын уралдаан тэмцээнд оролцож эх орныхоо нэрийг гаргаж, амжилт үзүүлсэн хүүхдүүдийг шагнаж урамшуулах, мөн зөвхөн амжилт гаргаад ирснийг нь л шагнаж, урамшуулах бус уралдаан, тэмцээнд орох гэж буй хүүхдүүдэд зардал мөнгөний дэмжлэг үзүүлэх байдлаар дэмжвэл зүйтэй гэх саналыг гаргаж байгаа. Яг үнэндээ хүүхдүүд өөрсдийнхөө зардлаар л олон улсын чанартай тэмцээн уралдаанд оролцдог. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийнхээ Засаг дарга нараас багахан хэмжээний дэмжлэг авна, заримдаа ямар ч дэмжлэггүйгээр бор зүрхээрээ л явдаг. Үндсэндээ эцэг, эхчүүд л хүүхдийнхээ төлөө тэмцээн уралдаанд орох зардлыг нь гаргадаг. Тиймээс цаашдаа Хүүхдийн төлөө сангийн тодорхой хувийг хүүхдийн хөгжилд зарцуулах нь зүйтэй юм. Миний хувьд зөвхөн хүүхдийн хөгжлийн асуудлыг ярихаас гадна хүүхдийн хамгаалал, оролцооны асуудлыг хөндөх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. Хөгжлийн асуудлаас гадна хамгаалал, оролцооны асуудал дээр Хүүхдийн төлөө сангийн орлогыг зарцуулах хэрэгцээ шаардлага байна.

Өнөөдөр хүүхдийн эрхийн асуудал олон талаар хөндөгдөж байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэл нэмэгдэж, хараа хяналтгүй, гэр оронгүй, өнчин хүүхдүүд байсаар байна. Сурах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээ эдэлж чадахгүй байгаа олон хүүхэд байна. Нийгмийн хамгаалал талаасаа Хүүхдийн төлөө сангийн тодорхой орлогыг зарцуулах хэрэгтэй. Үүнээс гадна хүүхдийн төлөө үйл ажиллагаа явуулж буй иргэний нийгмийн байгууллагуудыг ч тодорхой хэмжээгээр дэмжих ёстой гэж үзэж байна. Ер нь хүүхдийн хөгжлийн асуудлыг хөгжил, хамгаалал, оролцоо гэсэн гурван талаас нь авч үздэг шүү дээ. Энэ гурван асуудлыг хамтад нь авч үзэж байж хүүхдийн төлөөх төрийн бодлого цогц болж чадна.

–Өнгөрсөн өвөл Хүүхдийн төлөө фонд нэртэй хуримтлал цуглуулах аян өрнүүлсэн. Энэ фондод цугларсан хөрөнгө хэрхэн яаж зарцуулагдсан бэ?

-Урлаг, соёлын одод Хүүхдийн төлөө фонд хэмээх хандивын аян өрнүүлсэн. Энэ хүрээнд тус фондод хоёр орчим тэрбум төгрөг цугларсан. Тухайн үед хүүхдэд тусгайлан зориулсан сан байхгүй байсан учир тэрхүү хандивын мөнгийг хаана нэгтгэн хуримтлуулах нь тодорхойгүй байсан. Энэ удаад Хүүхдийн төлөө сантай болох асуудал хуулиар зохицуулагдаж байгаа учраас дээрх хөрөнгийг тус санд төвлөрүүлнэ. Энэ утгаараа тус сангийн эхний хөрөнгө нь Хүүхдийн төлөө фондоос цугларсан хоёр орчим тэрбум төгрөг байх юм. Сангийн хөрөнгийг хэрхэн яаж зарцуулахыг хуульчилж байгаа учраас тус сангийн бүхий л үйл ажиллагаа эрх зүйн хувьд баталгаажиж буй хэрэг юм. Тухайн үед хүүхдийн төлөө цугларсан хөрөнгийг хэрхэн яаж зарцуулах ёстой вэ, аль дансанд төвлөрүүлэх, хэн зарцуулах эрхтэй, тэр эрхийг хэн олгох вэ гэдэг нь ч тодорхойгүй байсан шүү дээ.

–Тэгэхээр Хүүхдийн төлөө фонд аяны хөрөнгө бүрэн бүтнээрээ, ямар нэгэн зүйлд зарцуулагдаагүй байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Яг тийм. Хандиваас цуг-ларсан тэр хөрөнгөөс нэг ч төгрөг зарцуулагдаагүй байгаа. Одоо энэ хөрөнгө Хүүхдийн төлөө санд хуримтлагдана. Үүн дээр нэмээд саяхан дуудлага худалдаагаар өндөр үнэтэй худалдаалагдсан автотээврийн хэрэгслийн улсын бүртгэлийн дугаар борлуулсны орлого болох 300-400 сая төгрөг санд төвлөрнө. Одоогийн байдлаар Хүүхдийн төлөө санд 10 орчим тэрбум төгрөг цугларч байгаа юм билээ. Цаашдаа энэ сангийн орлогыг нэмэгдүүлэх тал дээр илүү анхаарах хэрэгтэй.

–Хүний эрх хамгаалагчийн эрхзүйн байдлын тухай хуулийг нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж байгаа. Ямар гол зохицуулалтуудыг хийж байгаа вэ?

-Хүний эрхийг хамгаалагчийн эрхзүйн байдлын тухай хуулийг Монгол Улс анх удаа хэлэлцэн батлах гэж байна. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд талбай дээр гарч жагссан бүхэн хүний эрхийг хамгаалагч болж хувирсан. Энэ дунд хүний эрхийг хамгаалагчийн нэр барьж явдаг нь ч олон болсон. Одоо хүний эрхийг хамгаалах, хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг хангахын төлөө явж байгаа хүмүүсийг ялгаж, салгаж ойлгох цаг нь болсон. Шүгэл үлээж, гудамжинд жагсаж, хэн нэгний дохио, зангаагаар жагсаал хийсэн хүн бүрийг хүний эрхийг хамгаалж байна гэж дүгнэх нь өрөөсгөл. Тиймээс хүний эрхийн төлөө тууштай дуугарч, ажиллаж байгаа хүмүүсийн эрх зүйн байдлыг хамгаалахад энэ хуулийн гол зорилго оршиж байгаа юм. Хүний эрхийг хамгаалахын төлөө дуугарч, баттай зогссоноосоо болж тухайн иргэний нийгмийн асуудал нь хөндөгдөх, байгууллага, ажил олгогчдынхоо дарамт шахалтад орох явдал гардаг юм байна. Яг л ийм хүнийг олж, эрх зүйн байдлыг нь дээрдүүлэх нь тус хуулийн үүрэг байх юм.

–УИХ–ын нэр бүхий гишүүд хариуцлага алдсан шүүгч, прокуроруудыг шалгуулах, хариуцлага тооцуулах ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байгаа. Та уг ажлын хэсгийн гишүүн. Ямархуу үр дүнтэй ажиллаж байгаа вэ?

-УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдсан хариуцлага алдсан хууль, шүүхийн байгууллагын ажилтнуудыг шалгуулах, хариуцлага тооцох зорилго бүхий ажлын хэсэгт орж ажиллаж байгаа. Ажлын хэсэг байгуулагдсанаасаа хойш Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, Тагнуулын Ерөнхий газар, Авлигатай тэмцэх газар, Цагдаагийн Ерөнхий газар мөн Улсын Ерөнхий прокурор гэсэн таван байгууллагад албан тоот өгсөн, шаардлага тавьсан.

ҮАБЗ-ийн зөвлөх, шинжээчид улсын хилээр их хэмжээний ам.доллар оруулж ирсэн байж болзошгүй асуудлыг шалгаж үзэхийг ТЕГ-аас хүссэн. Б.Баасанцогт өмгөөлөгчийн ашиглаж байсан компьютерээс тодорхой нэр бүхий улстөрчидтэй холбоотой гэмт хэргийн схем гарч ирсэн. Энэ асуудлыг шалгах ёстой талаар холбогдох газарт нь бичиг өгсөн. Мөн Б.Баасанцогт өмгөөлөгч нэр бүхийг шүүхийн албан хаагчид руу дансаар мөнгө шилжүүлсэн асуудал ч бий. Энэ асуудлаар АТГ-т хандсан. Энэ шаардлагуудын хариу ирээд дуусч байна. Сүүлд авсан мэдээллээр холбогдох газрууд дээр асуудлуудад эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгаж байгаа юм билээ. Тухайлбал, Б.Баасанцогт өмгөөлөгчтэй холбогдоод байгаа Нийслэлийн Ерөнхий прокурор, түүний орлогч прокуроруудад хариуцлага тооцжээ. Албан тушаал бууруулж, ажлаас нь түдгэлзүүлсэн байна.

Сэтгүүлч А.Баатархуягтай ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн зарим заалт Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх асуудлаар Цэц дээр маргаан үүссэн. Товчхондоо, Цэц дээр одоогийн Ерөнхийлөгч нэр дэвших эрхтэй юү, үгүй юү гэдэг асуудлаар маргаан үүсээд байгаа. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн. Нэгэнт Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн юм бол дэвших эсэх тухай асуудлыг янз бүрээр тайлбарлаж болохгүй юм. Угаасаа л Үндсэн хууль дээрээ Ерөнхийлөгчийг нэг удаа сонгодог байх заалт бий. Бүх хүмүүс нэг удаа нэр дэвших эрхтэй гэж тайлбарлаад байгаа шүү дээ. Энэ улсын гурван сая иргэнээс нэг хүн нь л нэр дэвших эрхгүй гэсэн заалт оруулаагүй байлгүй дээ. Яахав, ийм асуудлыг яриад байгаа нь улс төрийн явуулга л даа. Бид үүнийг мэдэж л байгаа. Мөнгөөр бүхнийг захирч болно гэдэг нөхдүүд ийм юм хийж байгаа, ингэж болохгүй. Үндсэн хууль гэдэг хулгайч нарын оролцдог ч юм биш. Үндсэн хуульд бүгд нэр дэвших эрхтэй гээд заачихсан, түүгээрээ л байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн ажлын хэсэгт ажиллаж байсан зарим хуульчдын зүгээс одоогийн Ерөнхийлөгчийг дахин нэр дэвших эрхгүй гэж тайлбарлаад байгаа шүү дээ.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлахдаа бүх ард түмнээрээ хэлэлцсэн гэж нөхдүүд худлаа ярьсан шүү дээ. Энэ асуудлыг үнэхээр маргаан гэж үзэх юм бол Үндсэн хуулийг баталж байхад хүмүүсийн хэлсэн үг, юу гэж ойлгох уу, яах вэ гэдэг талаарх тэмдэглэлийг гаргаж үзээд л болоо. Үндсэн хуулийн Цэц нэг хүнд зориулж шийдвэр гаргадаг байгууллага биш. Үндсэн хуулийг сахиж, мөрдөх тухай асуудлыг л гаргаж тавьдаг Дээд шүүх юм. Яг амьдрал дээр бодоод үзэх хэрэгтэй. Нэг хүн нэр дэвшиж болохгүй, бусад гурван сая гаруй хүн нь нэр дэвшиж болно гэсэн тийм хууль байж болохгүй биз дээ.

-Цэц маргаан үүсгэсэн нь өөрөө буруу, нөгөө талдаа үүсгэх ёстой гэх зэргээр ярьж байна л даа. Үүнд та юу хэлэх вэ?

-Цэц дээр мэдээлэл ирэх үед нь нэг нөхөр л хүлээгээд авчихсан юм билээ. Яахав дээ, ямар нэгэн нөлөөлөл ороод л, маргаан үүсгэнэ гээд авчихгүй юу. Цэцийн зүгээс нэгэнт Үндсэн хуульд бүх хүн нэр дэвших эрхтэй гээд заачихсан учраас бид энэ асуудлыг хэлэлцэх ёсгүй гэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, бүгдээрээ дэвших эрхтэй л гэсэн үг юм. Яг үнэндээ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгч нэг удаа нэр дэвших эрхтэй гэж заасан юм чинь өмнөх бүх Ерөнхийлөгч нэр дэвших эрхтэй. Ц.Элбэгдорж, Н.Багабанди, Н.Энхбаяр ч нэр дэвшиж болно.

-Цэцийн шийдвэрт нөлөөлж маргаан үүсгэлээ гэж байна. Яаж нөлөөлсөн гэсэн үг вэ?

-Мөнгө. Мөнгө л нөлөөлж байна.

-Цэц хэнээс ч хараат бус байх ёстой биз дээ. Хэн тэгж нөлөөлөөд байгаа юм бэ?

-Цэцийн дээр хөх тэнгэр байдаг гэдэг ч мөнгөөр бороо оруулах гээд үзээд байна л даа. Улс төрийн нөлөө орж байгаа хэрэг. Хэрвээ Ардчилсан Үндсэн хуулийг улс төрийн нэг хүчин, эсвэл нэг хулгайч дураараа, өөрийнхөөрөө тайлбарлаад байх юм бол цаашдаа энэ улсад дэг журам гэж байхгүй болно. Учир нь Үндсэн хууль гэдэг нийтээрээ хоорондоо ярьж тогтоод дагаж, мөрдөхөөр тогтсон бидний дундын дүрэм юм. Үүнийг хэн нэгэн хуульч, УИХ-ын гишүүн ч зохиодог юм биш. Ерөөсөө Монголын ард түмэн ярилцаж байгаад энэ дүрмээр явна шүү гэсэн л ойлголт юм. Дэлхийн бүх л ардчилсан улс ингэж л явж байгаа. Бүх ард түмний үүрэг зорилгыг хэн нэгэн нөхөр хулгай хийчихээд хулгайгаа далдлахын тулд тайлбарлаад байх юм бол Латин Америк, Африкийн улсад болдог шиг л хогийн зүйл болно. Тэр зам руугаа л орж байгаагийн шинж.

-Тэгвэл Цэц хэзээнээс ингэж бусдын нөлөөнд автдаг болчихов?

-Үндсэн хуульд орсон дордуулсан гэгддэг долоон өөрчлөлтөөс хойш шүү. Тухайн үед бид ч зөндөө бичиж байсан. Тухайн үеийн Ерөнхийлөгч ч хэлж байсан. Энэ дордуулсан долоон өөрчлөлт Үндсэн хуулийг минь баллаж байна гэдгийг хэлж, ярьж л байсан. Гэтэл дордуулсан өөрчлөлтийг дээрдүүлэх гэж байгаа нь энэ гээд бүр дордуулчихлаа. Эхлээд шинэ Үндсэн хууль гэх зэргээр зөндөө сурталчилсан. Тийм биш, та бүхэн зөвхөн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт л хийх гэж байгаа биз дээ гэсэн, сүүлдээ нэмэлт, өөрчлөлт гэдэг зүйл болгоод бантан хутгасан. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөс хойш өөдөө гарсан нэг ч зүйл алга. Бүх зүйлийг будлиантуулаад самраад хаячихлаа.

-Нөгөөтэйгүүр Ерөнхийлөгч Цэцийн даргатай уулзсан нь хэр зөв үйлдэл юм бэ?

-Үндсэн хуулийн Цэц болоод бусад байгууллагууд хоорондоо уулздаг, ярих янз бүрийн асуудлуудтай. Гагцхүү Ерөнхийлөгч “Та миний асуудлыг тийм байдлаар шийдээрэй” гэж хэлсэн тохиолдолд асуудал үүснэ. Түүнээс Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга угаасаа л Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүдтэй уулзаад л явж байдаг шүү дээ. Би ч гэсэн ороод уулзаад л гардаг. Ганц аяга цай уугаад ном товхимол, зарим зүйлсийн талаар санал солилцдог. Тэгэхээр ийм зүйл байж болохгүй гэсэн үг үү.

-Ерөнхийлөгчийн сонгууль хаяанд ирчихлээ. Х.Баттулга дахин нэр дэвших үү, үгүй юү гэдэг нь маргаантай хэвээр л байна. Ер нь цаашдаа үйл явдал хэрхэн өрнөх гээд байна вэ?

-Бүх хүн л тийм хүлээлттэй байна. Цэц энэ асуудлыг хүлээж авахгүй гэж шийдсэн. Тэр утгаараа Х.Баттулга нэр дэвших эрхтэй л гэсэн үг. Гэтэл өнөөдөр нам нь хоёр хуваагдчихсан байж байна. Энэ бол холбоотой, зүй тогтолтой үйл ажиллагаа юм. Манай нийгэм чинь бүтэн том систем. Энэ систем дотор Х.Баттулга гэдэг хүнийг дэвшүүлэхгүй гэсэн хоорондын уялдаатай үйл ажиллагаанууд явагдаж байгаа. Үүнийг бүгд л харж байна. Х.Баттулга гэдэг хүн энэ нийгмийг захирч, жанжилж, хулгайлж, хумсалж байсан цөөнгүй хүнийг торны цаана хийчихээр нөгөөдүүл нь яаж дуртай байх билээ дээ. Мөнгөний засаглал тогтоож байгаагийн шинж л дээ. Нөгөөдүүл нь мөнгөөр дамжиж дураараа аашлах гэсэн л арга. Энэ дунд орсон улстөрчид гэх өнгөрсөн 30 жилийн булхайг хийлцсэн хүмүүс ийм балиар юм хийж эхэлж байгаа юм. Нэр дэвших эсэх асуудал дээр маргаан бол байхгүй. Гагцхүү энэ улсад мөнгөний засаглал цаашдаа байх уу, үгүй юү гэдэг асуудал яригдаж байна гэж л харах ёстой.

-Ардчилсан нам өөрөө ингэж хагарч, бутарч, хүмүүсийн яриад байгаа шиг эрх баригчдын хатгааст ороод байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Ардчилсан нам өөрөө биш. Ардчилсан нам дотор нэр бүхий этгээдүүд гэж хэлэх хэрэгтэй. Ардчилсан намын бүх гишүүд Монгол Ардын намын бодлогын төлөө гүйгээд байгаа зүйл энд байхгүй. Зөвхөн Эрдэнэ гэдэг хүн. Тэрээр улсад хуучин элеватор 11 тэрбум төгрөгөөр шахсан хэрэгтэй юм байна. Анзаарсан бол хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгох шийдвэр гарсан. Уг мэдээлэл гарангуут Ардчилсан намынхан асуудлаа шийдье гээд ажлын хэсэг байгуулангуут маргааш нь прокурор дээрээс С.Эрдэнэ гэдэг хүний хэргийг сэргээчихсэн. Гэтэл С.Эрдэнэ буцаад л намаа үймүүлэх ажлыг хийж эхэлсэн. Энэ бол хүн бүрийн нүдэнд ил байгаа улс төрийн явуулга. Тэгэхээр намд буруу өгч болохгүй.

-СУРГУУЛЬ, ЦЭЦЭРЛЭГИЙН ЗАХИРАЛ, ЭРХЛЭГЧИЙГ ЗАСАГ ДАРГА ТОМИЛДОГГҮЙ БОЛГОХ ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ ХУУЛИНД ТУСГАЖ БАЙГАА-

УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

---

-Сургууль, цэцэрлэгийн захирал, эрхлэгчийг Засаг дарга томилдоггүй болох хуулийн төсөл өргөн барьжээ. Яагаад энэ зохицуулалтыг хийхээр болов?

-Боловсролын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг өргөн барилаа. Уг хуулиар орох гол өөрчлөлтийн нэг нь сургууль, цэцэрлэгийн захирал, эрхлэгчийг Засаг дарга томилдоггүй болох зохицуулалтыг тусгаж байгаа. Хамгийн гол нь боловсролын салбарыг улстөржилт, намчирхлаас ангид байлгах үүднээс энэ нэмэлт, өөрчлөлтийг хийж байна.

-Сонгууль бүрийн дараа цэцэрлэг, сургуулиудад халаа сэлгээ болдог жишигтэй байсан нь үнэн. Тэгэхээр энэ гажуудал арилах нь байна, тийм үү?

-Тийм. Энэ салбарыг улс төрөөс ангид байлгах нь уг хуулийн суурь зарчим. Боловсролын салбарыг чадварлаг, мэргэжлийн баг удирдах ёстой, улс төрийн оролцоо, нөлөөлөл энэ томилгоонд байх учиргүй. Өнөөдөр Монгол Улсын хэмжээнд 1600 орчим төрийн өмчийн сургууль, цэцэрлэг бий. Сонгууль бүрийн дараа тухайн аймаг, сум, нийслэлд аль нам гарч, засаглахаас шалтгаалж 1620 сургууль, цэцэрлэгийн удирдлагууд солигддог, тэрний ард 70 мянга гаруй багш нарын эрх ашиг хөндөгддөг тогтолцоотой боллоо. Үүнээс болж тухайн албан байгууллагын бүхий л шатанд халаа сэлгээ болж, хөдөлгөөн орно. Судалгаа хийгээд үзэхээр боловсролын байгууллагын 10-15 хувьд нь сонгуулийн үр дүнгээс хамаарч хөдөлгөөн орж байна. Цаашид энэ тоо магадгүй геометрийн прогрессоор өсөхгүй гэх баталгаагүй.

Бидний гол зорьж буй зүйл бол чанартай, хүртээмжтэй боловсрол. Боловсролын байгууллагад ажлын байрны тогтвортой байдал болоод улстөржилтөөс ангид эрх зүйн орчинг бий болгохгүй бол чанартай боловсрол бий болно гэж хүлээгээд нэмэргүй юм. Боловсролын байгууллага гэдэг төрийн албаны үндсэн эд эс нь болсон салбар шүү дээ. Тиймээс бид томилгоотой холбоотой асуудлыг эрүүл болгож, аливаа томилгоонд улс төрийн нөлөөлөл, оролцоог байхгүй болгох нь чухал байгаа юм.

-Мөн энэ хуулиар боловсролын байгууллагын удирдлагууд сонгуульд оролцдог асуудлыг зохицуулж байгаа гэж ойлгосон. Энэ талаар тодруулаач?

-Боловсролынхон ажлаа хүлээлгэн өгөлгүйгээр сонгуулийн үйл ажиллагаанд оролцдог, нэр дэвшдэг явдал бий. Төрийн жинхэнэ албан хаагчид сонгуульд нэр дэвших бол тодорхой хугацааны өмнө ажлаа өгсөн байх ёстой. Энэ зохицуулалт төрийн үйлчилгээний албан хаагч нарт, багш нар үйлчилдэггүй, ажлаа хүлээлгэн өгөлгүйгээр шууд нэр дэвшдэг, сонгогддог. Ажлаа өгөх хүртлээ сургууль, цэцэрлэгийн багш, албан хаагч, эцэг эхчүүд бүр хүүхдүүдийг ч улстөржүүлэх хандлага ажиглагддаг.

Нөгөө талдаа тухайн сургууль, цэцэрлэгийн захирал, эрхлэгч болох хүсэлтэй нөхдүүд намын харьяалалд ордог, тэндээсээ томилолт авдаг. Намын харьяаллаар Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд сонгогдсон хүн захирал, эрхлэгч болдог. Энэ бол эрүүл бус тогтолцоо, үүнийг цэгцлэх цаг болсон. Үнэхээр л улс төрд орох гээд, сонгуульд нэр дэвших гээд байгаа бол ажлаасаа чөлөөлөгддөг, хүлээлгэн өгдөг байх ёстой. Цаг хугацааны тодорхой хязгаарлалт байх хэрэгтэй. Нэр дэвшсэн бол захирал, эрхлэгч болохгүй байх зохицуулалтыг хийх шаардлагатай.

-Боловсролын салбарт улс төрийн нөлөө байх нь энэ салбарт авлига, хээл хахууль цэцэглүүлэх шалтаг, шалтгаан болоод байгаа. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Тийм гомдлууд бий. Зарим нэг асуудлууд гарсан шүү дээ. Захирал, эрхлэгч болж ажил олгогч болмогцоо авлига авч багш, ажилтан авдаг тохиолдлууд гарч байсан. Мөн улс төрийн намын томилгоогоор захирал, эрхлэгч болсон хүмүүс мэргэжлийн багш, ажилтныг ажилд авахаасаа илүү намын харьяаллаар томилгоо хийдэг. Тиймээс энэ асуудлуудад цогцоор нь хориг тавьж өгнө.

Одоо бид хөгжье, дэвжье, урагшаа харж явъя гэвэл ийм жалга, дов тойрсон, улстөржсөн жижиг асуудлуудаасаа хурдхан салмаар байна. Цогцоор нь шийдэх хэрэгтэй байна. Бусад хөгжилтэй улс орнуудад бараг 200 жилийн өмнө туулсан, 150 жилийн өмнө шийдсэн асуудлыг бид хэдэн жил тойрч суухав дээ. Сонгуульд ялсан нам нь засаглах эрх авангуутаа төрийн албаны мэргэшсэн ажилтнуудыг өөрчилдөг, өөрийн намын дэмжигчдээ байршуулдаг, чадваргүй, мэргэжлийн бус хүмүүсийг томилдог, улс төрийн онолоор бол “спойл” тогтолцоо цаашид оршсоор байвал төрийн албанд авлига хээл хахууль, мэргэжлийн бус тогтолцоо, шударга бус байдал үргэлжилсээр байна. Спойл тогтолцоо гэх энэ ойлголт аль тэр 200 жилийн өмнө АНУ-д болсон сонгуулийн дараа сонгуулийн ялалт байгуулахад хамгийн идэвхтэй ажилласан дэмжигчдээ төрийн албанд, удирдах ажилд томилуулснаас үүдсэн гэдэг. Ийм жишиг тогтсон байсныг 1883 онд сенатч Жорж Пендлтон санаачилсан Төрийн албаны шинэчлэлийн акт буюу “Пендлтоны хууль”ийг гаргаж өөрчилж байсан. Энэ үеэс шатлан дэвших буюу мерит тогтолцоо бүрдэж эхэлсэн гэж үздэг. Одоо бид нар боловсрол, эрүүл мэндийн салбар, багш, эмч нараа өөр түвшинд гаргамаар байна. Улс хөгжье гэвэл энэ хоёр салбар оройд нь байх ёстой, хамгийн өндөр цалин урамшууллыг багш, эмч авдаг байх, хамгийн чадалтай, мэдлэгтэй нь багш, эмч болдог эрүүл, шударга тогтолцоо, өөрчлөлтийг хийхгүй бол хөгжлийг ярих боломжгүй болно.

-Тэгэхээр цаашдаа боловсролын салбарын удирдлагуудыг хэрхэн, яаж томилдог болох вэ?

-Одоогийн хуулиар аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг дарга нар тухайн нутаг дэвсгэрийнхээ сургууль, цэцэрлэгийн захирал, эрхлэгч нарыг томилдог. Харин энэ хууль батлагдсанаар аймаг, нийслэлийн боловсролын газар нь хамт олон дундаас нь санал авч сонгон шалгаруулдаг байдал руу орж таарна. Мөн одоогийн хуулиар аймаг, нийслэлийн боловсролын газрын удирдлагуудыг шат, шатных нь Засаг дарга томилдог. Энэ байдлыг ч халж, босоо удирдлагатайгаар мэргэжлийн яамнаас нь томилдог болгох юм. Уг хуулийн төсөл энэ долоо хоногоос хэлэлцэгдээд явна.

-Та монгол хүний удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, хүн амын өсөлтийг дэмжих тогтоолын төслийг өргөн барьсан. Удмын сангаа хамгаалах цаг нэгэнт болсныг та хэлж, ярьж байгаа. Бид удмын сангаа хамгаалахгүй бол ямар эрсдэлүүдтэй нүүр тулах вэ?

-Сүүлийн 30 жилийн хугацаанд монголчууд бид хүнээ орхигдуулсан. Малын удмын сангаа сайжруулах тухай ярьдаг боловч өөрсдийн удмын сангаа хэрхэн хамгаалах тухай ярихаа больсон, үүнтэй холбоотой нэгдсэн цогц бодлого, тогтоол шийдвэр ч гарсан удаагүй. Хар хайрцагны бодлогоор шийдвэрлэх ёстой асуудлаа бид орхигдуулаад байна. Энэ өргөн барьсан тогтоол Монгол төрийн удмын сангаа хамгаалахад барих хар хайрцагны бодлого болохуйц шийдэл юм.

Улс үндэстний хөгжин дэвжихийн үндэс нь хүний хөгжил байдаг. Бид удмын сан дээрээ зөв бодлого барьж чадвал монгол хүний хөгжил, оюуны чадамж, бүтээмж сайжирч, Израиль, Япон, Сингапур шиг оюунлаг иргэдтэй болж, магадгүй ирээдүйд олон Нобелийн шагналтан төрөх, дэлхийн хүн бий болгох боломжтой юм. Ерөөсөө тогтоолын төслийн хамгийн гол зорилго нь өрсөлдөх чадвартай, өөрийнхөө амьдралд эзэн болдог хариуцлагатай бүтээлч, оюунлаг иргэдтэй болох, хүнээ хөгжүүлэхэд оршиж байгаа.

Удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалахгүйгээр цааш явсаар байвал цус ойртолт газар авч асуудал үндэстэн мөхөх хэмжээнд ч яригдаж болно. Манай эрдэмтдийн 2017 онд хийсэн судалгаанаас харахад баг дотроо гэрлэсэн байдал 85 хувийн үзүүлэлттэй байна. Баг дээр 10 гэр бүл болж байгаа айлын 8.5 нь буюу бараг есөн гэр бүл нь тухайн багаасаа байна. Харин аймаг доторх гэрлэлт нь 74 хувьтай байна. Өнөөдөр гурван саяулаа байгаа монголчууд 300 мянгуулаа байсан. 300 мянга байсан бид тун удахгүй таван сая болно. Тэр ч утгаараа бидэнд зөв хөгжих бодлого хэрэгтэй байна. Хэрэв энэ өргөн барьсан тогтоол батлагдвал удмын санг хамгаалах ажлыг дөрвөн жилийн хугацаанд хийж дуусгахаар эхлүүлэхээр төлөвлөлт хийгдсэн.

-Аминчхан, хувиа хичээдэг байдал ч цус ойртолтын шинж гэдэг. Энэ мэтчилэн сөрөг талууд олон бийг судлаачид онцолдог юм билээ.

-Сүүлийн жилүүдэд монгол хүний үзэл бодол, сэтгэлгээ өөрчлөгдөж, аминчхан, хувиа хичээсэн, ууртай уцаартай болсон нь илүүтэй анзаарагдах болсон. Үүнийг алсын цус ойртолтын шинж тэмдгүүд гэж мэргэжлийн судлаачид үздэг. Хүүхдийн оюуны чадамж, сэтгэл зүйн ачаалал даах чадвар зэрэгт ч цус ойртолт шууд нөлөөлдөг. Манай генетик судлалын эрдэмтдийн 2000 онд хийсэн судалгаагаар 30 хүүхэдтэй нэг ангийн гурван хүүхдэд л ойлголт удаан, тогтвор суурьшилгүй, ачаалал даах чадвар муу зэрэг цус ойртолтын шинж тэмдэг илэрч байж. Харин 20 жилийн дараа дахин судлахад дээрх үзүүлэлт гурав дахин нэмэгджээ. Тодруулбал, удмын сангийн асуудал орхигдсон өнгөрсөн 20 жилд цус ойртолт улам нэмэгдсэн байна. Энэ жишгээрээ удмын сангийн асуудлаа бид орхигдуулчихвал 30 хүүхэдтэй ангийн тэн хагаст нь иймэрхүү цус ойртолтын шинж тэмдэг илрээд эхэлбэл яах вэ. Тэр хүүхдүүд л энэ нийгмийг бүрдүүлнэ шүү дээ. Алсын цус ойртолт бий болсноороо оюуны чадамж, хүний сэтгэл зүй, өвчин эсэргүүцэх дархлаа, бие бялдрын хөгжилд хүртэл сөргөөр нөлөөлдөг. Энэ нь цааш явсаар хүн амын дундах өвчлөл нэмэгдэхэд хүргэж, 19 бүлэг өвчлөлөөр монгол хүн өртөмтгий болж байна гэсэн судалгаа гарч ирсэн байна. Цус ойртолтыг зогсоосноор бид энэ мэт олон сөрөг үр дагавраас сэргийлж чадна. Дээр дурдсанчлан монгол хүний оюуны чадамж, өрсөлдөх чадварыг нэмнэ. Судалгаагаар өөр аймгаас гэр бүл бологсдын хүүхэд нэг аймгаас гэр бүл болсон хоёрын хүүхдийн оюуны чадамжаас даруй 2030 хувь өндөр байгааг тогтоосон байгаа юм.

-Тэгвэл удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, хүн амын өсөлтийг дэмжих хүрээнд ямар ажлууд хийх вэ?

-Тогтоолын төслийг та бүхэн их хурлын цахим сайтад ороод сонирхож үзээрэй. Нэгдүгээрт, Монгол хүн судлалын салбарыг сэргээн хөгжүүлэх, Монгол хүний удмын сангийн аюулгүй байдлыг хадгалан хамгаалах чиглэлээр Үндэсний хөтөлбөр боловсруулна. Хоёрдугаарт, угийн бичгийг өрх айл бүрт шинжлэх ухааны үндэстэй, зөв аргаар хөтлүүлэн хэвшүүлэх хөтөлбөр боловсруулах ажлыг хэрэгжүүлнэ. Уг ажлыг 2024 оноос өмнө орон даяар зохион байгуулах санал санаачилгыг гаргаж байгаа. Цус ойртолтоос сэргийлэх, удмын сангаа хамгаалах хамгийн том хэрэглүүр бол угийн бичиг хөтлөх байдаг. Тийм ч учраас энэ асуудлыг чухалчилсан. Үүнтэй холбоотойгоор ургийн овог нэршлийг зөв хэрэглэх, шинжлэх ухааны үндэстэйгээр шинэчлэх асуудал мөн хөндөгдөж байгаа. Гуравдугаарт, Монгол Улсын хүн амын дотоод шилжилт хөдөлгөөнийг тэтгэх, дэмжих бодлоготой болно. Нийгэм, эдийн засгийн тогтолцоо, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн зохион байгуулалт, хүн амын боловсрол, мэргэжил, ажиллах хүчний нөөц, суурьшлын нягтралтай уялдуулж төвлөрлийн эсрэг дотоод шилжилт хөдөлгөөнийг тэтгэх бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. Мөн тусгаж байгаа нэг санаа бол төрийн хар хайрцагны бодлогоор гадаадад байгаа иргэдээ буцаан эх оронд нь авчрах асуудал. Өнөөдөр 150170 мянган иргэн гадаадад ажиллаж, амьдарч байна. Дэлхий дээр энэ асуудлыг орхигдуулснаасаа болоод тухайн үндэстэн мөхөх хэмжээнд яригдаж байдаг улсууд байдаг. Руминчүүдийн тэн хагас нь Европоор тархчихсан байх жишээтэй. Бид гадаад улсад ажиллаж, амьдарч буй иргэдээ эх орондоо ирэх таатай орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх, тэдний эзэмшсэн мэдлэг, чадварыг улсын хөгжилд бүрэн дүүрэн ашиглах бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх нь чухал байна. Удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалахаас гадна Монгол Улсын хүн амын өсөлт, нөхөн үржихүй, гэр бүлийн тогтвортой хөгжлийг дэмжих шаардлага тулгарч байна. Энэ хүрээнд эхийг жирэмсэн болсон цагаас нь эхлэн сэтгэл зүйн болон, шаардлагатай эмчилгээ, сувилгаанд бүрэн хамрагдах нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Эмнэлгийн онцгой хяналтан дор эсэн мэнд амаржих, амаржсаны дараа асаргаа сувилгаанд 714 хоног Эрүүл мэндийн даатгалаараа сувилуулах эрхтэй байх төр хувийн хэвшлийн хамтарсан тогтолцоо бүрдүүлэх шаардлагатай юм. Зургаа болон түүнээс дээш үүхэдтэй айл, өрхүүдийн эдийн засгийн баталгааг нь хангая, төрөөс байрны урьдчилгаа төлбөрийг нь даах асуудлыг хүртэл тусгасан. Эдгээр зохицуулалт бүхий тус тогтоолын төслийг энэ хаврын чуулганаар хэлэлцүүлж баталъя гэсэн төлөвлөгөөтэй байна.

-Овог нэршлийн асуудлыг хөндөнө гэлээ. Монголчуудын дийлэнх нь боржигон овогтой байна гэх шүүмжлэл байдаг. Яаж зохицуулна гэж төлөвлөж байгаа вэ?

-1925 онд Засгийн газрын нууц тогтоол гарснаас хойш монголчууд угийн бичиг хөтлөхөө больж, овог, нэршилээ хэрэглэхээ больчихсон. Ингэснээр овог, аймаг дотроо гэрлэдэггүй байсан тэр заншил алдагдаж эхэлсэн. Өнөөдөр гурван үеэсээ дээшээ мэддэг айл өрх ч ховордчихсон байна. Улсын бүртгэл дээрээс харахад нийт 3 сая хүн амын тэн хагас нь боржигон болчихож. Тиймээс бид овог, нэршилээ шинжлэх ухааны үндэстэйгээр дахин шинэчлэх арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна. Хамгийн энгийнээр Архангай аймгийн ӨндөрУлаан сумын уугуул боржигон овогтныг Өндөр-Улаанборжигон овогт тэрний тэр гэж хэлж болж байгаа юм. Эсвэл Их тамирборжигон овогт ч гэдэг юм уу боржигон овгоо 330 сумаараа ялгаж, салгах бодлого хийж болох юм. Гэхдээ энэ бол мэргэжлийн хүмүүс, судлаачдын судалгаан дээр суурилж шийдвэрлэх асуудал.

Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан З.Энхболдтой ярилцлаа.

---

–Ардчилсан намын даргын сонгууль хоёр талд болж байна. Дотоод сонгуулийн хороо намын даргын сонгуулиа зохион байгуулж байхад С.Эрдэнэ үймүүлээд байна гэх. С.Эрдэнийн талаас ч нөгөө талынхаа байр суурийг эсэргүүцэж байгаа. Та энэ үйл явдалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Одоо тэрнийх нь зөв, энэнийх нь буруу гэж ярихад утга учиргүй болчихоод байгаа юм. хэн нь дүрмийн дагуу байна вэ гэдгийг эхэлж харах хэрэгтэй. 2017 онд батлагдсан ардчилсан намын шинэ дүрмийг хийхдээ Английн Консерватив намын дүрмийг орчуулж суурь болгоод цөөнгүй зүйлийг нь тусгасан. энэ дүрмээр дөрвөн жил тутам Ардчилсан нам Их хурлаа хийдэг, тэр нь одоогийн маргалдаад байгаа олон асуудлыг шийдэх Үндсэн дүрмийг баталж өгсөн. Өнгөрсөн жил цахимаар хийгдсэн ан-ын их хурлыг дүрмээ зөрчсөн гээд шүүх зөвшөөрөөгүй, шүүхийн зөв, цахимаар их хурал хийх заалт байхгүй. дүрмийн дагуу л даргын сонгууль зохион байгуулагдах ёстой. 1990 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл ардчиллын төлөө тэмцэж байгаа 152 мянган гишүүнтэй нам. энэ гишүүд л даргын сонгуульд санал өгнө. с.эрдэнэ туваанд ажлаа өгөх үеийн гишүүдийн бүртгэлийг ярьж байна. монгол улсын өнцөг булан бүрт амьдардаг 152 мянган гишүүний албан ёсны бүртгэл, дотоод сонгууль явуулж байсан бүтэц гэх мэт бүх зүйл ц.тувааны гарт очсон гэсэн үг. хоёр сонгууль, хоёр нэр дэвшигч гэж байхгүй, дүрмийн дагуу хийгдэж байгаа сонгууль л хүчинтэй.

Ер нь бол хоёр тал болчихоод байгаа хүмүүс бушуухан эв зүйгээ ол, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлэх цаг дөхөж байна, бэлдэх цаггүй боллоо.

–Ардын намын даалгавраар С.Эрдэнэ хөдлөөд байна гэх юм. Энэ хэр ортой юм бэ?

-Ц.Тувааны талынхан тийм зүйл яриад л байна лээ. Арай үгүй байлгүй дээ.

–Аль сунгааг нь албан ёсных гэж ойлгох вэ?

– Миний хувьд гуравдугаар сарын 28-нд болох и.Мөнхжаргал даргатай Ардчилсан намын Дотоод сонгуулийн хорооноос зохион байгуулах сонгуулийг дэмжиж байгаа. Яагаад цахим биш ДСх-ны сонгуулийг дэмжиж байна вэ гэдгээ хэлье л дээ. Мөнхжаргал даргатай ДСХ бол 2017 онд намын их хурлаар сонгогдсон дүрмийн байгууллага. 2017 оны хавар хуралдсан Ардчилсан намын их хурлаар одоогийн Ерөнхийлөгч х.Батттулгыг нэр дэвшүүлэхээс гадна намын даргын сонгуулийг баталгаажуулж, Дотоод сонгуулийн хороо, үндсэн Дүрмийн хороо зэрэг байгууллагуудыг байгуулсан юм. Одоо тэр их хурлаар байгуулсан бүх байгууллагууд хүчинтэй байгаа гэсэн. Сүүлд үБх-ээр байгуулсан Дотоод сонгуулийн болон Дүрмийн хороо хүчингүй. Учир нь тэдгээр байгууллагыг дараагийн үБх биш АН их хурал нь байгуулах ёстой.

Тэгэхээр таван жилийн өмнө байгуулагдсан дээрх байгууллагууд бол дөрвөн жил тутам хийгддэг Их хурал нь хийгдээгүй учраас хүчин төгөлдөр, ажлаа үргэлжлүүлэн хийх боломжтой юм. ирэх дөрөвдүгээр сард намын их хурал болох ёстой. энэ их хурлаар аль болох биеэрээ цуглаж хуралдах ёстой. Учир нь цахим хурлын талаар манай намын дүрэмд байхгүй юм. С.Эрдэнэ гомдол гаргаад цахимаар хуралдсан намын их хурлыг хүчингүй болгуулсан, түүний гомдлыг Дээд шүүх хүлээн зөвшөөрсөн нь цахим хурлын талаар намын дүрэмд заагаагүй учраас тэр юм. Дүрэмд өөрчлөлт хийж, цахим хурал хийх талаар тусгасны дараагаар цахим хурал, сонгууль зэргийг хийж болох байх л даа. энэ ч утгаараа С.эрдэнэ тэргүүтэй хүмүүсийн хийгээд байгаа цахим сонгууль бас хүчингүй. Харин Дотоод сонгуулийн хорооноос цаасаар явуулахаар бэлдэж буй намын даргын сонгууль хүчинтэй.

Цахим сонгууль сайн, муу, луйвар ордогтоо биш, дүрэмд байхгүй учраас л Дээд шүүх ч бүртгэж авахгүй. С.эрдэнийн талд ямар гишүүдийн жагсаалт байгаад яаж санал авах гээд байгааг би сайн ойлгохгүй л байна. Дээр хэлсэнчлэн намын гишүүдийн бүртгэл нэг газар л байгаа шүү дээ. Олон жил сонгууль явуулаад сурчихсан системээ ажиллуулсан сонгууль нь хүчинтэй.

хамгийн гол нь түрүүчийн их хурлаас батлагдсан Дотоод Сонгуулийн хороо, үДх болон С.эрдэнэ дарга хүчинтэй байгаа. Гэхдээ Дотоод сонгуулийн хороо, Дүрмийн хороо намын дарга гурвын хувьд статус нь бас өөр байгаа юм. Учир нь дүрэм дээр нь ялагдсан намын дарга бол өргөдлөө өгөөд, дараагийн намын даргыг сонгоход оролцохгүй гэж заасан байдаг. Нөгөө хоёр байгууллагыг яагаад хүчинтэй байгаа талаар түрүүн хэлсэн. Маргалдаж байгаа талуудын аль нэгийг хүчинтэй гэхээсээ илүү аль нь дүрмийн дагуу явж байна вэ гэдгээс нь харж, энэ нь зөв шүү гэж хэлээд байгаа юм.

–Тэгэхээр Ц.Тувааны тал олонх гэсэн үг үү?

-Олонх, цөөнхдөө биш. Дүрмээрээ Дотоод сонгуулийн хороо, нэр дэвшигчдийн талд эрх мэдлээ өгчихсөн. Нэр дэвшигчид өөрсдөө нарийвчилсан дүрмээ, тухайн сонгуульд ямар мөнгө зарцуулахаа, ямар байдлаар явуулахаа тохирдог дүрэмтэй. Гэтэл дөрвөн нэр дэвшигч өрсөлдөөд явж байтал хажуунаас нь өөр хүмүүс орж ирээд бид нар оролцоно гэхээр гажуудчихаж байгаа юм. Өргөдөл хүлээн авах, сурталчилгаа, мэтгэлцээн хийх хугацаа нь өнгөрчихөөд байна шүү дээ. Өөр намын дарга манай намын даргын төлөө өрсөлдөнө гэхээр их л сонин санагдаад байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө ингэж муудалцмааргүй байна. Дүрмийн байгууллагууд нь албан ёсны ажлаа хийх хэрэгтэй. Бүх зүйлээ хуулийн хүрээнд зөв хийхгүй бол Ардын нам янз бүрээр өөлөөд унана шүү дээ.

–Хоёр тал хэлэлцээрийн ширээнд сууж эв дүйгээ олох гэж үзсэн ч үр дүнгүй болсон. Үүнд юу нөлөөлөв?

-энэ тохиролцдог зүйл биш л дээ. Цорын ганц шалгуур байгаа нь дүрмийн дагуу эсэх. энэ шалгуураар л шалгахаас биш бид ч, та нар ч энэ сунгаанд оролцож байна, хэдүүлээ тохирчихъё гэсэн зүйл байхгүй. Л.Гүндалай, Ц.Оюунгэрэл гэх зэрэг хүмүүс намын даргын сонгуульд оролцох байсан бол саяын дөрвөн залуугийн өрсөлдөж байгаа сонгуульд оролцож, нэг өдөр эхлэх ёстой байсан.

–Намын дийлэнх гишүүд долдугаар Их хурлаас сонгогдсон И.Мөнхжаргал даргатай Дотоод сонгуулийн хороог хүчин төгөлдөр гэж үзээд тэндээс зарласан намын даргын сонгуульд саналаа өгнө гэдгээ илэрхийлсэн гэх юм. Цахимаар оролцох тухай ч зарим нь ярьж байна. Та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би тэр цахим сонгууль гэх дүрмийн бус сонгуульд оролцохгүй. хуучин шигээ Сүхбаатар дүүргийн Ардчилсан намын байран дээр очиж цаасаар өгнө. Нөгөө талд намын гишүүдийн нэр ч байхгүй юм билээ. Ямар хүмүүсээс санал авах гээд байгааг ойлгоогүй.

Одоо дотоод сонгуулиа бушуухан дуусгаад Ерөнхийлөгчийнхөө сонгуульд бэлдэхгүй бол болохгүй болчихоод байна. Одоогийн Ерөнхийлөгчийг өрсөлдөөнгүйгээр дахиж нэр дэвшүүлээд явахгүй бол У.хүрэлсүхийг ялах хүн манай намд өөр алга. Танай сонинд өгсөн өмнөх ярилцлагадаа ч би энэ тухай хэлсэн.

–Ардын намд Ардчилсан нам толхилцох нь давуу тал болж, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулах том боломж олгож байна л даа. Үүнд та юу хэлэх вэ?

-Тэр үнэн. Манай намын эв нэгдэлгүй байдал нөгөө талд оноо л болж байна. Тиймээс бушуухан эв зүйгээ олоод дүрмийнхээ хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулах хэрэгтэй. Дүрмийн бус зүйл хийж байгаа хүмүүс болих ёстой.

–Та намдаа үүсээд буй асуудлаар С.Эрдэнэ болон Ц.Туваан нарын хүмүүстэй санал солилцож, байр сууриа илэрхийлсэн үү?

-С.эрдэнэд бол олон удаа хэлсэн. Сүүлдээ утсыг минь авахаа больсон.

Туваантай ч гэсэн ярьсан.

–Та намын гишүүний хувиар намын даргад нэр дэвшин өрсөлдөж байгаа дөрвөн хүнээс хэнийг нь дэмжиж байна вэ?

-хэн нь ч намын дарга болсон болно доо. 2024 онд энэ дөрвийн хэн нь Ардчилсан намын лидер нь болоод сонгуульд ялаад Ерөнхий сайд болчихоор харагдаж байна, түүнийг нь л сонго гэж намынхандаа хэлье.

–Ардчилсан нам даргаа сонголоо ч цаашид эв зүйгээ олж чадах болов уу?

-Чадахгүй бол ялагдаад, чадвал ялаад л явна шүү дээ. Манай намын 30 жилийн түүхэнд ийм зүйл байнга л болж байсан. харин 2000 оноос хойш бутарчихгүй л яваад байгаа юм. эхний 10 жилд маш олон жижиг намууд нэгдсэн нь энэ юм. Цаашдаа энэ бүхнийг барих ганц л зүйл бий, тэр нь намын дүрэм. Английн Консерватив намын дүрмийг намын үндсэн хууль гэдэг юм билээ. Түүнтэй адил намын үндсэн хуулиа барьж, намынхаан үйл ажиллагаанд орох хэрэгтэй. үгүй бол Ардын намд ашиглуулаад л дуусна.

УИХ–ын гишүүн Т.Доржхандтай ярилцлаа.

---

-ХҮН “Ерөнхийлөгчөө захиалъя” аян өрнүүлж эхэлсэн. Иргэд, сонгогчид ямар санал дэвшүүлж байна вэ?

-“Ерөнхийлөгчөө захиалъя” аянд 20 мянга орчим хүн цахимаар саналаа өгсөн. Зөвхөн Улаанбаатараас бус аймаг орон нутгаас, гадаадад байгаа иргэдээс ч тэр маш идэвхтэй саналаа өгч байна. 2017 онд бидэнд сонголт байхгүй байснаас болж 100 гаруй мянган цагаан сонгогчид гарч ирж байлаа. Энэ удаад сонголт гаргаж өгч байгаад талархлаа илэрхийлсэн маш их хандалт ирж байна.

Бид тодорхой хуулийн хязгаарлалтад байгаа. Тэр нь сонгуулийн жил буюу нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш сонгуулийн сурталчилгаа хүртэлх хугацаанд ямар нэгэн эрэмбэ тогтоох, нэр дэвшигчээ зарлах боломжгүй гэх хуулийн хязгаарлалт юм. Бүр том хуулийн хязгаарлалт нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа ердөө 14 хоног байгаа. Та бүхний мэдэж байгаачлан эрх баригч нам өөртөө зориулж дүрмээ зохиодог. Ерөнхийлөгч гэдэг бүх ард түмнийг илэрхийлэгч, эв нэгдлийг хангагч байх ёстой. Тэр утгаараа Ерөнхийлөгч орон нутгаар явж бүх иргэдтэйгээ уулзан мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж байж сонгогдох учиртай. Гэтэл тэр боломжийг нь хангахгүй байна. Хоёрхон долоо хоногт яаж 21 аймгаар орох юм бэ, боломжгүй биз дээ.

Дээрээс нь 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар бодлогын мэтгэлцээн болоогүй. МАН-ынхан айж зугтаагаад намын даргынхаа ард орсоор байгаад 62 суудалтай болсон нь үнэн.Бид мэтгэлцээнд хичнээн дуудаад ч цухуйгаагүй хүмүүс шүү дээ. Одоо ч яг түүнийгээ л хийх гэж байна. Танигдсан нэрээ гаргаж ирж Ерөнхийлөгчид сойх нь.

Гэтэл мэргэшсэн, мэдлэг чадвартай, туршлагатай хүн нь танигдаагүй гэх сул талтай болчихож байна. 14 хоногт өөрийгөө таниулж чадахгүй, бодлогын мэтгэлцээн хийе гэхээр цаг байхгүй, амжихгүй гээд хийхгүй. Бид Ерөнхийлөгчид нэр дэвшинэ гээд байгаа Х.Баттулга, У.Хүрэлсүхтэй бодлогын мэтгэлцээн хиймээр байна. Энэнээс зугтах гэж л тийм зохицуулалт хийсэн. Тийм байхад яаж шударга сонгууль болох юм бэ.

–Уг нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг энэ мэт гажуудлыг засах болов уу гэх хүлээлт байсан. Гэтэл Засгийн газар нь хэдхэн сарын настай, Сонгуулийн тухай хуулиуд нь алдаа мадагтай хэвээр байх шиг.

-Яг үнэн. Ерөнхийлөгчийн сонгууль ямар болох вэ гэдгээс хамаарч Үндсэн хууль амьдралд хэрэгжиж байна уу үгүй юү гэдэгт маш том тест болно. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөө баталчихлаа, их сайхан том өөрчлөлт хийчихлээ гээд байгаа боловч түүнийгээ органик хуулиуддаа тусгаад, хэрэгжүүлэхгүй юм бол зүгээр шоу болно шүү дээ. Хэвлэл мэдээллийнхэн маань яг ийм байдлаас хандмаар байгаа юм. Бид ч УИХ дээр ийм байр сууриас хандах болно. Тэгж байж шинэчлэл, өөрчлөлт хийсний ашиг шимийг нийтээрээ хүртэнэ.

–Та Ерөнхийлөгчийг Цэцийн шийдвэрт нөлөөлж байна гэж шүүмжилсэн. Угтаа бид Цэцийн дээр хөх тэнгэр байдаг гэлцдэг. Тийм байхад шийдвэрт нь нөлөөлөх боломжтой гэж үү?

-Маш тодорхой хэлэхэд, Цэц бол Үндсэн хуулийн асуудлыг, аливаа зөрчлийг арилгадаг, Үндсэн хуулийн шүүх. Цэцийг Үндсэн хуулийг улстөрчдөөс хамгаалах үүрэгтэй л гэж ойлгодог. Үндсэн хуульт ёсоо хамгаалж байна гэдэг төрөө хамгаалж байгаа хэрэг. Хуульт ёсоо хүндэтгэх юм бол хуулийн засаглалыг бий болгож бэхжүүлнэ гэсэн үг. Гэтэл эрх мэдэлтэй, хамгийн хүчтэй улстөрч гэж хэлж болох Монгол Улсын төрийн тэргүүн нь өөрөө хуульд нөлөөлдөг, хуульчдыг өрөөндөө дууддаг. Түүнийг нь Хууль зүйн сайд нь баталгаажуулаад байгаа. Өөрийнх нь асуудал Үндсэн хуулийн шүүх дээр яригдаж байхад Цагаан сарын үеэр хоёр ч удаа очиж нөлөөлсөн. Үндсэн хуулийн дээр Цэц, түүний дээр хөх тэнгэр байх ёстой, хэн нэгэн эрх мэдэлтэй албан тушаалтан байх ёсгүй байтал хоёр ч удаа очиж Цэцийнхээ даргыг зогсоож байгаад мэдээлэл өгч байгаа нь Цэцийн шийдвэрт нөлөөлж байна гэж харагдаж байгаа.

Иргэний хувиар Д.Үүрцайх хуульч бид хоёр Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль ярьж байсны дараа ийнхүү хандсан юм. Аравдугаар сарын 20-ны үед тус хууль яригдсан. Тухайн үед би УИХ дээр Үндсэн хууль батлагдчихлаа, Үндсэн хуулийн үг, өгүүлбэрийг Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульдаа тусгаж өгсөнгүй, аливаа хууль Үндсэн хуулийн тайлбар байдаг гэж хэлж байсан. Гэтэл эрх баригчид бид хуулийг тайлбарлахгүй гээд бөөрөнхийлөөд л байсан. Улмаар Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль Төрийн мэдээлэл сэтгүүл дээр хэвлэгдсэнээр хүчин төгөлдөр болсон. Бид тус сэтгүүл хэвлэгдэж гарахыг хүлээж байгаад яг гарсных нь маргааш Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Товчхондоо, сонгууль бүрийн өмнө та бүхэн дүрмээ зохиогоод, өөрсдөдөө зориулж дүрэм хийгээд байна. Иргэд ч ойлгохгүй энэ дүрмийг чинь би ч бас ойлгохгүй байна. Сонгууль дөхмөгц янз бүрийн үндэслэл гаргаж ирж бужигнуулахаасаа өмнө яг одоо энэ асуудлаа тодорхой болгооч ээ л гэсэн юм. Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчийг зургаан жилээр нэг удаа сонгоно гэж тодорхой заасан байгаа. Энэ нь өмнөх болон одоогийн Ерөнхийлөгч дахин дэвших ямар ч боломжгүй заалт юм. Үүнийгээ л Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульдаа тусгаач ээ гэсэн.Энэ асуудлыг аль болох эрт нэг тийшээ тодорхой болгоод тусгачих юм бол одоогийн болон өмнөх Ерөнхийлөгч нь нэр дэвших эсэх, бусад нам эвслүүдээс нэр дэвшигчид нь ямар дүрэмтэй байх юм гэдэг нь тодорхой болно. Хамгийн гол нь сонголтоо хийх гэж байгаа иргэд маань бүрэн ойлголттой болох хэрэгтэй шүү дээ. Ердөө л энэ. Тийм агуулгаар, Үндсэн хуулийнхаа үзэл санааг хамгаалах зорилгоор Цэцэд хандсан. Харамсалтай нь одоог хүртэл шийдэгдээгүй байна.

–Ерөнхийлөгчийн сонгууль, УИХ–ын нөхөн сонгуультай холбоотой гарсан 40 дүгээр тогтоолд өөрчлөлт оруулахаар ярьж байна. Сонгууль дөхсөн энэ үед уг тогтоолын төслийг дахин хөндөж байгаа нь хууль зөрчихгүй юү?

-Хуулийн зохицуулалт нь ямар байх ёстой вэ гэдгийг судлаагүй байна. Гэхдээ цаг тулсан үед өөрсдөдөө тохируулаад санал оруулж ирж байгааг би буруу гэж үзэж, дэмжээгүй. Сумъяабазар гэж хүн УИХ-ын гишүүнээс чөлөөлөгдөхдөө Хотын дарга болно гэж чөлөөлөгдсөн. Би тэр үед “Та Сонгинохайрхан дүүргийн сонгогчдынхоо өмнөөс тангараг өргөөд ажиллах ёстой хүн. Гэтэл дарга болно гээд явж байгаа нь хэр зүйтэй юм бэ. Энэ чинь буруу жишиг тогтоож байгаа юм биш үү” гэж тодорхой асуусан ч өөрөө хариулаагүй. Харин Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга өмнөөс нь “Бид боловсон хүчний их өргөн нөөцтэй нам. Тиймдээ ч боловсон хүчнээ бодлогын хүрээнд тодорхойлж байна” гэж маш тодорхой хариулсан. Үүнтэй холбоотойгоор сонгуулийн зардлын асуудал гарч ирсэн.

–Та тэр үед нөхөн сонгуулийн зардлыг Сумъяабазар гаргах хэрэгтэй гэж хэлж байсан байх аа.

-Тийм. “Эрх барьж байгаа МАН-ын хүний нөөцийн бодлогын хүрээнд энэ хүнийг Хотын даргаар томилсон гэж та бүхэн тодорхой хэлсэн. Тийм бол МАН нөхөн сонгуулийнхаа зардлыг төл, үүнд татвар төлөгдчийн мөнгийг зарцуулах нь буруу” гэх байр суурийг илэрхийлсэн. Харин тэд ийм зохицуулалт байхгүй гэж асуудлаас зугтсан. МАН нь санхүүжүүлэхгүй юм бол Сумъяабазар өөрөө санхүүжүүл гэдгийг хэлсэн. Та бүхэн санаж байгаа бол Хотын дарга өөрийнхөө өрөөний үүдэнд халдваргүйжүүлэлтийн хаалга тавьчихсан байсан. Өөрийнхөө мөнгөөр авч тавьснаа ч хэлсэн байсан. Мөнгө төгрөгтэй ийм боломжтой байгаа юм бол намынхаа шийдэхгүй гээд байгаа асуудлыг өөрөө шийдвэрлэ гэсэн л шаардлага тавьсан. Тийм зохицуулалт алга аа л гээд байсан.

Гэтэл өнөөдөр сонгууль болохоос хоёр, гуравхан сарын өмнө дахиад зохицуулалт оруулж ирж байгаа нь буруу байна. Нөхөн сонгуулийг, Ерөнхийлөгчийн сонгуультай нийлүүлж хийж байгаа ганц үндэслэл нь зардлаа бууруулах. Тус тусдаа хийх юм бол тэрбум төгрөгийн, нийлүүлээд хийвэл 100-300 сая төгрөгийн зардал гарах нь гэсэн тайлбарыг өгч байсан. Энэ үндэслэлийн дагуу Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг нөхөн сонгуультай хамт хийх шийдвэр УИХ-аар дэмжигдсэн юм. Тийм байхад энэ асуудал буцаад л орж ирлээ. УИХ тоглоомын байгууллага юм уу. Ер нь нэг нам ингэж шийдвэрээ гаргаад байх нь хэр зөв юм бэ. Үнэхээр шийдвэрээ гаргаад явж байгаа юм бол хариуцлагаа хүлээ, санхүүжилтээ гарга. Цар тахлаас болж эдийн засаг хүндрэлтэй байгаа үед нөхөн сонгуулийн мөнгийг татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс биш, нам нь өөрөө эсвэл тухайн хүн нь гаргах хэрэгтэй.

Түүнчлэн тэр хүн Нийслэлийн онцгой байдлын дарга гэсэн албан тушаалтай. НОК-ын даргын эргэж буцсан буруутай олон шийдвэр гарсан. Үр дүнд нь Засгийн газар огцорчихсон. Өнөөдөр “Нэг хаалга-Нэг шинжилгээ” гэх арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн. Гэтэл хаалгаар нь, орцоор нь, байшингаар нь биш бүхэл бүтэн хороогоор нь хөл хорьчихож байна. Ингэж нийгэмд бухимдал үүсгээд байна. УИХ дээр хуулиа хэлэлцээд явж байх ёстой хүн тэр нийслэл дээр очиж самраад, НОК дээр буруу шийдвэр гаргаад яваад байгаагийн золиос нь нийслэлийн иргэд болоод байна. МАН-д боловсон хүчний бодлого байж болно ,гэхдээ боловсон хүчин муутай юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрч байгаа.

–Нөгөөтэйгүүр ХҮН–ыг МАН–ын гар хөл болчихсон гэж хэлээд байгаа шүү дээ. Магадгүй Цэцэд хандсантай холбоотойгоор энэ хардлага улам нэмэгдсэн болов уу?

-Ерөнхийлөгч нэр дэвших үү, үгүй юү, Үндсэн хуулиа хамгаалъя гэж хандсан нь одооных бус оны өмнөх асуудал юм. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн пиарын баг, шулуухан хэлэхэд троллууд барьж идэх гэж байна. ХҮН бол МАН-ын нам, тэднийг төлөөллөө гэж хэлж байна. Х.Баттулгыг нэр дэвших үү үгүй юү гэхээр МАН-тай наадаг. Сонгуулийн үеэр Ц.Элбэгдоржтой ч наадаг, бүр тэрнээс өмнө Х.Баттулгатай өөртэй нь ч нааж байсан. Энэ бол улс төрд байдаг л зүйл. Үүнд эмзэглээд байх зүйл байхгүй. Харин Х.Баттулга нь байна уу, У.Хүрэлсүх нь байна уу хамаагүй, бид маш тодорхой дүрмээр сонгуулиа хийж сурвал энэ нь ардчилалд оруулж буй том хувь нэмэр юм.

ХҮН, Зөв хүн электорат эвсэл бол МАН, АН-ын хүүхэлдэй биш ээ. Бид тэдэнтэй бодлогоор өрсөлдөх юм бол ямар ч байсан илүүг хийж чадна. Улс орныг илүү хөгжүүлж чадна гэдэг итгэл үнэмшил байна. Тэгж бодохгүй байгаа бол бидэнтэй мэтгэлц л дээ. Томоороо гайхуулаад, түрий барина. Эрүүлээр өрсөлдье гэсэн нэгнийгээ бие биетэйгээ наана. Тэрэнд нь ард түмэн итгэнэ ч гэж юу байх вэ. Бид үүнийг өөрчилнө. Цаг хугацаа бүхнийг харуулах байлгүй дээ.

УИХ–ын дарга асан Дамдины Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

---

–Монголын ууган хүчин болох мАн–ын 100 жилийн ой тохиолоо. энэ хугацаанд МАН–д алдаж, онож явсан үе ч бий. Ахмад улстөрчийн хувьд та ямар үнэлэлт дүгнэлттэй явдаг вэ?

-Бид дундад эртний үеийн нийгмийн харилцааг 1921 онд халсан. Хаант засгийг бүхэлд нь өөрчилж шинэ засаглалын тогтолцоог бий болгосон. Үүнийг зохион байгуулсан эзэн нь МАН юм. Энэ үйл хэрэг өнөөдрийг хүртэл 100 жил үргэлжилж байна. Урьдын 70 жилийн түүх бол мөн Монгол Улсын түүх, салгах арга байхгүй. Сүүлийн 30 жилийн тухайд гэвэл 1992 онд бид Үндсэн хуулиа баталсан.

Энэ ойг улстөржихгүйгээр ойлгож байгаа байх. Учир нь 1921 оноос хойш Монгол Улсыг удирдах асуудал Үндсэн хуулиараа намд ногдсон юм. Намын удирдлага чиглэлээр Засгийн газар, хурлууд ажиллаж байсан. Энэ 100 жил Монголын түүхэнд урьд өмнө нь байгаагүй их сонин цаг үе юм. Нам гэдэг улс төрийн байгууллага энэ улс орныг удирдаж байсан учраас тэр л дээ. 1990 онд дэлхийн социалист систем задарснаар намуудын удирдах байр суурь өөрчлөгдөж, тэр үеийн МАХН одоогийн МАН өөрийнхөө удирдлагын функцүүдийг төрийн байгууллагад шилжүүлж өгсөн. Энэ үйл явцаас хойш 30 жил болж байна. Төрийн байгууллагуудад нам удирдлагаа шилжүүлж өгсөн ч Үндсэн хуулийн дагуу парламентад чөлөөт сонгуулиар өрсөлдөх замаар улстөрийн удирдлагын үүргийг биелүүлэх боломжтой болсон. Одоо тийм боломжоор явж байна. 1990 оны нийгмийн шилжилтийн зааг дээр энэ нам бас нэг түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Тэр нь Үндсэн хуулийн хүрээнд энэ шилжилтийг зохион байгуулах боломжийг олгосон явдал. Дөрвөн жил ажилласны эцэст бид 1992 оны нэгдүгээр сарын 13-нд Үндсэн хуулийг баталсан. МАН ардчилсан гэх тодотголтой шинэ Үндсэн хуулийг батлахын тулд бусад нам, эвслүүдтэй хамтран ажиллах механизмыг бүрдүүлсэн. 30 жилийг ингэж эхлүүлсэн. Энэ мэтчилэн намынхаа ололт гэх олон зүйлийг ярьж болно. Гагцхүү одоо намуудад ямар бэрхшээл байгаа тухай, нийгэмд юу болоод байгаа талаар ярих нь зүйтэй.

–Намуудад ямар бэрхшээл байна гэж. Тэр дундаа олонхын суудал авсан, хоёр ч удаагийн том ялалт байгуулаад байгаа МАН–д бэрхшээл байна гэж үү?

-Мэдээж манай нам парламентад зонхилох суудлаа авчихсан, үйл ажиллагаагаа явуулах бүрэн боломж, эрх мэдэлтэй болчихсон учраас бэрхшээл бага байна. Энэ утгаараа манай намд зовлон алга. Харин энэ 30 жилийн хугацаан дахь бидний амьдралын явцаас олон бэрхшээлүүд урган гарч байна.

–Тухайлбал?

-Нэгдүгээрт, ажилгүйдэл, ядуурал ихэссэн. 1990 онд өмч хувьчлал болж, иргэд ажилгүй болсноор эхнээсээ гахай чирж эхэлсэн. Энэ байдал нийтдээ 30 жил үргэлжилж байна, ажилгүй хүмүүс одоог хүртэл 100, 100 мянгаараа байсаар л байна. 70 жилийн дотор бүтээсэн улс орныхоо материал техникийн баазыг хувьчлал нэрээр хайр гамгүй сүйтгэсэн, нураасан.

–Тэр хааш нь ч булзааруулж болшгүй том алдаа болсон л доо.

-Аж үйлдвэрийг нураана гэдэг хамгийн муухай үзэгдэл байдаг юм байна. Бүр ой гутмаар зүйл одоо харагдах боллоо. Тухайн үед гутлын үйлдвэр л гэхэд 3000-6000 мэргэшсэн ажилтантай байв. Тэр бүх хүн ажилгүй болсон, бүх үйлдвэрийн хүмүүсийг ажил мэргэжлээс нь салгасан. Зүй ёсондоо бид технологийн шинэчлэл хийж тэр их мэргэжсэн хүмүүсээ ажиллуулах ёстой байсан. Гэтэл тэд ажилгүй болсон учраас наймаанд гарсан. Үүнээс үүдэн нийгэм үйлдвэрлэгч бүтэц биш наймаа, жижиг худалдаа, үйлчилгээ болж тарсан. Хөдөө аж ахуйн чиглэлд л гэхэд өмч хувьчлал нэрийн дор малчдад малыг нь өгсөн. Яахав өнөөдөр малчид бидэнд мах, сүү нийлүүлж байна. Харамсалтай нь тэр бүтээгдэхүүнийг борлуулах, худалдаалах системийг бүгдийг нь давхраар нь устгасан. Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа үгүй болж, борлуулалтын сүлжээ ченжүүдийн гараар дамждаг болсон. Би юу гэж хэлэх гээд байна вэ гэхээр бидний өнөөгийн нийгмийн суурь бүтэц маань улс төрийн намууд бодлогоо явуулахад ноцтой бэрхшээл үүсгэж байна. Нийгмийн талаар манай намаас асар их арга хэмжээ авч байна. Ардчилсан нам ч засгийн эрхэнд байхдаа арга хэмжээ авсан. Намуудын авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээг олон нийт төдийлөн таашаахаа больсон. Ер нь энэ намууд хэрэгтэй юм уу, үгүй юм уу гэх нь ч байдаг. Угтаа энэ нь нам хэрэгтэй, хэрэггүйн асуудал биш л дээ. Угаасаа бид нийгмийн баазаа тийм болгочихсон хэрэг. 1921,1924 оны хувийн аж ахуйн хамгийн доройтсон хэвшил дээр бид ажиллаж байгаа. Энэ зөрчил нийгмийн амьдралд нөлөөлж байна.

–Гэхдээ иргэд чадах ядахаараа жижиг, дунд үйлдвэрлэл эхлүүлж л байгаа шүү дээ. Төр дэмжээд өгвөл илүү ихийг хийж чадна л гэдэг?

-Жижиг, худалдаа үйлдвэр эрхлэгчид нийгэмд зөвхөн өөрийгөө тэтгэдэг. Хувийн сектортой болчихвол л хөгждөг юм, хувийн сектор л бүгдийг авч явна гэцгээсэн. Гэтэл тэдгээр нь өөрийгөө аргацаасан жижиг секторууд болчихсон. Хувийн секторуудаа хүчирхэг болгоогүй цагт асар их хөрөнгө оруулалт хийсэн ч босож ирэхгүй. Тэд татвар, даатгал төлөх боломж муу, төллөө ч багаханыг л төлнө. Малчид л гэхэд нийгмийн даатгал төлөхөд хэцүү, орлого нь хүрдэггүй. Тэгэхээр нийгмийн төсөв, төлөвлөгөөнд байх мөнгө их бага байж таарна. Тиймдээ ч бид уул уурхайг эргэлтэд оруулж байж амиа зогоож байна. Ийм учраас л намд нийгмийн суурь нэн тэргүүнд нөлөөлж байна гэж хэлээд байгаа хэрэг. Намд тохиолдож байгаа хоёр дахь бэрхшээл бол нийгмийн авлига, хээл хахуульд автсан байдал. Энэ аюул дунд намууд ч, төрийн байгууллага ч ажиллаж байгаа. Авлигад идэгдсэн нийгмийг удирдана гэдэг багагүй зовлон.

–Намууд өөрсдөө авлигын эх үүсвэр болчихоод байгаа юм биш үү?

-Тийм. Намууд өөрөө авлигад идэгдчихсэн. Мөнгөний эрхшээл төрийн эрх хэмжээнээс давчихаад байна. Улс төрийн бодлогоос авлига давж байна. Авлигыг дарж байж эдийн засаг хөгжинө, улс төр тогтвортой байдалд хүрнэ. Намд тулгарч буй гурав дахь бэрхшээл нь нийгмийн баялгийн хуваарилалтад гарсан гажуудал. Манай нийгмийн баялгийн 80 хувь нь хүн амынхаа 20 хувьд нь ногдож байна. Үлдэж байгаа хүн амын 80 хувьд нийгмийн баялгийн 20-хон хувь ногдож байгаа. Энэ өөрөө том бэрхшээл. Нийгмийн баялгийн 20 хувь ногдож байгаа тэр хэсэг биднийг чирж авах ёстой гэсэн зах зээлийн харилцааны онолын тухай ярьдаг л даа. Тэд ч бид татвар төлж, шинэ өртөг бүтээж байгаа, бид л үйлдвэрлэгч, бид л чадаж байна гэж хэлдэг. Үнэн хэрэг дээрээ баялгийг хуримтлуулсан энэ 20 хувь татвар төлж байгаа нэрийн цаана нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлагаа хүлээж чадаж байна уу.

–Хангалттай хэмжээнд гэж хэлэхэд хэцүү байх аа.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн тухайд нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлаж байгаа. Сая л гэхэд нийт монголчуудын цахилгаан, дулааны зардал болох 650 тэрбум төгрөгийг Засгийн газарт, 100 тэрбум төгрөгийг цэцэрлэгүүдэд өгсөн. Эрдэнэт үйлдвэр 6000 ажилтантай. Сүүлийн дөрвөн жилд бид 1370-аад айлын орон сууцыг барьсан. Жилд 350-иас доошгүй ажилчдадаа орон сууц барьж өгч байна гэсэн үг. Дээрээс нь тэнд дээд сургуультай, боловсон хүчнээ өөрсдөө бэлддэг. Соёл, спортын цогцолбортой, соёл амралтын зуслантай. Жил бүр 40-60 тэрбум төгрөгийн 24 тусламжийг ажилчдадаа үзүүлдэг. Манай улс яг ийм 20 үйлдвэртэй бол яриад байгаа асуудлууд аяндаа шийдэгдэнэ. Манайд асар их орлоготой, баян гэгддэг хичнээн том компаниуд байдаг билээ. Тэр хүмүүсийг шударгаар баяжсан уу, шударга бусаар баяжсан уу гэдгийг ярихаа больё л доо. Гол нь тэдэнд ачаанаас үүрэлцэх нийгмийн хариуцлага гээч зүйл байхгүй болчихсон. Оюу толгой хэрхэн яаж ажиллаж байна. Улаанбаатар хотоос хэдэн хүн автобусаар зөөж аваачаад л ажиллуулчихдаг. Ажилчдыг суурьшуулах хот, тосгон тэнд алга. Энэ мэт заль гаргаж байгаа гадна, дотны компаниудыг бодлогын хувьд яах ёстой вэ гэдгийг бодож олох л хэрэгтэй.

Ачаа бүрийг төрийн нуруун дээр үүрүүлчихээр эрх барьж байгаа намын толгойны өвчин, том бэрхшээл болдог л доо. Гэсэн ч сонгуульд өөрчилнө гэж амладаг. Сонгуульд ялалт байгуулахын тулд амлахаас ч өөр аргагүй. Нийгэм өөрөө намуудыг ийм хүнд байдал руу оруулж байгаа учраас тэр. Амласан амлалтаа хууль болгож бодлого болгодог. Ингээд буруу механизм улам гаарах талтай байна. Цаашдаа манай нам энэ дутагдлуудыг засах хэрэгтэй.

–Үнэхээр л тийм юм бол эрх баригчид яагаад ул суурьтай засаж, өөрчилж болохгүй байгаа юм бэ. Яавал өөрчлөгдөх юм бэ?

-Яалт ч үгүй нийгмийн тэр сууриудыг өөрчлөх хэрэгтэй. Нэг хэсэг нь жижиг, дунд үйлдвэр гэх нэрийн дор хувиа аргацаадаг, нөгөө хэсэг нь нийгмийн хариуцлага хүлээхгүйгээр татвар төлчихсөөн гээд л цээжээ дэлддэг явдлыг болиулах хэрэгтэй. Төр өөртөө ч энэ шаардлагыг тавих ёстой. Төрийн байгууллагуудад ч нийгмийн хариуцлагын асуудал тулгарч байгаа, тэр хариуцлагыг тогтоох хэрэгтэй. Төр төсөвтөө шаардлагатай зардлуудыг тусгаж өгсөн байх ёстой. Төрд 10 жил ажилласан хүн орон сууцтай болох ёстой биз дээ. Бид хуучин энэ ажлыг хийж байсан л даа. Гааль, татвар, цагдаагаас эхлээд орон сууцтай болгох ажлуудыг эхлүүлж байсан юм. Дээрээс нь төрийн нуруунаас хувийн секторт бүх зүйл шилжсэн юм бол нийгмийн хариуцлага хүлээх асуудал ч хамт шилжих ёстой.

Түүнчлэн бид хамтын том аж ахуйгаа тарааж хаях биш, технологио шинэчилж хувьцаат компаниуд болох ёстой байж. Энэ мэтчилэн алдсан алдаануудаа засмаар байна. Хөрөнгө оруулалтын асуудлыг ч бид зөв шийдмээр байна. Ерөөсөө үйлдвэрүүдээ барь л даа. Засгийн газраас нийгмийн хөгжил, төлөвлөлтийн яам байгуулъя гэж яриад байгааг би дэмжиж байгаа. Бид төлөвлөгөөнөөс татгалзсан нь маш том алдаа болсон. Төлөвлөгөөтэйгөөр зах зээлд шилжих ёстой байсан ч төлөвлөгөө хэрэггүй юмаа гэж бүх зүйлээ устгачихсан. Харин 30 жилийн дараа л төлөвлөгөөтэй байхгүй бол болохгүй юм байна төлөвлөлт, хөгжлийн газар байгуулъя гээд ярьж эхэлж байна. Одоо цаг алдалгүй байгуулаад, шууд үйлдвэрүүдээ барих хэрэгтэй. Ингэж чадвал аяндаа ажилгүй залуус ажилтай болно. Монголд аж үйлдвэрийн IV хувьсгалаа хийе л дээ. Нэг сая 500 мянган хүнтэй байх үедээ бид бүх үйлдвэрүүдээ барьж чадсан. Одоо бидэнд хоёр дахин их залуусын арми байна. Хөрөнгөө төвлөрүүл, аж үйлдвэржүүлэх хувьсгалынхаа 10 жилийг зарла л даа.

Халамжийн орон болсон нь бидний өөрсдийн эдийн засгаа баллаж унагасны уршиг. Халамжийн байдлаас гарахын тулд мөн л дээр хэлсэнчлэн хувийн секторууд, том компаниуд, төрийн байгууллага албан хаагчдынхаа нийгмийн хариуцлагын асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй юм. Төр өөр дээрээ хэт их ачаалал авчихаад зовлонд уначихаад байна. Манай нам гэлтгүй бүх нам л үүнээс гарах тухай амласаар энэ л механизм эргүүлэгтээ 30 жил ажиллаж байна. Энэ эргүүлгээс гарахад тун ойрхон байна даа. Сүүлд дурдах манай намын хамгийн том бэрхшээл бол улс төрийн тогтолцоо бүхэлдээ хэврэг байна. Хэврэгээр тогтохгүй нэлээд түвэгтэй байдалд байна.

–Улс төрийн тогтолцоо хэврэг байхад юу нөлөөлж байна вэ. Хэт их эрх ашгийн төлөөх тэмцэл үү?

-Улс төрийн тогтворгүй байдал нийгмийн тогтворгүй байдалтай холбоотой. Иргэд ядуу байна, цаашдаа ч ядуурах төлөв ажиглагдаж байна. Энэ нь нийгмийн тогтворгүй байдлыг бий болгох үндэс нь болж байна. Тиймээс эдийн засгийн сууриа, бодлогоо сайжруулъя. Гадны бодлогыг авч хэрэгжүүлэхдээ өөрийн нөхцөлд тохируулъя. Ер нь өөрийн нөхцөлд тохируулаагүй шууд тулгасан юм бүхэн Монголын түүхэнд балагтай байсан шүү дээ.

–Таны хэлээд байгаа энэ өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийх боловсон хүчин МАН–д бий юү?

-Боловсон хүчин бидэнд бий. Бүр тэгж яривал төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийг мэддэг зах зээлийн эдийн засгийн 30 жилийн амьдралыг туулсан эдийн засгийн мэдлэгтэнгүүд Монголд л байгаа. Капиталист орнуудын эдийн засагчид зөвхөн өөрийн улсынхаа хөгжсөн эдийн засгийг л ярьж байгаа. Тиймдээ ч тэд төрийн оролцоог багасгах нь зөв гэж л хэлнэ. Харин бид төрийн оролцоог багасгахдаа тооцоо, төлөвлөгөөтэй байх хэрэгтэй юм. Хэт төрийн оролцоог багасгачихвал өнөөх үйлдвэр босохгүй шүү дээ.

–Тун удахгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Сонгууль угтсан улс төр хэдийнэ эхэлчихлээ. Өнөөх л хар технологи үргэлжилсээр байгаа нь юутай холбоотой юм бэ?

-Бид ямар нэгэн үзэл суртал байхгүй гэдэг ч энэ байсаар байгаа. Капиталист намын үзэл суртлаа бүх сувгаар тараадаг нийгэмд л бид байж байна. Бид үүнийг мэдэж ажиллах хэрэгтэй. Дээр цухас дурдаад орхичихлоо. Нийгмийн тогтворгүй байдал улс төрийн тогтворгүй байдлыг бий болгож байгаа. Хамгийн аюултай зүйл бол улс төрийн тогтворгүй байдал. Манай Засгийн газрын дундаж нас 2010-аад онд 1.6 жил байсан одоо 1.2 жил болсон. Улс төр тогтворгүй байгаа нөхцөлд нийгэм тогтворжино гэж байхгүй. Улс төрийн тогтворгүй байдлын цаана эрх мэдлийн төлөөх хөөцөлдөөн гаарч байна. Эрх мэдлийн төлөө шунадаг нь ёс зүйд нийцэхгүй. Монголд өмч олж авахын төлөө нүдээ ухаж өгөхөөс буцахгүй байдалд орж. Эрх мэдлийн төлөө ичиж зовохгүй дайрцгаадаг болж. Энэ бүхний эцэст ард түмэн, төр л хохирдог. Энэ байдлаас гарахын тулд манай нам томоохон бодлого явуулах байх. Одоо хугацаа дөхчихсөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиа урьдын адил явуулж таарна. Амладгаараа амлана. Хар технологиуд ч явахыг байг гэхгүй. Учир нь тэр эргүүлгэндээ байж л байгаа шүү дээ. Бид чөлөөт ардчилсан сонгууль л гээд байдаг тэрний цаана худал хоосон амлалт, хар технологи, албан тушаалын төлөө шунагсад, өмч хөрөнгө олж авах гэсэн цүнх барин хатирагчид бий. Ийм бохир бодлоготойгоор сонгууль явагдаж байна. Цэвэр бодлогоор сонгууль явуулна гэдэг тэр хүмүүс шударгаар өрсөлдөх явдал юм.

–Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Сонгуулийн тухай хуулиудад өөрчлөлт оруулсан шүү дээ. Гэсэн ч үр дүнгээ өгөхгүй гэж үү?

-Уг нь Үндсэн хуульд оруулсан өөрчлөлтөө бат найдвартайгаар салбарын дагаж гарах хуульд хийх ёстой юм. Тэр жаахан дутагдалтай болчихов уу даа. Хуулийн цоорхойг далимдуулж маргаан үүсч байгаа. Одоо хэн нь дэвших вэ гэдэг дээрээ маргалдсаар л байна. Манай намын тухайд ийм зовлон байхгүй. Бид тодорхой хүнээ дэвшүүлнэ, түүнийхээ төлөө ажиллана. Ерөнхийлөгчийн суудлыг манай нам авмаар байна. Яагаад гэвэл чиний энэ албан тушаалын хөөцөлдөөн, улстөржилтийг яах ёстой юм бэ гэх асуултад хариулахын тулд. Энэ бүхнийг нэг намын гар луу төвлөрүүлэх хэрэгтэй.

–Хэт нэг гарт төвлөрөх нь эрсдэлтэй биш үү?

-Мэдээж сөрөг хүчин байлгүй яахав. Авлигыг ялах, улс төрийн тогтвортой байдлыг бий болгох, улмаар нийгмийн тогтвортой байдлыг тогтоох нь нэгдсэн нэг хүчирхэг бодлоготой байж, манлайлах чадвартай, ёс зүйтэй Ерөнхийлөгчтэй байгаа цагт хийхэд хэцүү зүйл биш. Мөн Намуудын хуулийг шинэчлээд авлигаас нь салгах хэрэгтэй юм.

–Эрдэнэт үйлдвэрт Засгийн газар онцгой дэглэм тогтоосон. Энэ асуудал юу болж байгаа вэ?

-Эрдэнэт үйлдвэр дээр үүсээд буй асуудал тус үйлдвэрийн 49 хувиас урган гарч, энэ асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд Засгийн газар онцгой дэглэм тогтоосон. Үндсэндээ удаа дараагийн Засгийн газрууд зорилгодоо хүрч байгаа юм уу гэж ойлгогдож байгаа. Чиний энэ мөнгө чамд байж байжээ, харин чи энэ мөнгөө арай өөр аргаар олжээ гэдгээ тогтоогоод, тохиролцох сүүлчийн шатанд яваа. Үүнийгээ дуусгаад, Эрдэнэтийн асуудлаа Засгийн газар шийднэ биз. Би хуучин ТУЗ-д нь байсан. Бид нэлээд чанга бодлого явуулж байсан. Засгийн газар аваад гайгүй явуулсан болов уу.

–Эрх баригчид онцгой дэглэм нэрийн дор сонгуулийн зардлаа Эрдэнэт үйлдвэрээс гаргалаа гэх шүүмжлэл гарсан. Ийм байх боломжтой юу?

-Үгүй байх аа. Сонгуулийн хуулиар боломжгүй шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд л гэхэд төр чамгүй хөрөнгө гаргахаар болсон. Өөр газраас санхүүжилт авах байдлыг хаахын тулд УИХ, СЕХ-оос тэр мөнгийг гаргаж байна гэж үзэж байгаа. Хэрэв тийм зүйл болвол энэ нь сонгуулийн авлига болно. Сонгуулийг авлигаар, муу аргаар явуулж үр дүнд хүрнэ гэж Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшдэг хүн байхгүй байх. Тийм хүн нэр дэвшвэл битгий гараасай гэж залбирахаас өөр аргагүй юм болно. Мөнгө төгрөгтэй холбогдож байгаа яриа гарсан бол худлаа. Яахав би санхүүг нь барьж, шалгаж үзэж байгаа биш. Гэхдээ тийм зүйл гараагүй. Миний л мэдэж харж байгаагаар. Учир нь Эрдэнэт одоо их хүнд байдалд орсон. Бүх хөрөнгийг нь Сангийн яам коронавирусийн асуудалд зарцуулахаар татаж байгаа. Зарим нийгмийн асуудал, хөрөнгө оруулалтаа зогсоож, хумьж байж улсын хэмжээний нийгмийн асуудалд зориулж байгаа.