Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш доктор, дэд профессор Д.Бумдарьтай ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаа эхэлж, нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулаад байна. Ерөнхийлөгчийн мөрийн хөтөлбөр бусад сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөөс юугаараа онцлог ялгаатай байдаг вэ?

-УИХ, Орон нутгийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийн гол онцлог нь тухайн сонгуульд ялсан улс төрийн намын мөрийн хөтөлбөр Засгийн газрын үйл ажиллагааны дөрвөн жилийн хөтөлбөр болон батлагдаж засаг захиргааны бүх нэгж, төрийн бүх алба зэрэг гүйцэтгэх эрх мэдлээр дамжин хэрэгждэг.Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хүрээнд үзэл баримтлалаа тодорхойлсон байна.

-Сонгогчдын зүгээс Ерөнхийлөгчийн мөрийн хөтөлбөрөөс юуг илүүтэй анхаарах ёстой бол?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр нь Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хүрээнд байх, Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, төсвийн хуулийн зарчимд нийцсэн байх шаардлагыг хангаж байгааг харах хэрэгтэй. Ер нь бол Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль, тарааж байгаа нэр дэвшигчдийн хөтөлбөрийн хураангуй танилцуулгыг харчих хэрэгтэй.Хамгийн гол нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дараа болж байгаа сонгууль учир сонгогч бид юуг анхаарах ёстой вэ гэдгийг илүү чухалчлах хэрэгтэй болов уу. Үүнд, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгахыг хориглосон зүйлсийг хүртэл тодорхой дурдсан байгаа.

-Та гурван нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөртэй танилцав уу?

-Тодорхой түвшинд уншиж үзлээ.

-Нэр дэвшигч У.Хүрэлсүх сонгодог парламентын засаглалыг төгөлдөржүүлнэ, УИХ, Засгийн газраа сөрж биш, хуулийн хүрээнд нэг бодлого, нэгдмэл үйл ажиллагаатай хамтран ажилладаг улс төрийн соёлыг хэвшүүлнэ гэжээ. Үе үеийн төрийн тэргүүнээс бид ийм л зүйлийг хүсдэг ч биеллээ олсон нь ховор. Түүний амлалт биелэх боломжтой юу?

-Хэрвээ сонгогдвол биелэх боломжтой. Хэдэн үндэслэл хэлэх хэрэгтэй байх. Нэгдүгээрт, бүх нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийн хяналт тавих байгууллага нь Үндэсний Аудитын газар байна.

Хуульд заасны дагуу нэр дэвшигч сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө дүгнэлт гаргуулахаар төрийн аудитын дээд байгууллагад санал авах өдрөөс 37-гоос доошгүй хоногийн өмнө хүргүүлнэ. Уг хугацааг хоцроосон мөрийн хөтөлбөрт төрийн аудитын дээд байгууллага дүгнэлт гаргахгүй. Тэгэхээр мөрийн хөтөлбөрт бичигдсэн амлалтууд өмнөх асуултад хариулсан хоёр шаардлагын хүрээнд боловсруулагдсан гэдгийг мэргэжлийн байгууллага шалгаад сонгуульд өрсөлдөх зөвшөөрөл өгсөн байна. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Үндсэн хуульд засаглалын хувьд парламентын засаглалтай байхаар заасан байгааг нэр дэвшүүлж буй МАН-ын 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө баталгаажуулах талаар тусгасан. Тэгэхээр нэр дэвшүүлж байгаа улс төрийн намын мөрийн хөтөлбөрт энэ зорилт байгаа учир улс төрийн зөвшилцөл саадгүй байх боломжтой.

-Мөн тэрээр эх хэл, бичгийг бага сургуульд бүрэн эзэмшүүлсний дараа, дэлхийн “Хоёр гадаад хэл”-ийг Ерөнхий боловсролын дунд, ахлах анги болон коллеж, Их, дээд сургуульд сургах хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлэх тухай тусгажээ. Энэ зөв шийдэл мөн үү?

-Одоогийн байдлаар улсын ЕБС-иуд гадаад хэлийг дунд ангиас заадаг санагдаж байна. Энэ зорилт хувийн сургуулиуд, төрөлжсөн сургуулиудад зориулагдсан болов уу. Монгол Улсын аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын үүднээс авч үзвэл эх хэлээ бүрэн эзэмших зайлшгүй шаардлагатай. Гэтэл дэлхий дахины хөгжилтэй хөл нийлүүлэх болвоос гадаад хэл сайн эзэмших хэрэгтэй байдаг. Хувь багшийн хувьд төрөлх хэл, гадаад хэл хоёрыг зэрэг сайн заах хэрэгтэй гэж бодож байна.

-Нэр дэвшигч С.Эрдэнэ Монгол Улсын иргэн бус монгол хүнд харьяатын иргэншил авах асуудлаар онцгой анхаарна. Гадаад улсад ажиллаж амьдарч байгаа мөн эцэг, эх нь монгол гаралтай монгол хүн бүрийн эрх, эрх чөлөө, эрх ашгийг анхаарч, дэмжлэг үзүүлж ажиллана гэсэн байна. Энэ нь хэр зөв юм бэ?

-Гадаадад амьдарч байгаад тухайн улсдаа мэндэлсэн хүүхдийн хувьд насанд хүрэх үед иргэншлийн асуудал сонголттой байгаа. Тэгэхээр энэ зорилт нь давхар иргэншлийн асуудал хөндсөн болов уу. Хувь судлаачийн хувьд гадаадын иргэдийн давхар иргэншлийг дэмждэггүй. Энэ бол Аюулгүй байдлын язгуур эрх ашиг болох тусгаар тогтнолын асуудалтай алсуураа шууд холбоотой асуудал. Давхар иргэншилтэй иргэн төрийн сонгуульд оролцох бол яах вэ гээд олон асуудлыг хөндөнө. Тиймээс нухацтай хандах хэрэгтэй. Харин гадаадад байгаа өөрийн улсын иргэдийн эх орондоо оруулж буй хөрөнгө оруулалт, түүнд үзүүлэх төрийн дэмжлэг,гадаадад төлж буй татварыг хэрхэн дотоодын татвартай уях гэдэг ч юм уу оюуны дайжилт хийж буй иргэдийн асуудлыг илүү хөндөж тавих хэрэгтэй санагддаг.

-Мөн Засаг захиргааны анхан, дунд шатанд хоосон улстөржилт, талцал хуваагдал асар их байгааг анхааран, үүнийг арилгах үүднээс сум, баг, дүүрэг, хорооны түвшинд улс төрийн намын салбар, нэгж байгуулахыг хязгаарлах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх бодлого боловсруулна гэсэн нь Ерөнхийлөгчийн хийх ёстой үйлдэл мөн үү?

-Мөрийн хөтөлбөрийн зорилт дотор “улстөржилт” гэж бичих нь сонин санагдсан. Улс төр судлаачийн хувьд энэ нэр томьёо олон утгыг агуулдаг учир албан ёсны хэллэг байж чадах уу гэж харж байлаа. Зорилтын агуулгын хувьд ойлгож байна. Анхан болон дунд шатны засаг захиргааны нэгжийн удирдлагын тогтолцоонд улс төрийн намын эзлэх байр суурь маш өндөр байгаа нь үнэн. Энэ асуудал засаглал, сонгуулийн тогтолцоотой шууд холбоотой.Нэр дэвшигчийн хувьд хууль санаачлах бүрэн эрхтэй учир энэ зорилтыг дэвшүүлж болно.

-Нэр дэвшигч Д.Энхбат иргэд ядууралд орох эрсдэлгүйгээр эрүүл мэндийн үндсэн тусламж, үйлчилгээнд хамрагдах боломжийг олгох бодлогыг дэмжинэ,халамжийг хавтгайруулахгүй гэжээ. Түүний энэ амлалт биеллээ олох боломжтой юу?

-Нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрт тавигдах хөгжлийн болон төсвийн бодлогын чиглэлд нийцтэй байх шаардлагыг хэрхэн хангаж байгааг харах хэрэгтэй байх. Мөн Сонгуульд нэр дэвшигч нь “Эх орны хишиг”, Таван толгойн ногдол ашиг иргэдэд тараах, НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлэх зэрэг бүх нийтэд хишиг, хувьцаа, ногдол ашиг олгох, амлахыг хориглосон заалт байгаа. Тэгэхээр нийтийн хавтгай халамж бол хэн нь ч Ерөнхийлөгч болсон хэрэгжүүлэх боломжгүй.

Улмаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжид зааснаар УИХ болон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын бүрэн эрхийн хүрээнд багтан төсөв захиран зарцуулах, төсвийн төлөвлөлттэй холбоотой эрхийн харилцаанд оролцох боломжгүй. Тэгэхээр энэ зорилт хэрэгжих боломжтой эсэх нь эргэлзээтэй байна. Харин эрүүл мэндийн үйлчилгээний талаарх бодлогыг дэмжих тал дээр оновчтой санагдаж байна.

-Мөн түүний Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхээс шаардлагагүй бүрэн эрхүүдийг төрийн зохих байгууллагуудад шилжүүлэх шинэтгэлийг санаачлан ажиллана гэсэн нь анхаарал татаж байна л даа…

-Санаачилга нь хувь улстөрчөөс гарсан ч Ерөнхийлөгчийн институт цаана нь ажиллаж байна. Тэгэхээр ямар эрхийг шаардлагагүй бүрэн эрх гэж үзэх вэ, бэлгэдлийн Ерөнхийлөгч байх бол зөвхөн ёсчлох эрхтэй үлдэх улс төрийн хүсэл зориг байх уу гээд олон асуудлыг харах хэрэгтэй. Адаглаад сонгодог, хагас, бэлгэдлийн ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхүүдийн ялгаа болон төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, хяналт-тэнцлийн асуудлаас эхлэх байх даа.

-Гурван нэр дэвшигч гурвуулаа авлигын эсрэг хууль тогтоомж санаачилж, авлигаас ангид байхад уриалж, соён гэгээрүүлнэ гэсэн байна. Хууль шүүхийн салбарт ч өөрчлөлт хийж, шударга шүүхийн тогтолцоог бий болгохоо амлаж. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ амлалт ганцхан Ерөнхийлөгч биш УИХ, Орон нутгийн гээд бүх сонгуулийн амлалтад орж ирдэг. Авлигын эсрэг, шудрага, ёс зүйтэй засаглалыг улсаараа хүсч байгаа. Тэгэхээр нэг талаас нийт сонгогчдын хүлээдэг амлалт. Нөгөө талаас биелээд хэрэгжээд байгаа нь харагдаад байдаггүй амлалт. Хувь иргэний хувьд дорвитой өөрчлөлт хийгээсэй гэж хүсч байна.

-Та нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийн тус бүрийн онцлогийг нь судлаач хүний хувьд юу гэж харсан талаараа уншигчдадаа хуваалцаач?

-Сонгуульд өрсөлдөж буй нэр дэвшигчдийн дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр нь улс төрийн намын үзэл баримтлал, онцлогийг шингээсэн байна. МАН-аас нэр дэвшигчийн хувьд эрх баригчтай хамт өөрийн зорилгыг биелүүлэх хүсэл зорилгоо шингээсэн “Шинэ цагийн уламжлалт Монгол Улс” байхыг амлаж. АН-ын нэр дэвшигчийн хувьд “Ардчиллыг өмчилсөн”шинжтэй хөтөлбөр болсон бөгөөд давуу тал нь ямар хуулиуд санаачлах талаар тодорхой дурдсан байсан. ХҮН-ийн нэр дэвшигчийн хувьд “Шинэлэг байхыг зөвхөн бид чадна” гэсэн агуулгатай, үүнийгээ батлахуйц бодлогын зөвлөлүүдийг байгуулах талаар амласан байгаа нь сонирхол татсан.

Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх нь гүйцэтгэх засаглал руу түлхүү чиглэсэн байгаа. Иймээс хамгийн гол анхаарах зүйлс нь Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хүрээнд байх шаардлага, Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, төсвийн хуулийн зарчимд нийцсэн байх шаардлагыг мөрийн хөтөлбөр хангаж байгаа эсэх, зургаан жилийн бүрэн эрхийн хугацаанд мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих боломжтой эсэх, мөрийн хөтөлбөрийн амлалтаа биелүүлэхийн тулд улс төрийн зөвшилцөл хийж чадах эсэхийг анхаарах хэрэгтэй.

УИХ–ын гишүүн Н.Энхболдтой ярилцлаа.

–Баруунбүрэн–Орхонтуул–Цээл–Баянхангай чиглэлийн 193 км авто замыг барихаар болжээ. Энэ төслийн талаар та мэдээлэл өгөөч?

-Бид энэ замыг тавих ажлыг 2018 оны улсын төсөвт суулгаж эхлүүлсэн юм. Тодруулбал, Төв аймгийн Баянхангай сумаас Угтаал, Цээл, Заамар сумыг холбох нийтдээ 120 км хатуу хучилттай замын зураг төслийг хийх 500 сая төгрөгийг улсын төсөвт тусгаж, батлуулсан. Энэ 120 км авто замын зураг төслийн ажил 2018 оны найм, есдүгээр сард хийгдээд дууссан. Улаанбаатар, Өвөрхангай чиглэлийн замаас салаалаад Баянхангай сумаас эхлээд Угтаал сумын нэгдүгээр баг хүртэл 30 км, тус нэгдүгээр багаас сумын төв хүртэл нь 19 км, тэндээс Цээл рүү 23 км, мөн Угтаалын нэгдүгээр багаас Заамар руу явах 47 км гээд нийт 120 км авто замын зураг төсөл, тооцоо судалгаа нь гарчихсан гэсэн үг. Геологийн судалгаанаас эхлээд замын трасс, эрчим хүчний асуудал, хөндлөн гарч байгаа газар нутгийн нөхцөл байдал гээд бүгдийг нь иж бүрэн хийж дуусгасан. Харамсалтай нь зураг төсөл гарснаас хойш эдийн засгийн нөхцөл байдал амаргүй байснаас үүдээд төсөвт хөрөнгө мөнгө тусгагдахгүй, замын ажлыг эхлүүлж чадахгүй байдалтай байна. Эдгээр сумдыг сонгож авсан нь учиртай. Төв аймаг бол Монгол Улсын газар тариалангийн томоохон бүс нутаг. Угтаал, Заамар, Цээл сумд нь Төв аймаг дахь газар тариалан эрхэлдэг гурван том сум юм. Угтаалд л гэхэд манай улсын хамгийн том үр тарианы элеватор бий. Ер нь бол Атрын I, II, III аян энэ бүс нутгуудад хэрэгжсэн. Улаанбаатар хот төдийгүй Монгол Улсыг улаанбуудайгаар хангахад том үүрэг гүйцэтгэдэг бүс нутаг учраас авто замыг нь сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.

–Тэгэхээр та бүхэн анх Баянхангай сумаас Угтаал, Цээл, Заамар сумыг холбох нийтдээ 120 км хатуу хучилттай замыг тавихаар зураг төслийг нь гаргаж байжээ?

– Анх бид энэ замыг хийхээр ярьж байхдаа энэхүү замыг Цээлээс хойш үргэлжлүүлээд Дархан-Булган, Улаанбаатар-Дархан, Улаанбаатар-Дашинчилэн, Дашинчилэн-Булганы замуудад холбох санаануудыг тусгаж байсан. Нэгэнт Цээлд зам хүрчихвэл цаашлаад Сэлэнгийн тал руу холбогдоод, үндсэндээ Төв аймаг, Сэлэнгийн газар тариалангийн бүс нутгийг холбосон битүү гогцоо зам үүснэ.

Энэ нь Улаанбаатар, Дарханы чиглэлд байдаг үндсэн том трасст нэгдээд Монгол Улсын газар тариалангийн бүс нутгийн дийлэнх хувь нь гол хэрэглэгч, үйлдвэрлэгч бүс нутгуудтайгаа хатуу хучилттай замаар холбогдох ёстой гэсэн үзэл баримтлалын үндсэн дээр дээрх 120 км замын зураг төслийг хийсэн юм.

–Одоо бол Баруунбүрэн–Орхонтуул–Цээл–Баянхангай чиглэлийн 193 км авто замыг барихаар шийдээд байгаа.

-Одооогийн Засгийн газар гарснаас хойш замыг үргэлжлүүлээд хойноос нь Булган-Дархан-Дашинчилэнгийн замаас бид нарын эхлүүлсэн трасстай холбоод газар тариалангийн бүс нутгийг хамарсан гогцоо зам барих зарчмын шийдвэрээ гаргасан. Сэлэнгэ аймгаас сонгогдсон гишүүд, тэр дундаа Ч.Ундрам гишүүн энэ асуудлыг хөөцөлдөөд явж байгаа юм байна. Бид бүх аймгуудаа хатуу хучилттай замаар нийслэлтэйгээ холбочихлоо. Одоо эдийн засгийн гол бүс нутгуудаа том трасс замуудтайгаа холбох зайлшгүй шаардлага бий. Ингэснээр цаг хугацаа, хөрөнгө хүч хэмнэхээс эхлээд маш ач холбогдолтой байна. Үүнээс гадна нэг том зорилттой уялдаж байгаа. Монгол Улс хүнсээр дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангаад зогсохгүй экспортлогч орон болох томоохон зорилтыг дэвшүүлсэн. Энэ зорилтыг У.Хүрэлсүхийн Засгийн газраас эхлүүлж, “Алсын хараа-2050” урт хугацааны бодлогод тусгасан. Энэ бодлого одоогийн Засгийн газарт ч тасралтгүй үргэлжлээд явж байгаагийн нэг баталгаа нь газар тариалангийн бүс нутгийн хатуу хучилттай замын асуудлыг цогцоор нь шийдэхээр зорьж буй явдал юм. Төр хүнсний бүтээгдэхүүнээр улс орноо хангах, том зах зээл болох хөрш хоёр орондоо нийлүүлдэг экспортлогч орон болох гэсэн хамгийн том зорилго, зорилтдоо хүрэхэд энэхүү дэд бүтцийн хөгжил онцгой чухал ач холбогдолтой юм.

Хойноос ирэх замыг Улаанбаатар-Өвөрхангай чиглэлийн хөндлөн гарсан трасстай холбох, уртрагаараа явж буй хоёр том трассыг холбох нэг том шугам бол Сэлэнгээс Төв аймаг руу, Төв аймгаас урд талын том замтай холбох төсөл юм. Үүнийг зайлшгүй хийх шаардлагатай гэж Засгийн газар ч үзэж байгаа юм байна. Орон нутгийн хэрэгцээ шаардлага ч тийм байгаа.

–Ч.Ундрам гишүүний зүгээс дээрх 193 км авто замын ажлыг эхлүүлэхээр шаардлагатай хөрөнгийг төсвийн хүрээний мэдэгдэл, Зам тээврийн хөгжлийн сайдын багцад тусгуулахаар болсон гэж байсан. Төв аймгийн Баянхангай сумаас Угтаал, Цээл, Заамар сумыг холбох нийтдээ 120 км авто замыг барих зураг төсөл нь гарчихсан юм чинь шаардлагатай хөрөнгийг төсөвт суулгаад, замын ажлаа эхлүүлж байж болох юм биш үү?

-Уг нь тийм юм. Зураг төсөл нь хийгдээд, шаардлагатай материалууд нь батлагдчихсан. Төсөв хөрөнгө нь шийдэгдчихвэл эхлүүлж л баймаар байгаа юм. Сэлэнгээс орж ирэх замын хувьд мэдээж төсвийн хуулийн шаардлагын дагуу эхний ээлжинд зураг төслийг нь хийх хөрөнгө, мөнгө тусгагдаж таарна. Тиймээс 2022 оны улсын төсөвт хөрөнгө мөнгийг нь суулгаж, манай Угтаал, Цээл, Заамарын замын ажлыг эхлүүлээд явж байх нь зүйтэй. Ингэвэл цаг алдахгүй, хурдан хугацаанд ажил хэрэг болж чадна. Уг нь энэ чиглэлийн замыг барихад онцгой хүнд нөхцөл байхгүй. Гол горхи, өндөр уул даваа харьцангуй цөөн, бага зэргийн намагтай газрууд л бий. Тэдгээрийн тооцоог хийчихсэн учраас түргэн хугацаанд хийчихэж болохоор төсөл юм.

-100 жилийн ойгоороо Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялах амбиц МАН–д байгаа нь ойлгомжтой. Ерөнхийлөгчийн сурталчилгаа эхлэх гэж байгаа энэ үед МАН–аас сонгогдсон УИХ–ын гишүүд хэр идэвх санаачилгатай ажиллаж байна вэ. Тойргууд руугаа очиж намаас нэр дэвшигчээ дэмжих үү?

-Хөл хорионы нөхцөл байдалтай холбоотойгоор УИХ-ын гишүүд тойрогтой очиж амжихгүй байгаа тал бий. Хөл хорио цуцлагдсан хугацаанд цөөн хэдэн сумдад л очиж чадсан. Тиймээс хөл хорионы нөхцөл байдалтай уялдуулаад УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ч ажлаа тайлагнаж, газар дээрээс нь мэдээлэл авч мөн мэдээж сонгуулийнхаа сурталчилгааны ажилд оролцож таарна. Намын гишүүд идэвхтэй байгаа. МАН 100 жилийн ойдоо зориулж заавал ялах ёстой гэхээсээ илүү Монгол Улсын төрийн бодлогын залгамж чанарыг хадгалах, эхлүүлсэн ажил нь ямар нэгэн сонгуулиас болоод зогсдоггүй, өөрчлөгддөггүй тогтвортой байгаасай гэж бодож байгаа. Энэ үүднээс манай намын гишүүд, дэмжигчид, ард түмэн ойлгож байгаа байх.

–Сөрөг хүчний зүгээс Монгол Улс нэг намын дарангуйлалд орох нь гэж ихээр шүүмжилж байгаа. Ийм болгоомжлол ч нийгэмд байх шиг.

-Нэг намын дарангуйлалд орох нь, нэг нам бүхнийг авах гэлээ гэж буй. Үндсэн хууль болон холбогдох хууль тогтоомжоор аль нэг нам, ямар нэг хүн бүх асуудлыг дангаараа шийдэх боломжгүй. Ийм боломж байхгүй гэдгийн баталгаа нь парламентын засаглал. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, түүнийг дагаж гарах хуулиудад парламентын засаглалаа илүү хөгжүүлэх, боловсронгуй болгох, төлөвшүүлэх чиглэлд ажиллаж, төгс төгөлдөр болгох зүйлүүдийг хийх ёстой. Үүний эцсийн дүнд улс төрийн амьдрал тогтвортой байна, бодлого тууштай хэрэгжинэ. Ийм л ойлголт, итгэл үнэмш-лээр манай намынхан Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцож байгаа.

–Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөр тун удахгүй ил болно. У.Хүрэлсүх мөрийн хөтөлбөртөө юуг онцгойлон анхаарч тусгасан бол?

-Тун удахгүй мөрийн хөтөлбөр ил болж, сур-талчилгааны ажил эхэлнэ. Мөрийн хөтөлбөрөөс МАН-аас нэр дэвшигч ямар бодлоготой ажиллах, түүний баталгаа нь юу байх вэ гэдэг нь илүү ойлгомжтой харагдах болов уу гэж бодож байна. Төрийн гурван өндөрлөг нэг тийшээ харсан, нэг бодлого, зорилгын төлөө тодорхой хугацаанд ажиллаж чадвал улс орны хөгжил дэвшил, аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын баталгаанд илүү хэрэгтэй байх болно гэсэн ерөнхий агуулгатай мөрийн хөтөлбөр гарсан.

–Та сүүлийн үед ямар хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байна вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Ерөнхийлөгчийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах том ажил хүлээж байна. Энэ нь зөвхөн Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийг өөрчлөх асуудал биш, үе үеийн Ерөнхийлөгчдийн эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн Үндсэн хуулийн агуулгаас гадуурх хуулиудыг хүчингүй болгох юм. Мөн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй уялдуулж Ерөнхийлөгчийн эрх зүйн байдлыг тодорхойлоход дагалдаж гарах цөөнгүй хууль бий. Тэдгээрийг хийх ажлын хэсэгт томилогдчихоод Засгийн газраас төсөл орж ирэхийг хүлээж байна.

УИХ–ын гишүүн Ч.Ундрамтай ярилцлаа.

–Орхонтуул сум, Төв аймгийн Цээл, угтаал, Баянхангай сумдын төвийг тус тус дайрсан авто зам барьж улаанбаатар Арвайхээр чиглэлийн улсын чанартай авто замд холбохоор болжээ. Энэ замын ажил ямар шатанд явж байна. Хэзээ ашиглалтад орно гэж тооцож байгаа вэ?

-Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн сумын төвөөр дайрч гарах Дархан-Эрдэнэт чиглэлийн улсын чанартай авто замын чиглэлийг өөрчлөхөөр болсон. Ингэснээр Орхонтуул сумын Туул гол дээр барьж байгаа төмөр бетон гүүрийг ашиглан Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сумын төв, Төв аймгийн Цээл, Угтаал, Баянхангай сумдын төвийг тус тус дайрч Улаанбаатар Арвайхээр чиглэлийн улсын чанартай авто замд холбогдохоор Баруунбүрэн-Орхонтуул-Цээл-Баянхангай чиглэлийн авто зам барихаар болоод байна. Энэ талаарх саналыг Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Л.Халтарт тавьж шийдвэрлүүлсэн.

Улмаар Баруунбүрэн-Орхонтуул-Цээл-Баянхангай чиглэлийн 193 км авто замын инженерийн нарийвчилсан зураг төсөв боловсруулахад шаардлагатай 1.150,0 сая төгрөгийг 2022 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2022-2024 оны төсвийн төсөөллийн тухай хуулийн төслийн Зам тээврийн хөгжлийн сайдын багцад тусгуулахаар болсон.

–Зам дагаж хөгжил гэдэг. Эдгээр сумдын хувьд ч давуу тал болж, нөгөө талдаа зам дөтлөх боломж бүрдэх нь ээ.

-Тэгэлгүй яахав. Зам дагаж хөгжил ирнэ гэж үнэн. Улсын чанартай замтай байх нь эдгээр сумдын нэгэн давуу тал болохоос гадна хөгжил дэвшилд хурдацтай нөлөөлөх нь илэрхий. Тус зам ашиглалтад орсноор Сэлэнгэ аймгийн томоохон дөрвөн суурин газар хатуу хучилттай замаар холбогдоно. Энэ нь үр тарианы тээвэрлэлтэд маш чухал ач холбогдолтой байх юм. Мөн Хөвсгөл, Эрдэнэт, Булган аймгууд руу Дарханаар дайрч тойрохгүй, 80 км зам дөтөлнө. Товчхондоо, эдийн засгийн ач холбогдолтойн дээр улсын чанартай замын ачааллыг 30 хувь бууруулна. Тээврийн хэрэгслийн элэгдэл хорогдлыг багасгах, богино хугацаанд хүссэн газартаа ая тухтай зорчих нөхцөл бүрдэнэ.

–Та Ерөнхий сайдын хамтаар Дархан, Сэлэнгэ аймагт ажиллаад иржээ. Засгийн газраас томоохон ямар асуудлуудад анхаарал хандуулахаар болов?

-Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнээр ахлуулсан ажлын хэсэгт орж Сэлэнгэ аймагт ажиллаад ирлээ. Сэлэнгэ аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн үйл ажиллагаа, короновируст халдварт “Ковид-19”-ийн эсрэг дархлаажуулалт хэрхэн явагдаж байгаа талаар танилцаж үүсээд буй хүндрэл бэрхшээл, цаашид авах арга хэмжээний талаар санал солилцсон. Тус эмнэлгийн байранд шаардлагатай их засвар, сантехникийн бүрэн шинэчлэлт хийхэд шаардлагатай 3.7 тэрбум төгрөгийн зураг төсөл гаргаад байгаа юм. Ерөнхий сайдын зүгээс энэ асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэн шийдвэрлэхээ илэрхийлсэн нь олзуурхууштай үйл явдал болсон.

Мөн Ажлын хэсэг Шаамар-Зүүнбүрэн-Цагааннуур-Түшиг чиглэлийн 120.8 км хатуу хучилттай авто замын заслын ажлын явцтай танилцлаа. Тус ажлыг 14 хоногийн дотор эхлүүлэхийг Ерөнхий сайд албаны хүмүүст үүрэг болгосон. Энэхүү зам нь 2022 оны аравдугаар сар гэхэд ашиглалтад орох юм. Ажлын хэсэг Сэлэнгэ аймагт ажиллахдаа “Хүнсний ногооны үйлдвэрлэл ба усалгаатай хөдөө аж ахуй” төслийн хүрээнд Зүүнбүрэн сумын Охиндойн талд 2.760 га талбай бүхий услалтын систем шинээр барихаар төлөвлөж, газрыг хашаалж бэлтгэсэнтэй танилцсан. Охиндойн талын услалтын системийн ажлын зургийн гүйцэтгэл 60 хувьд хүрсэн байна. Ерөнхий сайдын зүгээс Дархан, Сэлэнгэ аймгийг эрчимжсэн хөдөө аж ахуйн бүс нутаг болгохын төлөө бодлогоо чиглүүлж ажиллана гэдгээ энэ үеэр онцолсон.

–Сэлэнгэ аймаг бол тариалалтын бүс нутаг. Цар тахал, эдийн засгийн нөхцөл байдал зэргээс шалтгаалж тариалалтад нөлөөлж байгаа зүйл бий юу. Ер нь нөхцөл байдал ямархуу байдалтай байна вэ?

-Мэдээж дэлхий нийтэд дэгдээд байгаа цар тахал бүхий л улс орнууд төдийгүй Монгол Улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байна. Энэ ч утгаараа Хөдөө аж ахуйн салбарт маш хүндээр тусаж байна. Тиймээс төр засгийн зүгээс тариаланчид руу чиглэсэн тодорхой ажлуудыг хийж байгаа. Тухайлбал, 2021 оны тавдугаар сарын 12-ны Засгийн газрын хуралдаанаар ХАА-г дэмжих санд импортоор нийлүүлсэн үрийн улаан буудайн үнийг 30, тэжээлийн таримал ургамал болон төмсний үр нийлэг хальсан хучлагын үнийг 50, хүнсний ногоо хүлэмжийн таримал үрийг 80 хувиар хөнгөлж олгохоор болсон. Мөн миний болоод газар тариалангийн бүс нутгаас сонгогдсон гишүүдийн санаачлан өргөн барьсан Хөдөө аж ахуйн зориулалттай шинэ трактор, комбайн, машин механизм, усалгаа, хүлэмжийн тоног төхөөрөмж зэргийн Гаалийн болон Нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлөх тухай хуулийг УИХ баталсан. Энэ нь төрөөс тариаланч бизнес эрхлэгчдэд татварын дарамт учруулахгүй байх, дэмжлэг үзүүлж байгаагийн нэг илрэл юм.

Монгол Улсын Засгийн газраас Коронавируст халдвар, цар тахалтай тэмцэх, иргэдийн эрүүл мэнд, орлогыг хамгаалах, эдийн засгаа сэргээх зорилгоор “Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөө”-г Засгийн газрын 2021 оны 42 дугаар тогтоолоор 56 арга хэмжээтэйгээр батлан хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ хүрээнд Хөдөө аж ахуйг дэмжих 500 тэрбум төгрөгийн зээл багтсан. Үүнд, хаврын тариалалтад 100 тэрбум, ноолуур бэлтгэлд 200 тэрбум, малчдыг дэмжих 200 тэрбум төгрөгийн зээл багтаж байгаа юм. Энэхүү зээлийг Арилжааны банкуудын эх үүсвэрт тулгуурлан гурван хувийн хүүтэй олгох юм.

Онцлоход, Засгийн газраас батлан хэрэгжүүлж байгаа төлөвлөгөө нь эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдийг цар тахлын өмнөх түвшинд буюу эдийн засгийн өсөлтийг 5.2 хувиас багагүй түвшинд хүргэн сэргээж, ажлын байрыг дэмжихийн зэрэгцээ инфляц, гадаад валютын албан нөөцийг мөнгөний бодлогын зорилтот түвшинд барих зорилт тавьж байгаа юм.

–Сэлэнгэ аймагт дархлаажуулалт хэдэн хувьтай байгаа вэ?

-Сэлэнгэ аймагт дарх-лаажуулалтад зорилтот бүлгийн нийт иргэдийн 94.2 хувь нь хамрагдаж нэгдүгээр тунгаа хийлгэжээ. Харин хоёрдугаар тундаа 15 мянган хүн хамрагдсан байна. Ирэх сарын 10 гэхэд дархлаажуулалтыг бүрэн хийж дуусгахаар төлөвлөсөн.

–Шүүх, прокурорын ажилчид нийлж хэрэг төлөвлөдөг, түүнийгээ хэрэгжүүлдэг зэрэг асуудлуудыг хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулахад хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих ажлын хэсэг байгуулагдаад багагүй хугацаа өнгөрч байна. Тодорхой үр дүнд хүрсэн үү?

-Улсын Их Хурлаас томилогдсон ажлын хэсэг ажиллаж байгаа. Эдгээр асуудлуудыг судлан холбогдох газарт хандсан. Олон нийтийн сүлжээгээр мэдээлээд байгаа Шүүх, прокурорын ажилчид нийлж хэрэг төлөвлөдөг, түүнийгээ хэрэгжүүлдэг зэрэг асуудлуудыг холбогдох эрх бүхий байгууллага нь шалгаж, гэм буруутай эсэхийг нь тогтоож, шийдвэр гаргах байх.

–Та сүүлийн үед ямар ажлуудад гол анхаарлаа хандуулж байна вэ?

-Холбогдох хууль тогтоомжууд дээр ажиллахын зэрэгцээ тойрог руугаа чиглэсэн хэд хэдэн ажлууд хийж байна. Энэ жил Ардын хувьсгалын 100 жилийн ой, мөн Ардын хувьсгалын өлгий болсон Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын 100 жилийн ой тохиож байгаа. Үүнтэй холбогдуулан Алтанбулаг сумыг Сумын хөгжил хөтөлбөрт хамруулж “Жишиг сум” болгох талаар Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Ц.Нямдоржид хүсэлт гарган нааштай шийдвэрлүүлсэн. Мөн Алтанбулаг сумын музей, түүх соёлын дурсгалт өвийг сэргээн засварлуулахад Соёлын яаманд хүсэлт тавьж нэг зуун сая төгрөгийг батлууллаа. Өөрийн санаачилгаар Сэлэнгэ аймгийн 34 дүгээр сургуулийн Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөх 1081 сурагчид 2021 оны зургадугаар сарын 28-ныг хүртэл ЭЕШ-д бэлтгэх сургалт зохион байгуулж, төлбөрийг “Чинбатын Ундрам хөгжлийн сан”-гаас гаргаж байгаа. Үүний зэрэгцээ сургалтад амжилттай хамрагдаж хамгийн өндөр оноо авсан зургаан сурагчид нэг сая төгрөгийн тэтгэлэг, хамгийн өндөр ЭЕШ-ын дундаж оноо авсан ангийн зургаан багшид зөөврийн компьютер өгч урамшуулна. Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчдөд “Аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал ба Мэргэжлээ хэрхэн зөв сонгох вэ” цахим цуврал зөвлөгөө хүргэж байна. Одоогийн байдлаар гурав дахь цуврал зөвлөгөөгөө хүргээд байна.

УИХ–ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

–Оюу толгой ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай УИХ–ын тогтоолын хэрэгжилтэд хяналт тавих Ажлын хэсэг, Рио Тинто компанийн төлөөлөлтэй хэлэлцээний ширээний ард суусан. Хэлэлцээ цааш үргэлжилж таарах байх. Гэрээг сайжруулж, тодорхой үр дүнд хүрч чадах уу?

-Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах энэ удаагийн хэлэлцээ амжилттай болох ёстой, хоёр тал үр дүнд хүрч ойлголцоно гэдэгт итгэлтэй байгаа. Ямартаа ч энэ удаагийн хэлэлцээ түүхэн ач холбогдолтой. оюу толгойн гэрээ байгуулагдсанаас хойших 12 жилийн түүхэн дэх гурав дахь удаагийн том хэлэлцээ болж байгаа нь энэ юм. Бизнесийн харилцаа талаасаа авч үзвэл Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэрэгжилт, үр дүн сул, хангалтгүй байгаа. хоёр талын 2009 онд харилцан тохиролцсон гэрээний хэлцлүүд, санхүүгийн моделиор нийлсэн үр өгөөжийн түвшин болон Монголын талын шууд хүртэх үр өгөөж бодит байдалд хэрэгжсэнгүй. энэ асуудлыг өнгөрсөн хугацаанд манай талаас тУз-ийн түвшинд, хувь нийлүүлэгчдийн түвшинд байнга тавьж ирсэн.

12 жил гэдэг бол хангалттай хугацаа. Тэгэхээр Монголын тал хэлэлцээний ширээнд байр сууриа хатуу илэрхийлэхээс өөр гарцгүй. Одоо бид “Оюу толгой” төслийг эдийн засгийн сууриар эргэж харах, цаашлаад өмнө байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ, хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг эрх зүйн сууриар нь өөрчлөх шаардлагатай байгаа. Төслөөс хүртэх шууд үр өгөөжийг Монголын талд ашигтай байдлаар засах, залруулах, Монголын талын эрх ашгийг хангуулах шаардлагатай юм. Монголын талын эрх ашгийг хангуулахын төлөө Рио Тинто харилцан хүндэтгэлтэй хандана гэдэгт итгэлтэй байгаа. хоёр тал яриа хэлэлцээнд үр дүн гаргаж байж л энэ төсөл цаашдаа амжилттай хэрэгжинэ. Түүнээс аль нэг тал нь сэтгэл хангалуун байгаад нөгөө тал нь сэтгэл дундуур байгаад байвал энэ төсөл урагштай явахгүй. Тиймдээ ч энэхүү гурав дахь удаагийн хэлэлцээг түүхэн хэлэлцээ болно гэж харж байгаа.

–Та улс төрийн албан тушаалтнуудад тавигдах шаардлага, ёс зүйг өндөрсгөх хуулийн төсөл өргөн барихаар болжээ. Хэрэв хууль батлагдвал төрийн өндөр албан тушаалтнуудыг илүү цензуртайгаар сонгодог болох уу?

– Миний бие мэргэжилтнээс эхлээд төрийн албанд 15 жил ажилласан туршлагатай. Тиймээс ч төрийн алба чадвар-лаг, бодлого үйл ажиллагаа нь залгамж бодлоготой хөгжих ёстой гэж боддог. Олон жил энэ салбарт ажилласан, мэргэжил, ур чадвартай хүмүүс шатлан дэвшдэг, салбарын бодлогыг үргэлжлүүлж явах учиртай. Гэтэл төрийн албаны нэг эд эс болсон улс төрийн албанд мерит буюу чадахуйн зарчим үйлчлэхгүй, ямар нэг шалгуур, шаардлага тавьдаггүй.

Одоо харин улс төрийн албанд шинэчлэл хийх цаг нь болжээ. Монгол төрийн босго өндөр байх ёстой. Монгол төрийн босгыг хуулийн босгоор өндөрсгөх үүднээс хуулийн төслийг санаачилсан. Өнөөдөр Монгол Улсын хэмжээнд нийт 200 гаруй мянган төрийн албан хаагч байдаг. үүний 3600 нь улс төрийн албан хаагч байгаа юм. Сүүлийн 30 жил улс төрийн алба хаагчид тухайлбал Ерөнхий сайд, сайд, дэд сайд, ЕТГ, зГхэГ-ын дарга, дэд дарга, бүх шатны засаг дарга, орлогч нар болон нам, эвслийн бүлгийн ажлын алба, улс төрийн албан тушаалтнуудын зөвлөх, туслахууд гээд бүгд хуулиараа ямар ч шалгуургүй томилогдож ирлээ. Улс төрийн албан тушаалд тавих “шалгуургүй”, “улс төрийн томилгоо” нэрээр хэн нэгнийг сайд, дарга болгодог эсхүл “дарга” нар томилж ирсэн нь, төрийн албаны залгамж чанар алдагдаж, төрийн нэр хүнд, хариуцлага, иргэдийн итгэл алдагдахад хүрлээ гэж харж байгаа. Гэтэл улс төрийн албан хаагчид тухайн албан тушаалыг эрхэлж, эрх үүргээ хэрэгжүүлсний төлөө төрөөс буюу татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалинждаг. энэ ч утгаараа улс төрийн албан хаагчид ард түмэн, татвар төлөгчид болон нийтийн ашиг сонирхол, нийгмийн төлөө үйлчлэх үүрэгтэй. Бид төрийн албыг яг л энэ суурь, нийтлэг зарчмынх нь дагуу нийтийн төлөө ажиллах суурь зарчмыг бий болгох, шалгуур, шаардлагыг нь зөв тогтоож өгөх ёстой.

Улс орны хөгжлийг тодорхойлдог, бодлогыг тогтоодог, шийдвэр гаргадаг, нөгөө талаараа нийгмийг авч яваа, манлайлж байгаа эдгээр хүмүүст бид зөв шалгуур тогтоож байж л төр нь чадварлаг, хүчтэй байж, цаашлаад улс нь хөгжинө. Монголын төрд дуртай нь ороод, чадахгүй болохоороо гардаг байж болохгүй, аливаа юманд хэмжээ хязгаар, зааг шалгуур байх ёстой.

–Улстөржилтөд нь хэмжээ хязгаар тогтоож өгөх үү?

-Тэгэлгүй яахав. хуулийн хүрээнд бид улс төрийн албан тушаалтнуудад шалгуур шаардлагыг тавина. Улс төрийн намууд ч гэсэн зөвхөн хуулийн шаардлагыг л хангасан хүмүүсийг томилдог, дэвшүүлдэг болно. Нөгөө талдаа хариуцлага нэхнэ. хэн нэгэн үүрэг хариуцлага хүлээсэн л бол түүнийгээ үүрч даах чадвартай байх хэрэгтэй. Гэтэл манайд ямар нэгэн сонгуулийн дараа ялсан нам нь өөрсдийнхөө намынхныг, тэдэнд үйлчилсэн чадваргүй, туршлагагүй хүмүүсийг улс төрийн томилгоо нэрийн дор төрд шургуулдаг тогтолцоо үйлчилсэн хэвээр байгаа. Олон улсын хэллэгээр бол “spoils system” буюу улс төрийн бохир томилгооны систем үйлчилж байна. Аль 1829 онд АНУ-ийн ерөнхийлөгч эндрю Жексоны үеэс энэ систем одоог болтол манайд хэрэгжиж байна. Гэтэл АНУ гэхэд 1883 оноос эхэлж “Pendleton Act” мерит системийг нэвтрүүлснээс хойш хуулийн шинэчлэлийг тасралтгүй хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдрийн бидний энэ нөхцөл байдалтай дэлхий дахин 200 жилийн өмнө нүүр тулж, давах арга чаргаа олчихжээ. Гэтэл бид түүнийг нь нэвтрүүлж, нутагшуулж чадахгүй л 30 жилийг өнгөрөөлөө. Улстөрчид, улс төрийн намууд өөрсдийн эрх ашгийн төлөө хуулийн шинэчлэлтийг хийхгүй байсаар олон сөрөг үр дагаврыг өнөөдөр нийгмээрээ амсаж байна. Авлига, хээл хахууль, хүнд суртал, төрийн чадавх чадамж, нэр хүнд муу байгаа зэрэг нь энэ л асуудлаас угшилтай. Тиймээс дээрээсээ, улс төрийн албан хаагч нараасаа хариуцлагатай байх, чадвар чадавхтай байх, төлөвшсөн, зөв хүмүүсийг томилдог болох зүйн хэрэг. Нийгмийн зүгээс ч улс төрийн албан хаагч нарын мэдлэг, ур чадвар, хандлага, ёс зүй дутмаг байгааг шүүмжилдэг. Тэр утгаараа энэ өөрчлөлт нь өнөөгийн нийгмийн захиалга, зүй ёсны шаардлага болоод байгаа юм.

–Сэтгэцийн эрүүл мэндийг нь шалгах ёстой гэх саналыг олон нийт дэвшүүлдэг. Энэ талаар тусгах уу. Ер нь томилогдож буй улс төрийн албан тушаалтан ямар чадвар чадавхтай, ямар шаардлагуудыг хангасан байх ёстой юм бэ?

-Сайн төртэй байя гэвэл сайн засаглалтай байх, сайн төрийн албаттай байя гэвэл сайн шалгууртай л байх ёстой. Тэгэхээр хуулийн төсөлд улс төрийн албан тушаалтанг томилоход тавигдах нийтлэг болон тусгай шалгуур шаардлагыг тусгасан байгаа. Тухайлбал, сайд, дарга болон засаг дарга болох хүмүүсийн мэдлэг боловсрол, мэргэжил, тухайн салбартаа ажилласан ажлын дадлага туршлага, төрийн албанд удирдах албан тушаал хашсан байдал, ур чадварыг зэрэг 10 гаран шалгуурыг харгалзан томилох тусгай шаардлагатай болно. Улс төрийн албан тушаалын ангиллаар нь ялгавартайгаар шалгуур тавина. Өндөр албан тушаалд илүү өндөр тусгай шаардлага тавигдана гэсэн үг. Дээрээс нь ёс зүйн хувьд ял шийтгэл авч, зөрчил гаргаж байгаагүй, элдэв гаж зуршилгүй байх ёстой. Мөн эрүүл мэндийн хувьд сэтгэцийн өвчин эмгэггүй байх асуудлыг ч авч үзнэ.

Эрх зүйч Т.Бат–Оргилтой ярилцлаа.

–Намын хатуу гишүүнчлэлийг иргэд олон нийт, улс төрийн хүрээнийхэн ч эсэргүүцсээр ирсэн. Таны хувьд үүнд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Би намын хатуу гишүүнчлэлээс салах ёстой гэж үздэг, энэ саналыг маш их дэмждэг. Учир нь намын хатуу гишүүнчлэл гэдэг ангийн тэмцэл гэж ярьдаг байх үеийн л үзэгдэл шүү дээ. “Бид ийм олуулаа. Тиймээс та нарыг бяц дарна” гэсэн айлган сүрдүүлэх л ач холбогдолтой. Орчин үед бол чи аль ч намын гишүүн нь байх албагүй. Намын үйл ажиллагаанд нь оролцоод хөрөнгө мөнгө босгоход нь тусалж хандив өргөж болно, заавал гишүүн байх албагүй. Өнөөгийн байдалд намын гишүүнчлэл нь тухайн хүний итгэл үнэмшилтэй ямар ч хамааралгүй, мөнгө тараалтыг далдлах, нууцлах луйврын систем болчихоод байгаа. Сонгууль болоход намын гишүүддээ мөнгө өгч, тэдгээр нь гэр бүлийнхээ гишүүдэд тараадаг болчихсон.

–Гишүүнчлэлийнхээ тоог нэмэхийн тулд намууд янз бүрийн л арга сүвэгчилдэг. Ажил албанд орох гэсэн хэн нэгнийг, эсвэл үзэл бодол нь тогтож, аль нам эвслийг сонгох ёстойгоо ухамсарлаагүй оюутан, залуусыг ч ашиглаж байх шиг харагддаг л даа.

-Монгол Улсын иргэдийг үзэл бодол, шашин шүтлэгээр нь ялгаварлахгүй гэж Үндсэн хуульд заасан хэрнээ бодит байдал дээр намын гишүүнчлэл нь хүмүүсийг ажилд авах нэг үзүүлэлт болчихоод байгаа. Энэ нь агуулгаараа Үндсэн хуулиа шууд зөрчөөд эхэлж байгаа л хэрэг. Хэлбэрээрээ бол бүгдээрээ л худал дүр эсгэсэн байдалтай байгааг нуух ямар ч аргагүй болчихлоо шүү дээ. Олон нийтийн радио, телевизийн даргад нэр дэвшигч нам бус байна гэх зэрэг сайхан юм хуульдаа тусгасан байгаа ч хэзээ ч тэр нь биелдэггүй. МҮОНРТ-ийн даргаар тухайн намын шууд даалгавраар ажилладаггүй юм аа гэхэд үгэнд нь ордог хүнийг томилдог. Намын гишүүнчлэл байснаар тухайн улс оронд, ард түмэнд, аж үйлдвэр, эдийн засагт ямар хэрэгтэй юм бэ. Ийм нэг сайн талтай юм даа гээд хэлчих ганц ч зүйл заалт гарч ирэхгүй. Энэ нь зөвхөн ялзарсан намуудын тогтолцоонд л хэрэгтэй. Энэ нь өөрсдийнх нь эрх мэдэл, мөнгө төгрөгөө босгодог, хуваарилдаг систем нь л болчихсон, түүнээс гишүүнчлэлд өөр ач холбогдол байхгүй. Монгол Улсыг доройтол, сүйрлийн ирмэгт авчирсан гол буруутан нь улс төрийн намууд. Би зөвхөн МАН гэж хэлээгүй. Монголын бүхий л намууд, намын тогтолцоо нь энэ улсыг ангал руу түлхэж байгаа. Үүнд үндсэн хоёр шалтгаан бий.

–Тэдгээрийг тодруулаач?

-Нэгдүгээрт, намын санхүүжилт. Энэ олон ажилгүй хүмүүсийг бүтэн дөрвөн жилийн туршид тэжээж, намын гэгдэх тэр их байр савыг бүгдийг нь авч явах шаардлага намын даргад тулгардаг. Энэ утгаараа түүнд намаа яаж санхүүжүүлэх вэ гэдэг бодит эдийн засгийн асуудал үүсдэг. Дээрээс нь сонгуулийн үеэр хуульд заасан дүнгээс хэдэн арав, зуу дахин мөнгө зарцуулдаг. Гэсэн хэрнээ нам гэдэг байгууллага ямар ч бизнес эрхэлдэггүй. Энэ утгаараа намын санхүүжилт гэдэг нь булай бузрыг бий болгох эдийн засгийн үндэслэл нь болчихоод байгаа юм. Хүнийг итгэл үнэмшил, мэргэжлийн ур чадвараар нь төрийн албанд томилно гэдэг ямар ч боломжгүй болчихсон. Учир нь тэр намыг дөрвөн жилийн турш мөнгөөр угжиж малласан этгээд түүнийхээ төлбөрт улс төрийн шагнал, урамшуулал авдаг. Албан тушаал, тендер авч, өөртөө хэрэгтэй хууль батлуулдаг. Хоёрдугаарт, энэ бүх мөнгийг нам гэх мутацид орсон муухай байгууллагын судсаар гүйлгэдэг зүйл нь гишүүнчлэл юм. Энэ хоёрыг устгаагүй тохиолдолд Монгол Улс хөгжинө, сайхан болно гэж төр засгийн хүмүүсийн хэлж байгаа нь зүгээр л мөрөөдөл. Биелэх ямар ч үндэслэл байхгүй. Тиймдээ ч дүр эсгэсэн ардчиллын үндэс суурь нь өнөөдөр намууд болчихоод байна.

–Гэтэл намууд намын гишүүнчлэлийн тоогоороо өрсөлдсөн хэвээр л байна. Угтаа аливаа намууд бодлогоороо өрсөлдөж байх ёстой биз дээ?

-Ер нь МАН, АН-ын бодлого нь юугаараа ялгаатай вэ гэдгийг мэдэх нэг ч хүн байхгүй. Намын дарга нар нь өөрсдөө ч мэдэхгүй. Эдийн засгийн ач холбогдол, эрх зүй, төрийн удирдлагын талаасаа ултай, суурьтай аваад үзэх юм бол энэ намуудын удирдлага, гишүүд нь тус намууд чухам юугаараа ялгаатай вэ гэдэгт ямар ч хариулт хэлж чадахгүй.

Яахав, яруу найраг шиг юм ярих байх л даа. Гэхдээ онолын үүднээс ярих юм тэдэнд ганц ч байхгүй. Намуудад ямар ч бодлогын шинж чанар байхгүй, зүгээр л гэмт бүлэглэлүүдийн дүрээ хувиргасан системүүд юм. Дээрээс нь нам дотроо фракц болчихсон. Аливаа улс орнуудын намд үзэл баримтлал, салбар, эсвэл сонгогчдынхоо онцлогоос хамаарч фракц үүсдэг. Гэтэл манайд гэмт бүлэглэлүүдийн хоорондын тэмцлийг л илэрхийлж байгаа. Түүнээс манайд байх намуудын фракцын ард итгэл үнэмшил, үзэл баримтлал, онол байхгүй. Ингээд үзэхээр Монгол Улсад улс төрийн нам нэг ч байхгүй. Тиймээс эдгээрийг татан буулгах хэрэгтэй. Нам дотор байх эрүүл ухаантай ганц, нэг хүмүүс нь намуудаа татан буулгах зориг, эрх мэдэл хүрэх нь үү гэдэг л асуудал байна.

Нөгөөтэйгүүр бүхэл бүтэн улсыг хөгжүүлэх бодлогыг хүмүүс сонгуулийн 14 хоногийн дотор яаж ойлгож, тэр олон намуудын хоорондын ялгааг хэрхэн мэдэж сонголт хийх вэ. Бодлого гээчтэй нь танилцах боломжийг тэд хүмүүст олгодоггүй. Мөн шинээр өөр өрсөлдөгч гарч ирэх боломжийг ч тэд бий болгодоггүй. Сар хүрэхгүй хугацаанд сонгууль зохион байгуулж, хэн мөнгөтэй нь энэ зодоонд ялна гэдэг энгийн дүрмээр хийдэг. Тиймдээ ч бодлогоор өрсөлдөх ямар ч боломж байдаггүй. Бусад улс оронд тухайн нам нь өөрийнхөө бодлогыг бүтэн жилийн туршид тайлбарлах, ухуулан сурталчлах боломжтой байдаг. Мөн нэр дэвшигчдээ маш эртнээс зарладаг. Муу муухай юм байдаг бол тэр нь эртнээс ил болдог. Яг ийм эрүүл саруул процесс явахын тулд сонгуулийн хугацаа хамгийн багадаа нэг жил байх ёстой юм. Яахав, саналаа өгөх хугацаа нь долоо, эсвэл 14 хоног байж болно шүү дээ.

–Та бие даагч, нам бус иргэдийн төлөөлөл. Сүүлийн үед ямар асуудлуудаар идэвхтэй байр суурь илэрхийлж байгаа вэ?

-Бие даагчид нам биш учраас хурал зохион байгуулж, тохиролцоод яриад байх зүйл байхгүй л дээ. Бидний хувьд намуудыг татан буулгаж, шинээр бүрдүүлэхдээ босгыг нь өндөрсгөе гэсэн ерөнхий байр суурьтай. Жишээ нь, нам байгуулахад 801 хүний гарын үсэг зуруулдаг. Бие дааж нэр дэвшихэд мөн ялгаагүй 801 хүний гарын үсэг зуруулдаг. Тэгэхээр би бүхэл бүтэн нэг нам явж байгаа биз. Хамгийн гол нь ийм зүйл байж болдог юм уу. Нам, бие даагч хоёр адилхан 801 хүнээр хүлээн зөвшөөрүүлнэ гэдэг шударга бус зүйл гэдэг нь тодорхой. Үүнийг жаахан хүүхэд ч хэлээд өгөх байх. Монгол Улсын Үндсэн хуульд шударга ёс гэж үг байхгүй гэж Цэц дүгнэлт гаргаж байсан удаатай. Цэц нь хүртэл ийм болчихсон шүү дээ. Энэ бол гэмт бүлэглэлийн үнэн мөн царай нь юм.