Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч Ай.Төмөр-Очиртой ярилцлаа. Адуу зурж, адуу шүлэглэдэг аатай найрагчтай энэ удаа уран бүтээл, шүлэг найраг, улс төр ярьсангүй. Өнөө жилийн наадмын тухай бодол сэтгэлийг нь хуваалцсанаа хүргэе.

-Монгол төрийн наадам бахтай сайхан боллоо. Наран ургах зүг Сүхбаатар нутгаас наадмын өмнө заан цолтон төрлөө. Хурдан адууны үүд хаалга болсон, хийморь лундаатай нутаг мөн дөө?

-Энэ жил олон тэгш ой давхацсан, нар хур тэгширсэн элбэг дүүрэн наадам боллоо. Миний бие Өвөрхангайн Хужиртад амрангаа зурагтаар наадмаа тухтай нь аргагүй үзлээ. Түүнээс наадмын өдрүүдэд чинь сэтгэл санаа хий дэвэлзээд морь, бөх гэж хоёр тийшээ гүйлдээд наадмаа үзэж чадахгүй өнгөрдөг. Магалжав маань наадмын босгон дээр заан цол хүртэж, нутаг нугын түмнээ баярлууллаа. Нэг сонин түүх хэлэхэд, Магалжавын өвөө халхын домогт хүчтэн Буянтоо аваргын хүү Жанцанхорлоо гуайтай би ойр дотно явсан. Ерээд оны эхээр өвгөнийх энүүхэн ойрхон Бөөрөлжүүтээр нутагладаг байв. Би гэдэг аагисан амьтан очиж өвгөнийг уруу татаж, хоёулаа ууж идэж, зураг хөргөө ч авахуулж, айл амьтнаар дөрөө харшуулан бууж явлаа. Аавынх нь ир чадлын тухай асууж сонирхоно. Жанцанхорлоо гуай тэлмүүн сайхан яриатай янхигар хөгшин байсан. Буянтоо аваргыг морио үүрээд Гандангийн дэнжид гарсан гэх түүх домог шиг яриа тухайн үед олны дунд хэсүүчилдэг байсан. Үнэн бодит яриа юм гэнэ лээ. Манай Сүхбаатар бол морь, бөхийн үүдтэй гал голомт. Залуу аварга Мөнхбат Сүхбаатар аймгийн наадамд түрүүлэн аймгийн арслан цол авч, тэр жилээ улсын цолны босго алхаж байсан. Мөн Баттулгын Соронзонболд заан манай аймгийн наадамд түрүүлээд тэр жилээ шууд долоо давж улсын заан цол хүртэж байсан. А.Сүхбат аварга Алтан-Овооны даншигт түрүүлснийхээ дараа улсын наадмын түрүү бөхөөр тодорч, зургаан залуу заанаас сугарч гарч ирсэн түүхтэй. Ингээд бодохоор бөхийн өлгий биш юмаа гэхэд бөхийн үүдтэй нутаг гэдэг нь мэдрэгдэнэ.

-Ажнай хүлгийн тухайд…?

-Морины тухайд бас ярих зүйл их байна аа. Аливаа юмны учрал ерөөл гэж бий. Сайн бөх ясаа тавьсан газраас бөхчүүд төрдөг гэдэг. Тэгвэл сайн уяач ясаа тавьсан газраас хурдан хүлэг төрдөг юм байна гэж боддог. Монголын анхны манлай уяачдын нэг Дамдинхүүгийн Түвдэн гэж баруун Алтай Ховдын Дарвийн нэртэй уяач байлаа. Тэр хүн Сүхбаатар аймгаас хурдан морь худалдаж аваад буцах замдаа Баруун-Уртад өөд болсон юм. Түвдэн гуай наян нэгэн онд ардын хувьсгалын түүхт 60 жилийн ойгоор гурван морь түрүүлгэж түүхэн амжилт тогтоож байсан, улс даяар зартай уяач хүн. Тэр сайхан уяачийн эрдмийг нас бие нь дийлэлгүй Баруун-Уртад өнгөрсөн. Сонин юм шүү. Өлзийбаатар гэж хүнээс авсан хязаалан үрээг нь сүүлд Дуламсүрэн тод манлай уяад сартай хонгор азарга төрийн наадамд түрүүлж байлаа. Хурдан морины бүх шинжийг хадгалж төрсөн ажнай гэгддэг Дамбадаржаагийн Ононгийн аварга хээрийг ард түмэн мэднэ. Сүхбаатарын Уулбаянгийн Агваан багшийн унаган адуу шүү дээ. Аварга хээрийн тухай үүх түүх ярьж, шүлэг найраглалдаа бичиж би Ононг уйлуулж л явлаа. Тэр сайхан хүлэг Алтан-Овооны даншигт очиж уралдаад Гангын цагаан овооны Өлгий гэдэг газар үүрд хөрвөөсөн. Манай Сүхбаатар ийм л монгол төрийн наадмын үүдтэй голомт юм.

-Мөнгөнбаатарыгаа начин болно гэж мөн ч их хүлээсэн байх. Зөвхөн сүхбаатарынхан гэлтгүй бөхөд хайртай ард түмэн бүгд харлаа, харууслаа?

-Мөнгөнбаатарыгаа нүдээрээ харлаа, сэтгэлээрээ харлаа, бүр элгээ унатал харлаа. Ховд аймгийн Булган сумын Чулуунжав гэж бүхий л амьдралаа бөхөд зориулж ирсэн сайхан хүнтэй хамт Мөнгөнбаатарын барилдааныг үзсээн. Чулуунжав гуай бол манай Сүхбаатар аймгийн хурц арслан Булганхүүгийн аав. Мөнгөнбаатарын анхных нь багш. Булганхүү маань хоёр даваад гурвын даваанд уначихлаа. Улсын наадамд хоёр ч удаа дөрөв давж начны даваанд тулж ирсэн аралтай арслан. Яагаав, хэдэн жилийн өмнө Өсөхөө аваргыг тавын даваанд сандаргаж байгаагүй юу. Гэтэл Чулуунжав гуай хүүгээ гэхгүй шавиа л гээд байх юм. Ясны бөх хүн гэдэг чинь тэгдэг юм байна. Би бөх сайн мэдэх биш дээ. “Мөнгөнбаатар маань дөрөв давчихлаа. Энэ жил нэг юм дуулгана байгаа даа” гэж тавын давааны өмнөхөн багшаас нь асуулаа. “Туучих байх аа, туучих байх” л гэж байна.

Тэгтэл Мөнгөнбаатар начны даваанд бүдэрчихлээ. Бүр элэг урагдах шиг болсон. Би чинь угаасаа уранхай нөхөөстэй элэгтэй хүн. Айхтар том харуусал гэдэг чинь цээжнээс нэг юм зулгаагаад унагачихдаг юм билээ. Багш нь уйлаад босоод явчихсан. Би болохоор нулимсаа арчаад л суудал дээрээ суугаад байлаа. Тухайн агшинд надад Мөнгөнбаатарын наян настай аав, ээж хоёр нь бодогдов. Тэр хоёр буурал ард түмэн, нутаг усны олноос илүүтэйгээр хүүгээ харж суугаа нь мэдээж. Өөрийн эрхгүй ижий аавыг нь өрөвдөж суулаа. Аав нь Донойн Шар гэж сайхан хөгшин бий дээ. Цагтаа морь уядаг, уясан хүлгүүд нь Сүхбаатарын наадамд айлгадаг л байсан. Мөн ч цалгиатай сайхан эр явсныг нь би мэдэх юм. Хүний эцэг л болсон хойно “Намайг амьдад начин болчихоосой” гэж харж байгаа. Пил аварга гэж лут бөхийн удам. Ер нь тэгээд дэндүү их итгэл хүлээлгэнэ гэдэг дэндүү их хохирол амсахын л нэр юм биш үү. Одоо Мөнгөнбаатар маань нас явчихлаа. Уг нь монгол бөхөд жудаг гэж нэг юм бийсэн. Улсын алдар цолтой бөхчүүдийн хэн нь ч гэсэн амлаад цолонд хүргэхэд “Мөнгөөр начин төрүүллээ гэж хэлэхгүй” дээ. Гэвч энэ залууг амлаад өгчих жудагтай аавын хүү байдаггүй юм байна.

-Тэр жилийн цагаан сараар аатай сайхан барилдаж түрүүлснээс хойш л ард түмэн цол аваасай гэж хүлээсэн?

-Үнэхээр ард түмний хайртай бөх юм гэдгийг энэ жил би яс махаараа мэдэрлээ. Аймгийн наадамд хоёр удаа түрүүлсэн, заалны барилдаанд арван хэд түрүүлсэн бөх гэдэг ямар ч улсын цолтой бөхтэй эгнэж очихоор. Арван нэгэн онд цагаан сарын барилдаанд түрүүлсэн. Зэрлэг гахайн соёо гэж халтай зүйл байдаг. Хажуудахаа хадраад тэсгээдэггүй. Түүн шиг тэр жилийн цагаан сараар Мөнгөнбаатарын баруун ташаа ёстой нэг хачин байсан даа. Өнөө жил улсын цолгүй 18 бөх тав тавлаа. Зарим нь шууд зургаа давж байна. Манай хүн чинь тэр хэдийн хэнээс нь ч айж бэргэхгүй. Гэтэл Дорнодын Анар гэж шавилхан залууд барьц сонгуулаад уналаа. Анар өнгөрөгч жилийн наадмын дөрвийн даваанд Эрхэмбаяр аваргыг унагаж байсан эвгүй бөх л дөө. Мөнгөнбаатарын барилдаанаас би нэг л зүйлийг ойлгож байлаа. Нутаг орны удирдлага, Улаанбаатар хот дахь нутгийн зөвлөл, Сүхбаатарын гэх сэхээтнүүд бүгд худлаа юм байна. Сонгууль болохоор л саналыг нь хулгайлж, луйвардах гэж сайн хүн болж очдог. Зарим нь бүр нус нулимстайгаа холилдож очно гээч. Сая наадмын өмнө аймгийн том дарга нар нуруугаа үүрсэн, пээдийсэн амьтад худлаа инээд алдаад бөхийн галаар явж байна лээ. Тэгж л их нутагтаа хайртай хүмүүс юм бол энэ жил ганц нүүр тахалж байгаа бөхөө тунаанаас гаргах нь яасан юм. “Тавын даваа гэдэг хамгийн хэцүү. Энэ давааг л гаталчих юм бол сайн бөх цаашаа торолгүй явчихна” гэж Баянаа аварга Санжаадамбын тухай, дараа нь Мөнгөнбаатарын тухай хэлж байсан. Манай нутгийнхан хэзээнээсээ бөхдөө ээлгүй тосоо дусаадаггүй, тусаа өгдөггүй хүмүүс дээ. “Ерөнхийлөгчийн бөх” гэж төр, түмэндээ хүндлэгдсэн Жанцангийн Чулуун гэж сайхан начин байлаа. Тэр хүнийг ид барилдах насанд нь аймгийн Хөдөө аж ахуйн газрын дарга чөлөө өгөлгүй чөдөр тушаа болж тамлаж байсан удаатай. Хөвсгөл аймагт Уйлган голын гурван аваргын сүрлэг сайхан хөшөө бий. Гэтэл манай спорт хорооны үүдэнд хүний инээд хүрмээр жижигхэн хөшөө байдаг. Тэр жил Шаравын Батсуурь аваргыг Сүхбаатарын хилийн цэрэгт байхад нь аймгийнхаа ойд уриагүй юм гэсэн. Үүнд нь аварга жигтэйхэн уурласан дуулддаг. Нутаг орон нь жаахан дэмжээд өгсөн бол манай Чулуун начин, за тэгээд Чойдорын Өвгөнхүү гуай, Лувсандоржийн Дашдаваа, Дахын Одсүрэн гээд аварга, арслангуудыг айлгаж явсан аатай хүчтэнүүд төрсөн. Даанч дээшээ барилдсангүй.

-“Аварга түрүүллээ, азарга түрүүллээ” гээд та омогтой байна. Аварга гэдэг нь мэдээж Санжаадамбыг хэлж байгаа байх. Та чинь хадам талаа яривал Архангай болоод давхичихна даа?

-Хазгар хүргэн хадамсаг гэгчээр манай хадам тал яалт ч үгүй шинэ аваргын нутаг Архангайн Хашаат сум л даа. Мөнгөнбаатар маань унаж нөхөөстэй элгийг минь “цөмлөөд” хаячих шиг болохоор хүний хор шар хөдөлнө биз дээ. “Хүү минь, дүү минь цол авахгүй бол хүргэн хүн байна, хадмын нутгаа дэмждэг хэрэг ээ” гээд Санжаадамбыг дэмжсэн. Аварга хүн аваргын буурьтай барилдана гэдэг сайхан юм. Ард түмэн харлаа. Өнгөрсөн жилийн наадмын түрүү бөх Оюунболдыг илүүрхэн хаяж байгааг, есийн даваанд халхын сайхан аварга Эрхэмбаярыг шороодуулаад зүүн мөрнөөс нь адис авч буйг харахад хичнээн сайхан. Бөхийн жудаг, эрэмбэ гэдэг ийм л байдаг аж. Мөнхбат аварга Эрхэмбаяр аваргыг амлаж жудаггүй зан гаргалаа. Бөхийн ертөнц бас л булингартай байгаа юм байна гэж бодогдсон. Хужиртын амралтаас буцах замдаа хадмынхаа нутаг Хашаат сумаар дайрлаа. Манай сумаас аварга төрлөө гээд хашаатынхан цээж түхгэр, нуруу гэдгэр байна аа, аргагүй. Шүдлэн насны морьд оройхон мордож байх юм. “Яаж байгаа нь энэ вэ” гэхэд, “Санжаа аварга маань ирж байгаа. Хүчит аваргадаа шүдлэнгийнхээ уралдааныг үзүүлнэ” гэж байна. Залуу аварга оройхон Мөнх-Эрдэнэ арслан тэргүүтэй олон бөхтэй ирсэн дуулдсан. Би уулзаж чадаагүй. Харин халхын сайхан аваргыг төрүүлсэн аавтай нь очиж уулзлаа. Чимэдрэгзэн гуай ёстой нэг магнай тэнэгэр, дүүрэн жаргалтай сууна. Төрийн наадамд хүүгээ түрүүлэхийг харсан аав гэдэг бахтай байхаас яахав. Яриан дундаа мань хүн “Хүүгээ түрүүлэхийг үзлээ, ах нь. Ойрын хэдэн жилдээ үхэхгүй байх” гэж байна. Тэгэхээр нь би “Хүүгээ дархан аварга болохыг үзнэ ээ” гэж хэлсэн. Их л бэлгэшээж байна лээ. Хашаатаас өмнө нь улсын наадмын түрүү бөх тодроогүй, аварга цолтон төрөөгүй юм билээ. Уламбаярын Мижиддорж арслан тэртээ жаран гурван онд Жигжидийн Мөнхбат аваргатай үлдэж үзүүрлэж байсан гэдэг. Зөвхөн Хашаатынхан гэлтгүй ард түмний сэтгэлийн бах өнөө жил ханах шиг боллоо. Санжаадамбыг олон жил хүлээж байжээ. Монгол наадмын чимэг, хайрламаар сайхан бөх бол Сэлэнгийн Эрхэмбаяр аварга гэдгийг бас илүүтэй мэдэрлээ. Монгол эр хүн ийм байдаг гэх сүүлчийн загвар хийц, жудаг ёс, ухаан, намба байдлын төгөлдөр жишээ Эрхэмээ аварга.

-Алтан дарь овооны сахиустай Дарьгангын наадамд таны азарга түрүүлсэн дуулдана?

-Сайхан аваргын аавтай уулзаад хийморь лундаатай явтал Сүхбаатараас мэдээ ирлээ. Дарьганга сумын наадамд бодон хээр азарга минь түрүү магнай болсон тухай дуулаад омогшихгүй яадаг юм. Ямар сайндаа мэнд мэдэж ярьсан бүхэнтэй “аварга түрүүллээ, азарга түрүүллээ” гэж хэлж байхав дээ. 2009 оны зүүн бүсийн “Их хурд” наадамд миний одон хээр азарга аман хүзүүдэж намайг баярлуулж байлаа. Тэгтэл түүний төл содон хээрийн унага бодон хээр Дарьгангад магнайллаа. Би яруу найрагч хүн учир үгээр наадаж морьдоо ийн нэрийдсэн. Зэрлэг бодон гахайтай юу ч эгнэдэггүй юм, тэрхүү бэлгэдлийн бодож “Бодон хээр” гэж нэрлэсэн. Яруу найрагчийн бэлгэ ерөөл Дарьгангын наадамд оршсон байна, шүншгээ олсон байна. Таван азарга тасраад, үзүүрийн хоёр азарга уралцаад бариа руу дөхөхөд бусад нь сууж бодон хээр ганцаараа жанжлаад түрүүлчихсэн байна. Цэргийн жанжин гэдэг шиг магнайн хэдэн азарга дундаа үнэндээ жанжилсан байгаа юм. Айсуй он жилүүдэд алдарт Нийгмийн хонгорын удам, Сүхбаатарын адуун сүргээс төрийн наадмын түрүү тодорсоор байх болно гэх ерөөлөөр хоёулаа яриа өндөрлөе, болно биз дээ.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Э.Бүрнээбаяртай ярилцлаа.

-Та одоо ямар байгууллагад харьяалагдаж байна вэ?

-Одоо ямар нэг байгууллагад харьяалагдаагүй байна. Чөлөөт уран бүтээлч. Нийтийн дуучдын нэгдсэн холбооны гишүүн.

-Чөлөөт уран бүтээлч болохоор цаг зав их гарч байна уу?

-Сүүлийн үед гэртээ цэцгээ арчлаад байх сонирхол их болсон. Бэртэйгээ хоёулаа их ярилцана. Хаанаа цэцгээ байрлуулах вэ, хаана тарих вэ гээд л… Намайг нэгдүгээр ангиа төгсөхөд манайх Сэлэнгийн Зэлтэрт хөдөөний айл болж нүүж очсон юм. Зэлтэрийн сангийн аж ахуй бол үлгэрийн орон. Гайхамшигтай байгальтай. Уул ус ургамал амьтан гэж хачин сайхан. Яагаад тэнд очсон гэхээр манай ээж хүнд өвдсөн юм. Эмч нар ээжийг маань “Агаар л эдгээж магадгүй, эмнэлгийн зүгээс бүх эмчилгээ дууссан” гэж хэлсэн. Тэгээд манайх Зэлтэрт очоод гурван жил болоход ээжийн өвчин эдгэчихсэн байхыг хараад эмч нь бүр гайхсан. “Ямар гайхамшигтай агаар ус гэхээрээ тийм байдаг юм бэ” гэж ярьж байсан.

-Та хэр сайн ээж вэ?

-Би гурван хүүхэдтэй. Том охин, удаахь хүү хоёр маань Монголдоо сургууль төгссөн. Дунд охин маань Калифорнид дээд сургууль төгссөн. Одоо Лос Анжелест амьдардаг. Том охин маань япон хэлний орчуулагч мэргэжилтэй. Бага хүү Билгүүн маань ШУТИС-ийг программист мэргэжлээр төгссөн. Одоо Төрийн банкны систем аюулгүй байдлын хэлтэст ажилладаг.

-Ингэхэд та хадам ээж болчихжээ, ер нь ямар бэртэй болъё гэж бодож байсан бэ?

-Би ер нь хүүгээ хүнтэй суух болоогүй л гэж бодож байсан. Тийм болохоор ийм тийм бэртэй болно гэж бодож байсангүй. Хүү маань ШУТИС төгсөөд жилийн дараа дагуулж ирсэн. Зүүнхараагийн сураг ажгаар мэддэг байсан хүний охинтой суухаар болсон байсан. Тохитой тухтай, ажил амьдрал нь жигдэрсэн, удам сайтай айлын охинтой гэрлэсэн. Одоо хоёр хөөрхөн охинтой, сайхан амьдарч байна. Манай бэр зураач. СУИС-ийн керамикийн ангийг төгссөн. Бас том том зураг зурна. Одоо хүүхдээ хараад гэртээ байгаа.

-Та ач зээ нар руугаа хэр яардаг эмээ вэ?

-Одоохондоо ач зээ нартайгаа цагийг бага өнгөрөөж байгаа. Хамт байх үедээ хамгийн аз жаргалтай байдаг. Манай хүүхдүүд багаасаа зурах дуртай байсан. Манай жижиг хоёр ач хүртэл цаас үзэг л байвал янз бүрийн юм дүрслээд л байдаг юм. Ер нь зурах сонирхолтой шиг байгаа юм.

-Та одоо аав, ээжийнхээ захиж хэлж байсан ямар үгийг хамгийн их бодож санаж явдаг вэ?

-Аав бол үнэнч шударга бай л гэж их захидаг байсан.Ер нь худлаа зан хэрэггүй шүү. Байгаа юмандаа сэтгэл хангалуун бай л гэдэг. Гэхдээ бас сайн сайхан өндөрлөгийг мөрөөддөггүй хүн гэж үгүй. Юмны хэм хэмжээг тааруулж, энэ амьдралд оногдсон хувь тавилангаа олж зөв амьдарч байгаадаа л сэтгэл ханах хэрэгтэй.

-Ер нь урлагийнхан олон талын авьяастай байх нь бий…

-Бага ангид байхад аав мандолин авч өгсөн. Тэгэхэд сонсголоороо олон дуу тоглочихдог, мандолиноо хөглөчихдөг хүүхэд байсан. Тэгээд тэрийгээ хөгжүүлээгүй болохоор одоо бол хөгжим тоглодоггүй.

-Одоо тэгвэл ямар авьяасаа хөгжүүлье гэж бодож байна?

-Зав их муутай байдаг болохоор яг тийм юм хийчихье гэсэн бодол алга л байна. Гэхдээ зуныхаа амралтаар бүжиг хийж, фитнесст явах санаа бий. Хүн хөгширч үхдэггүй хөшиж үхдэг гэж ярьдаг шүү дээ. Тийм учраас эхлээд аэробек хийж байгаад нэлээд уян хатан болсныхоо дараа фитнесст явдаг юм уу гэж бодож байгаа. Өмнө нь иогоор хичээллэдэг байлаа.

-Таны алтан партнёр хэн бэ?

-Би уран бүтээлч хүний хувьд олон сайхан дуучинтай хамтран дуулж байсан. МУГЖ Г.Эрдэнэбат л миний алтан партнёр байх. Бид хоёрын дуулсан “Охин үр” гэдэг дуу дуулагдсан цагаасаа л олны талархлыг хүлээж, түгэн дэлгэрсэн.

-Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-СТА Л.Оюунчимэг, МУГЖ Ж.Уранчимэг бид гурав хамтраад “Нандин учрал, эстрадын дуунууд” тоглолтоо хийлээ. Энэ тоглолт маань үзэгчдийн таашаалд нийцсэн. Бид хориодхон насандаа л найзалж эхэлсэн. Тэр үед би анх урлагт хөл тавьж дуучин болж байв. Харин Оюунаа, Урнаа хоёр маань аль хэдийнэ Филармонийн дуучид болчихсон байсан. Тэд эстрадын дуучид болохоор тоглолтоо “Нандин Учрал эстрад концерт” гэж нэрлэсэн. Би бас залуудаа эстрад дуу дуулах гэж оролддог байсан. Хилийн цэргийн “Хилчин” хамтлагт дуулдаг байхдаа хааяа Филармони дээр уригдаж, “Баянмонгол”-той тоглодог байсан. Биднийг дуучин болж байх үед од байсан Б.Нандинцэцэг, М.Янжиндулам эгч нарынхаа дурсгалыг хүндэтгэж, дуунуудыг нь попури хийж тоглолтынхоо төгсгөлд дуулсан. Ерөнхийдөө бид гурвуулаа өөрийн гэсэн нандин, өвөрмөц өнгө аястай, олон сайхан дуунуудыг ард түмний хүртээл болгож чадсан уран бүтээлчид. Олон сайхан, сэтгэлд хоногшсон дуунуудыг Оюунаа маань дуулсан. Урнаа маань одоо ч тайзан дээрээ дуулсаар яваа. 70, 80-аад онд ихэд дэлгэрч байсан “Зүүдэнд оромгүй явдал” киноны дуу болох “Последняя поэма”-г бид гурав дуулсан.

-Та гурав энэ тоглолтоо орон нутагт үргэлжлүүлэх үү?

-Дархан, Эрдэнэт, Хөтөл, Хэнтий, Дорнод аймагт тоглосон. Бидний тоглолтыг жинхэнэ доргио боллоо гэж хүмүүс хүлээж авсан. Цаашдынхаа төлөвлөгөөг ярилцаж байна. Бидэнд Маяамигаас, Швейцарь, Швед, Германаас урилга ирсэн. Цахим сүлжээ хөгжчихсөн болохоор бидний попури, орос дуу youtube-д тавигдсаныг олоод үзчихсэн байна лээ. Тоглолтынхоо мэдээллийг цахимаар их цацсан учраас хүмүүс баяр хүргэж, Солонгосоос урилга ирсэн. Бид намар юу ч болсон Солонгос явж тоглоё гэж шийдсэн.

-Сургуульд байхад тохиолдсон хамгийн мартагддаггүй дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу, ямар хүүхэд байсан бэ?

-Би дөрөвдүгээр анги хүртлээ дотуур байранд суусан. Сэлэнгийн Бумцэндийн нэрэмжит дунд сургуульд наймдугаар анги төгссөн юм. Манай гэр Шаамар суманд байлаа. Дотуур байрны хүүхдүүд гэрээ л их санадаг. Сэлэнгэ, Шаамар хоёрын дунд галт тэрэг явдаг. Харьчихаад бүтэн сайнд явахгүй гэртээ хоночихоод заавал нэг дэх өдрийн өглөө үүрийн дөрвөн цагийн галт тэргээр явна гэхэд ээж, аав хоёр маань ээлжлээд л суулгаж өгдөг байсан. Уг нь бол унтаж амарчихаад л хичээлдээ явмаар. Гэтэл тэгдэггүй. Манай Шаамараас явдаг ихэнх хүүхдүүд тэгдэг байсан. Явахдаа зургаа хоног идэх боорцгоо аваад л дотуур байр руугаа явдаг байв. Нэг удаа долдугаар ангидаа сургуулийн урлагийн үзлэгт орлоо. Тэр л анх удаа олон хүний өмнө гарч ирсэн үе юм уу даа. Сургуулийн хүүхдүүд дуулаад багш нар шүүж байв. Тэр үед “Гунан хар” дууг дуулсан. Дараа нь үсчин болчихоод Сэлэнгийн “Долгио” чуулгын тайзан дээр “Сайхан монгол морь”-ийг дуулсан. Тэр үед урлагийн үзлэгт орохдоо их айж сандарч байв. Ганцхан шанзтай өөр хөгжим байхгүй фонаграм ч гэж байхгүй далан хэдэн онд юм чинь. Гэхдээ л нэлээд дээгүүр амжилт үзүүлсэн дээ. Чи ер нь дуулж магадгүй л юм байна шүү дээ гэж ангийнхан маань хэлж билээ.

-Дунд сургуульд байхад хүүхдүүд бие биедээ янз бүрийн л хоч өгдөг. Танд тийм хоч байсан уу?

-Надад тийм хоч өгч байгаагүй шиг санагдаж байна. Харин төгсөлтийн үеэр нэг яриа гарсан. “Бүрнээбаяр хоолойгоороо хоолоо олж идэх юм гэнэ” гэж. Би яагаад ч тэгээд хэлчихсэн юм бэ, хэн тийм яриа гаргасан юм бэ гээд л учрыг нь олоогүй “Би яриагүй ш дээ” гээд л үлдсэн. Сүүлд бодоход бэлгэдэлтэй ярьсан байж дээ. Одоо Үйлдвэр урлалын дээд сургууль болчихсон байгаа Нийтийн ахуй үйлчилгээний техник мэргэжлийн дээд сургуулийн хуваарийг аваад үсчин, зурагчин болсон юм. Фото зурагчин хийгээгүй л дээ.

О.ӨНӨРЦЭЦЭГ

Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат, Монгол Улсын аварга Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамбатай ярилцлаа. Тэрээр “Бөхбилэгт” дэвжээ, Эрдэнэтийн “Хангарьд” клуб, “Ажнай” кропорацийн бөх юм.

-Юуны өмнө Монгол Улсын аварга цол хүртсэнд баяр хүргэе. Наадамчин олноо баясгаж, аатай одтой, эрэмгий барилдлаа. Сүүлийн арваад жилийн наадамд өөрийг тань түрүүлнэ хэмээн бөхөд хайртай монгол түмэн хүлээсэн. Энэ жил тэрхүү хүлээлт биелж, хүн бүхний баяр бахдал төрлөө, сайхан байна?

-Монголчуудын төрт ёсны их баяр наадам дэлгэр сайхан болж өндөрлөлөө. Олон тэгш ой давхацсан үндэсний их баярт 1024 бөх зодоглож, ид хаваа гайхуулан хүчийг сорилоо. Мянган хүчтэний манлай болж, монгол үндэсний бөхийн эрхэм дээд цол, улсын аварга цолонд хүрсэндээ баяртай байна. Төрийн наадамд арав давж түрүүлнэ гэдэг их том хүндэтгэл байдаг юм байна шүү. Миний бие аварга цолонд хүрэхсэн, төрийн наадмын түрүү бөх болохсон гэж хүсч мөрөөдөж, тэрхүү зорилгынхоо төлөө бэлтгэл сургуулилтаас аваад хамаг л бүхнээ дайчлан зориулж ирсэн. Хүнд чинь хүсэл биелэх өдөр гэж ирдэг юм байна. Надаас дутуугүй баярлаж байгаа ард түмэндээ, төрүүлж өсгөсөн ижий аав, хань ижил, гэр бүл, ойр дотнынхоо бүх хүнд баярлаж байна. Унах, давах бүрийд минь үргэлж хамт байж ирсэн Архангай аймгийн “Бөхбилэгт” дэвжээний хүчит бөхчүүддээ, намайг бөхийн зам мөрд хөтөлсөн ачит багш, эрхэм сайхан ах нартаа, төрийн наадмын түрүү бөх болтол минь зааж сургаж, дасгалжуулж ирсэн Зэвэгийн Дүвчин багшдаа их баярлаж байна.

2002 онд Өсөхөө аваргыг ес давж түрүүлэхэд цэнгэлдэх дүүрэн цугласан олон шагшин баярлаж байсныг санаж байна. Наадмын дараа уулзсан бүхэн Өсөхөө аваргад “баярласан шүү” гэж хэлж байсан гэдэг. Энэ удаа ард түмнээ хөөрч баярлаж байгааг харах бахтай байсан. Ард түмний итгэл, хайр хүндэтгэлийг алдалгүй төрийн наадамдаа олон жил сайхан барилдахыг хичээн зүтгэх болно. Энэ их итгэл, сэтгэлийг уран дайчин барилдаан, бөхийн жудаг ёс, хичээл зүтгэлээр хариулахаас өөр том хүндэтгэл юу байх билээ. Монгол Улсын аварга хэмээх алдар цолонд эзэн байхыг хичээх болно.

-Монгол бөхийн дэвжээн дээр бүтэн арван жилийн хугацаанд зогсож байж оргил цолонд хүрлээ. 2006 онд анх улсын наадамд зодоглосон санагдана?

-Тийм ээ, бүтэн арван жилийн хөдөлмөрийнхөө үр шимийг өнөөдөр ард түмнийхээ хамт хүртэж байна. 2006 оны улсын наадамд анх зодоглосон. Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн түүхт ойгоор 1024 бөх барилдаж билээ. Тэрхүү наадамд мянган бөхийн тоосонд орж барилдаад нэг давж хоёрын даваанд Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харьяат улсын начин Базарбидэрнаагийн Бадам-Очирт өвдөг шороодсон. Нэг сонин түүх хэлэхэд, Жигжидийн Мөнхбат аварга зүүний магнайд гарч гурвын даваанд цолоо дуудуулаад миний тахимаа өгсөн Бадам-Очир начинг амлаж өвдөг шороодож байсан. Үндсэндээ тэр жил Мөөеө аварга зодгоо тайлж байсан. Бадам-Очир начин бол Мөөеө аваргын удмын бөх. Миний бие 2002 онд Булган аймгийн Гурванбулаг сумын наадамд түрүүлж сумын заан цол хүртэж байсан. 2006 онд Дорноговь аймгийн наадамд Ховдын И.Мөнхбаатар начингаар тав давж аймгийн начин цол хүртэж байлаа. Тэр жилээ аймгийн начин цолтой улсын наадамд зодоглож байсан. 2007 онд Зэвэгийн Дүвчин багшаараа гурав даваад дөрвийн даваанд Б.Бат-Эрдэнэ аваргад өвдөг шороодсон. Улсын наадамд 11 удаа түрүүлсэн цагийг эзэлсэн их аваргад тахим өгсөндөө бэлгэшээдэг. Тухайн үедээ аваргыг хаяж чадсангүй дээ гэж сэтгэл гонсойж л байлаа. Одоо эргээд бодоход бэлгэшээлтэй санагддаг юм.

-“Цэргийн арслан Санжаадамба” гэж зарлуулаад бөхийн өргөөнд болсон барилдаануудад түрүүлээд л, Монгол туургатны ой, цагаан сарын гээд томоохон барилдаан манлайлаад, шуугиулаад л байсан. Гэвч наадмаар гурав даваад л унана. Ямар сайндаа Баянаа аварга “Энэ хүүг тав давуулчих юмсан. Тэгвэл ч дийлдэхгүй дээ” гэж байсан?

-2008, 2010 оны наадмуудад гурав даваад унасан. Б.Ганбат арсланд хавируулаад унаж байлаа. Дараа нь нутгийн ах Д.Хишигдорж заанаар гурав даваад Д.Лхагвадорж начинд тахимаа өгч байлаа. 2009 онд бүр хоёрын даваанд аймгийн цолтой (аймгийн арслан Б.Суманчулуун) бөхөд унаж байлаа. Нэг л болж өгөхгүй байсан. Харин 2011 онд ардын хувьсгалын 90 жилийн ойгоор Чимэдийн Гочоосүрэн заанаар гурав, Ж.Амартүвшин харцагаар дөрөв, Ө.Бат-Орших харцагаар тав, Б.Сангисүрэн начнаар тунаж зургаа, Ц.Содномдорж харцагаар тунаж долоо давж шууд заан болсон. Содномдорж харцага бид хоёр шууд шоо хаяад барьц сонгосон юм. Ингээд миний талаар бууж би барьцаа аваад барилдсан. Үндэсний бөхийн дүрмийн дагуу барилдаан болсон. Хүмүүс тэр барилдааныг маргаантай болсон гэж боддог байж мэднэ. Яг л дүрмийнхээ дагуу барилдаан болсон.

Ингэж л начин, харцага цолыг алгасан заан цолонд хүрч байлаа. Заан болсны дараа жилийн наадамд Сүхбаатар аймгийн хурц арслан Ш.Мөнгөнбаатараар дөрөв давж тавын даваанд Пүрэвжав харцагад хоёр хөлдөө давхар гүйлгээд унаж байсан. 2010 оны төмөр бар жилийн сар шинийн барилдаанд одоогийн дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяртай үлдэж түрүүлж байлаа. Гурвын даваанд одоогийн арслан П.Бүрэнтөгстэй, дөрөвт Ө.Бат-Орших харцагатай гээд шилдэг бөхчүүдтэй тунаж хүч үзэж байлаа. Тэрхүү цагаан сарын барилдааны өмнөх өдөр аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн барилдаанд А.Бямбажавтай үлдэж мөн л түрүүлж байсан. Гэвч жилийн наадмын дөрвийн даваанд Говь-Алтайн Лхагвадорж начинд өвдөг шороодож шуугиан тарьсан даа (инээв).

-2013 оны наадамд тав давж шөвгөрөөд Б.Батмөнх заанд хавируулаад унасан. Бас л түрүүлнэ гэгдэж байсан наадам шүү дээ?

-Болдоггүй юм гэдэг болдоггүй л юм билээ. Аливаа юм цагаа хүлээдэг гэдэг. Би олон түүхт ой давхацсан 1024 бөхийн барилдааныг 10 давж манлайлах хувьтай байжээ. 2013 онд Сэлэнгийн өндөр Баянмөнх начнаар тав давж Төв аймгийн Б.Батмөнх зааныг зургаагийн даваанд амлаж аваад хавирах мэхэнд нь өвдөг шороодсон. Дараа жилийнх нь наадмуудад тус бүр долоо давж шөвгөрөөд Н.Батсуурь, П.Бүрэнтөгс нарын арслангуудад тахим өгсөн. Эдгээр бөхчүүдтэй чухам ямар барилдаан болсныг наадамчин олон, бөхөө дээдэлдэг түмэн сайн мэдэж байгаа. 2014 онд Найдангийн Түвшинбаяр харцагаар тав, Завханы Бадамсүрэн начнаар зургаа, Б.Гончигдамба гарьдаар тунаж долоо давж Н.Батсуурь арслантай тунасан. Харин өнгөрөгч жил Ховд аймгийн арслан Б.Тайвангаар тав, Увс аймгийн харьяат шинэ начин Д.Энхбаяраар зургаа, шинээр харцага цолны болзол хангаад байсан Сэлэнгийн Б.Одгэрэлээр долоо давж их шөвгийн дөрөвт П.Бүрэнтөгс арсланд амлуулж барилдсан.

Монгол туургатны бөхийн барилдаанд гурван жил дараалан түрүүлсэндээ ихэд бэлгэшээдэг. Энэ наадам надад өөртөө итгэх итгэлийг, монгол бөхийн дээд цолонд хүрч болох юм гэх бодлыг төрүүлсэн. “Монгол туургатны бөхийн барилдаанаар чи мандчихсан шүү дээ” гэж хүмүүс хэлдэг. Тэрхүү наадам миний бөхийн зам мөрийг зөв сайхан тэгшилж өгсөн. Монгол бөхийг Гиннесийн номонд бүртгүүлэх зургаан мянган бөхийн барилдаанд С.Мөнхбат аваргаар 13 давж түрүүлсэндээ баярладаг. Нэгэн том түүхийн эзэн боллоо гэсэн бодол эрхгүй төрж байлаа.

-Өнөө жилийн наадмын тухай эргээд ярилцъя. Долоогийн даваанд Ц.Содномдорж, Т.Баасанхүү, Б.Пүрэвсайхан нараас Баасанхүүг амласан. Өнгөрөгч жилийн сар шинийн барилдаанд түүнд өвдөг шороодсон. Долоогийн давааны барилдааны тухай дурсахгүй юу?

-Шинээр харцага цолны болзол хангаад байгаа Баасанхүүг амлаад барилдчихъя гэж бодсон. Бид хоёр өмнө нь хэд хэдэн удаа барилдсан, хэн хэнийхээ барилдааныг мэднэ. Сар шинийн барилдаанд би унасан. Дараа нь шилдэг 12 бөхийн багийн халз барилдаанд давсан. Баасанхүүгийн барилдааныг хүмүүс сайн мэднэ. Биеэр жижгэвтэр хэрнээ уран дайчин барилдаантай. Миний хувьд золгоод барилдъя гэж бодоод зүтгэсэн. Санасандаа ч хүрсэн.

-Наймын даваанд Э.Оюунболд арслантай тунаж хүч үзсэн. Оюунболдын хувьд өнгөрсөн жилийн наадмын түрүү бөх. Өнөө жилийн наадамд түрүүлнэ гэж яригдаж байсан хүчтэй арслан даа?

-Ер нь төрийн наадамд амар хялбар даваа гэж байхгүй. Барилдаан бүхэн, даваа бүхэн хэцүү байдаг. Наймын даваанд Э.Оуюунболдтой тунах байх гэсэн бодол надад байсан л даа. Залуу арслан бол үнэхээр ирэн дээрээ байгаа бөх. Арслантай их тайван, санасан бодсоноо хийж чөлөөтэй сайхан барилдсан. Шуудхан хэлэхэд, сэтгэлдээ хүртэл барилдсан гэж хэлж болох юм. Барьц сонгооноос залуу арсланг давсан. Найм давчихаад гарьд цолны болзол хангачихаад их баярласан шүү. Цэнгэлдэхэд цугласан наадамч олон давах бүрт минь нижигнэтэл алга ташиж, урам зоригийг бадрааж байлаа.

-Есийн даваа буюу арслан цолны даваанд Г.Эрхэмбаяр аваргад амлуулж барилдсан. Аваргыг давчихаад зүүн мөрнөөс нь адис авч харагдсан. Тэр тухай “Монгол бөхийн жудаг гэж энэ дээ” хэмээн олон хүн санал сэтгэгдлээ цахим ертөнцөд бичсэн байна лээ?

-Г.Эрхэмбаяр аваргыг би их хүндэтгэдэг. Бөхийн жудаг ёс талаасаа ч, олон жил барилдсан хүч хөдөлмөрийг нь бодсон ч сайхан бөх. Хийморь лундаатай энэ сайхан аваргаар арслан цолны босго алхлаа, аварга цол хүртэхийн ерөөлийг бэлгэдэж мөрнөөс нь адис авъя гэж бодсон.

-Түрүү үзүүрт нутгийнхаа бөхтэй үлдсэн. Өнөө жил Архангай нутгийнхан гойд сайхан наадлаа?

-Г.Өсөхбаяр аварга, Д.Рагчаа гарьдаар ахлуулсан “Бөхбилэгт” дэвжээний бөхчүүд хийморьтой сайхан наадлаа. Начин цолтой дөрвөн бөх төрлөө. Аварга, арслан цолтон тодорлоо, Лу гүний Вандан аварга, буур хэмээх Нацагийн Жамъян аварга, Цэдэндоржийн Чимэд-Очир аварга, энэ цагийн бөхийн манлай дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр гээд монгол бөхийн түүхэнд домог болсон аваргууд энэ нутгаас төрсөн. Улсын наадмын түүхэнд Архангай нутгийн бөхчүүд түрүү үзүүрт шалгарч байсан тохиолдол ч олон байдаг юм билээ. 1920-иод оны эхээр Буур аварга, Төмөрбаатар арслан хоёр үлдэж байсан, дөчин гурван онд Архангайн Хайрхан сумын аат Лувсанжамц арслан, Цэнджавын Содов арслан хоёр үлдэж байж. Жаран хоёр онд Жалбуугийн Чойжилсүрэн, Далайн Жамц гэсэн хоёр хүчит мөн л түрүү үзүүрт шалгарч байсан түүх бий. Ийм л домог түүхтэй хүчтэнүүдийн нутгаас аваргын буухиаг залгуулсандаа баяртай байна. 16 настай байхдаа бөх болно гэж нутгаасаа гарсан. Өнөөдөр бөхийн оргил цолонд хүрлээ. Анх Дүвчин багшийнхаа “Хасар” бөхийн дэвжээнд бэлтгэл сургуулилт хийж эхэлсэн. Бөх болоход минь улсын хүчит арслан Уламбаярын Мижиддорж их нөлөөлсөн. Манай эмээтэй төрсөн эгч дүүсийн хүүхдүүд юм.

УИХ-ын ээлжит сонгуульд ялалт байгуулсан МАН-ыг Засгийн газраа хэрхэн байгуулахыг итгэл үзүүлж, улс орныхоо хувь заяаг даатгасан ард түмэн хүлээж сууна. Хамгийн гол нь Их хурлын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан мэргэжлийн Засгийн газар байгуулахыг олон нийт итгэл үнэмшилтэйгээр харж байгаа. Учир нь Ардын намын нөхөд маань “Ардчилсан намын бодлогогүй алхмаас болж 17.5 хувьд хүрч байсан эдийн засаг тасралтгүй унан, ямар ч өсөлтгүй боллоо. Харин Монгол Ардын нам богино хугацаанд хямралыг даван туулах “мэргэжлийн Засгийн газар”-ыг байгуулж ажиллах болно” хэмээн зогсоо зайгүй сурталчилсан.

Мөн тэд чиг үүргийн яамдаас бусад яамдын сайд нарыг Их хурлаас томилохгүй, үндсэндээ Монголын төрийг “давхар дээл”-гүй байлгах нөхцөлийг бүрдүүлж эдийн засгийг тогтворжуулан, улс орныг удирдана гэж амласан. Түүний үр дүнд УИХ-д 65 суудал авч үнэмлэхүй ялалт байгуулсан билээ. Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэдэг нь аливаа яам, агентлагийн дарга нарын томилгоог нам, улс төрийн бүлэглэл, фракцуудаас ангид, зөвхөн мэргэжлийн хүрээнд ёс зүйтэй явуулахыг хэлдэг.

Ялангуяа улс төрийн албан тушаалтныг тохоон томилохдоо намчирхсан, “танай манай” гэж талцсан байдлыг таслан зогсоож, тухайн салбартаа мэргэшсэн, өндөр боловсрол мэдлэг, ажлын дадлага туршлагатай хэн бүхэнд ч боломжийг нь нээж өгч, ижил тэнцүү үйлчлэхийг шаарддаг. Мэргэжлийн ёс зүйтэй ийм байдлыг бүрдүүлснээр улс төрийн хэрээс хэтэрсэн бохир үйлдэл үгүй болж авлига хээл хахууль, албан тушаалын наймаа, өөрийг нь томилсон журмын нөхөд, бүлэглэл, фракцынхандаа үйлчлэх, тэдний өмнөөс ажиллаж утсан хүүхэлдэй болох явдал аясаараа хумигдаад ирнэ.

Цэвэр өрсөлдөөн дундаас өөрийн чадал чансаагаараа шалгараад гараад ирсэн залууст өндөр албан тушаалтанд долигонох, ая тал засаж бялдуучлах, нам улс төр гэж сэтгэл хоёрдох, эрх ашгийн бялуу хуваах ямар ч шаардлагагүй болж байгаа юм. Зөвхөн мэргэжлийнхээ хүрээнд ажлаа дээд зэргийн гүйцэтгэлтэй хийж, салбараа мандуулж, улс орны хөгжил дэвшилд бодитойгоор нөлөөлөх гарц нээгдээд ирэх нь тэр. Түүний хэрээр ард түмний ахуй амьдрал эрс сайжирч, эдийн засаг эргэлтэд орно. Дэлхийн улс орнуудын явж ирсэн зам мөр, үүх түүх ердөө л энэ.

Засаг төрийг шинээр эмхлэн байгуулах, улс орныг удирдан чиглүүлэхэд мэргэжлийн Засгийн газрын эдгээр алхмууд хөрс суурь, үндсэн чиг үүрэг нь болдог. Хэрвээ яам агентлагийн дарга сайдуудыг томилохдоо мэргэжлийн шалгуур тавилгүй, гол суурь болсон зарчмаа баримтлалгүй улс төрийн эрх ашгийн үүднээс хандвал улс орны хөгжил улам доройтож, уруугаа эргэнэ. Наад зах нь боловсрол үнэгүй болно. Өндөр боловсрол мэдлэгтэй, чадварлаг залуус намын харьяаллаар гудманд гарч лааз өшиглөөд эхэлбэл яах билээ. Ийм өрөвдмөөр харуусалтай байдалд хүргэхгүйн тулд Ардын нам засгийн эрхийг авч зайсан суух нь нэгэнт тодорхой болсон энэ цагт ард түмэндээ өгсөн амлалтдаа хүрч, мэргэжлийн Засгийн газар байгуулах нь зүйд нийцэх нь мэдээж.

Ардчилсан намын ялагдал хүлээж, энэ удаагийн сонгуульд ташраараа хад мөргөсний гол нөхцөл чинь засаглалын ёс зүйгээ умартсаных болов уу. Хоёр мянга арван хоёр оны сонгуульд Ардчилсан нам ард түмнийхээ итгэлийг хүлээн парламентад олонхийн суудал авсан. “Шударга ёс” эвсэлтэй хамтарч Засгийн газраа байгуулсан. Харамсалтай нь Засгийн газраа эмхлэн байгуулах хамгийн хариуцлагатай цаг мөчөөсөө л тэд алдаа гаргаж эхэлсэн. Мэргэжлийн байтугай энгийн Засгийн газар ч байгуулж чадаагүй гэхэд хилсдэхгүй. Нам доторх бүлэг фракцууддаа албан тушаалын хуваарилалтын дархан эрхийг өгсөн нь хамгийн том алдаа байсан. Зарим нэг фракцынх нь нөхөд сайдын зөөлөн суудалгүй хоцорчих гээд Засгийн газрын танхимыг сунгаж татан бараг л хорь гучин яамтай, бүлэг фракц бүхэн сайдтай гараагаа эхэлж байв.

Энэхүү улс төрийн наймаа, ашиг хонжоо эрх мэдлийн төлөөх дайн өнгөрөгч жилүүдэд хэрээс хэтэрсэн дээ. Фракцын дарга нар өөрсдийнхөө мэдлээр сайд нараа томилоод дураараа дургиж эхэлсэн. Сонгуульд өвдөг шороодсон “бөх”-ийг дээрээс нь нэмж нэдэрч байгаа юм биш, бодит үнэнийг өчиж байна. Одоо эргээд харахад арай хэтэрхий дүр зураг буудаг. Даргын бие хамгаалагч сайд болчихсон ч байх шиг. Цай зөөгч, нарийн бичиг нь бас л сайд болчихоод манаргахыг үзэв шүү. Сонгуульд ялалт байгуулахад нь хувь нэмэр оруулсан нөхөд нь за тэгээд нутаг усныхан нь танил тал нь гээд бүгд л таарч тохирсон, өөрөөсөө хэтэрч хэтийдсэн суудалд тухалж байлаа.

Хүү, охин, хүргэнтэйгээ нийлж Монголын төрийг луйвардахыг ард түмэн үзсэн. Тус намын нөхөд ингэж дургиж, фракц бүлэглэлээрээ хуйвалдаж, өчүүхэн эрх ашгийн төлөө өөр хоорондоо хөлөө жийлцэж, сайдаж муудсаныхаа горыг амсан, хэдхэн хоногийн өмнө сонгогч олноор дүнгээ тавиулсан. Ардчилсан намын энэ алдааг Ардын намынхан давталгүй, мэргэжлийн Засгийн газраа байгуулна гэдэгт итгэж байна. Ардын нам мөрийн хөтөлбөртөө “Үндсэн чиг үүргийн яамдаас бусад яамдын сайд нарыг парламентын гаднаас, мэргэжлийн хүнийг нь сонгоно” гэж тусгасныг дээр өгүүлсэн.

Үүнээс гадна өнгөрөгч дөрвөн жил сөрөг хүчин байхдаа “давхар дээл”-ийг эрс эсэргүүцэж, нэг нүдээрээ ч үзэж чаддаггүй байсан. Эрх барьж буй энэ он жилүүдэд тэрхүү зарчмаа нэр төртэйгөө дагаж мөрдөх байлгүй. Тодруулбал, хоёр жилийн өмнө МАН-ын удирдлагууд давхар дээлийг эсэргүүцэж сүр дуулиантай жагсаал цуглаан зохион байгуулж байсан. Тэд “Дампуурсан төр засгийн давхар дээлийг тайлуулах цуглааныг МАН зохион байгуулж байна. Бид бүхэн давхар дээлийг тайлтал нь, хэрэв тайлахгүй бол Засгийн газрыг огцортол нь, Засгийн газраа хаацайлбал УИХ-ыг тартал нь тэмцэнэ” гэж хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байлаа. Мөн УИХ-ын нэгдсэн чуулганы хуралдаан дээр МАН-ын дарга М.Энхболд болон намын бусад гишүүд “Парламентын ёс зүй, засаглалын ёс зүй алдагдаад байна. УИХ Засгийн газартаа хариуцлага тооцож чадахгүй байна” гээд давхар дээлийг тайлах хуулийн төслийг хэлэлцэхийг Их хурлын даргаас шаардаж байсан. Ө.Энхтүвшин гишүүн “Давхар дээлний асуудлыг яаралтай хэлэлцмээр байна. АН-ын бүлгийнхэн Ерөнхийлөгчийн өмнөөс Засгийн газрын тухай хуульд нэмэлт оруулах хуулийн төслийг татуулна, хориг тавиулна гэх юм. Ингэж өмнөөс нь тайлбар хийх нь зөв юм уу” хэмээн спикерээс ам асууж байсан удаатай.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан өргөн мэдүүлсэн Засгийн газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд Ерөнхий сайд болон үндсэн чиг үүргийн яам буюу Хууль зүй, Гадаад хэрэг, Сангийн сайдаас бусад нь УИХ-ын гишүүн байж болохгүй хэмээн заасныг Ардын намын гишүүд бүрэн дэмжиж байсан. Эцэс сүүлд нь дахиад хэлэхэд, Ардын намыг хэлсэн амандаа хүрч давхар дээлгүй мэргэжлийн Засгийн газар байгуулахыг ард түмэн итгэл төгс хүлээж байна.

Сонгуулийн дараагаар Ерөнхийлөгч шагнал гардуулж байна. МАН-ын нэр дэвшигчид “Бид ялав” медаль зүүжээ. АН-ынхны энгэрт “Тэд ялав” медаль гялалзана. Бусад намынхан “Бид хаачив” медальтай үзэгдэнэ.

Хэд хэдэн бие даагч “нэр дэвшсэн нь үнэн” гэсэн цагаан хуудас барьжээ.

Мөн царцааны дүрс бүхий “Бид нүүлгэв” медалиар энгэрээ гоёсон гишүүд “Намайг хэн хэлж, нохойг хэн саахав” гэсэн байдалтай хөшилдөнө. Харин мөнгө атгасан сарвууны зурагтай “Бид тараасан” медаль дээр буусан ганц нэг нөхөд жаахан ичингүйрсэн байдалтайгаар булан тохой барааджээ.

Үүнтэй зэрэгцээд Татварын ерөнхий газраас сонгуулийн толооны тохирлын шагналыг гардууллаа. Сонгуулийн санал өгсан квитанциараа Их хурлын гишүүн хожсон азтай сонгогч бээр “Заавал ч үгүй эмэгтэй гишүүн авна” хэмээн зөрүүдлэх аж.

Улаанбаатар хотын намын хороон дарга Сундуйн энгэрт “Худалдааны тэргүүний ажилтан” тэмдэг алтан нарны цацраг ичээн гялбалзана. Монгол-Германы “Газарчин” киноны шинэ ангийг бүтээхээр ирсэн группийнхэн түүний зургийг янзан бүрийн поозоор авах нь сонин.

Ёслолын дундуур намын төв хороон дарга М.Энхболд гарч ирээд АН-ын дарга З.Энхболдын цээжинд “Биднийг ялуулав” медаль зүүгээд тэврэхэд энгэрт нь шигдэн уусчих шиг боллоо.

Мөн “МАН-ыг ялуулсан нь хэний гавьяа вэ” цол тэмдгээр энгэрээ мялаалгасан генсек Л.Эрхэмбаяр их л маадгар зогсоно.

Дараа нь, намын төв хороон дарга “МАН-ын нууц хүндэт гишүүн” цол тэмдэг бий болгосноо зарлаж, энэ шагналын хүрээнд олон талт ажил зохиосноо ярив. Энэ ажлын хүрээнд АН-ын ганц нэг нэр дэвшигчид урам хайрлах үүднээс зориуд дэмжин ялуулснаа хэлэв. Тэгээд хөшигний завсраар гараа оруулан мөнөөх “нууц” шагналаараа хүний энгэрийг цоолох аж.

Мөн Улсын Их Хурлын бүтцийг шинэчилж, дарга, дэд дарга, хүмүүжүүлэгч багштайгаар ажиллуулах болсныг дуулгалаа. Парламент дахь “бяцхан хунтайж” нарын хүмүүжүүлэгч багшийг Цэцэрлэгийн багшийн сургууль төгсөгчдөөс шалгаруулж авах юм байна. Тамгын газрын төсвийг нэмэгдүүлэн, памперсны зардал суулгах болсон тухай шивэр авир хийцгээнэ.

…Энэхэн зуур хажуугийн нойлын өрөөнд ус хүржигнэтэл татах чимээ гарч хижээл хөвүүн хувцсаа товчилсоор гарч ирэв. Үүнийг анзаарсан Ерөнхийлөгч:

-Алив тэр, саяны баасан хүү нааш ир…гээд нэр нь үл мэдэгдэх медаль зүүж өглөө. Саяхан баасан хүү туслахаа дуудахад малигар байсан гэмээр шар ах гүйж ирээд медалийнх нь хайрцгийг авч хармайлснаа бакиаль гутлыг нь нулимж байгаад зүлгэж эхэлвэй… гэж.

Булган аймгийн Могод сумын уугуул Монголын Улсын заан Дамдинсүрэнгийн Лхагвасүрэнгийнд өнжлөө. Эл эрхэм эдүгээгээс дөчин таван жилийн өмнө буюу нэгэн мянга есөн зуун далан нэгэн онд ардын хувьсгалын түүхт 50 жилийн ойгоор заан цол хүртсэн юм. Хүчит арслан Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир, уран барилдаант аварга Чойжилын Бээжин нарыг дараалуулан орхиж зааны босго алхсан тэрээр самбо бөхийн дэлхийн аваргын мөнгөн медаль хүртэж, улсын шигшээ багийн тамирчин явсан түүхтэй.

Лхагваа заан руу утсаар холбогдон өнжих тухайгаа дуулгахад, цаана нь бөөн дуу чимээ нажигнаж байв. “Буянт-Ухаа”-гийн спорт цогцолборт олон улсын жүдо бөхийн “Чингэс хаан” гран при тэмцээнийг үзэж яваа аж. Амралтын өдрөөр гэрт нь тавиад буулаа. “Зуслан дээр байж байтал гэрт зочин ирэхээр боллоо гэж манай хүн дуудуулаад. Бид гурав ч ум хумгүй орж ирээд байна” хэмээн гэрийн эзэгтэй өгүүлэн, хоёр зээтэйгээ шуугилдан угтлаа. Гэрийн эзэн буйдан дээр цээж нүцгэн тэрийгээд хэвтчихсэн, амар амгалан гэж жигтэйхэн. “Өвөөгийнхөө цамцыг аваад ир” гээд зээ хүүдээ хэлээд, хөгшнөөсөө хөөрөг даалингаа сураглав.

“Энэбиш, Хишигдаваа бид гурав Баавайн гол, Хулжийн голд өссөн нэг довны хүүхдүүд юм” гэж заан аядуухан хэлснээ сурагчийн дэвтрийн шугамдсан хуудсан дээр хэд хэдэн зүйл тэмдэглэчихэж, түүнээ үзүүлэв. Өвөр бэлд нь өсч торнисон Баян уулынхаа тухай бичсэн нь энэ ажээ. Наадмын дараахан “Сайхан Хулжийн гол” дууны клипийг Могод суманд хийх гэнэ. Тэр үеэр Лхагваа заан нутгийн зон олон, ах дүүс амраг садантайгаа Баян уулаа тахихаар төлөвлөж байгаа бололтой. “Нэг довны гурав” гэдэг нь Их хурлын дарга асан, төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Лхамсүрэнгийн Энэбиш, “Хүч тамирын гайхамшиг” циркийн үзүүлбэрийг Дарийн Дамдин багшаасаа өвлөн авч, нуруун дээрээ найман зуун тавин килограмм ачаа үүрэн хүн төрөлхтнийг гайхашруулсан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Гончигийн Хишигдаваа хоёрыгоо хэлж байна.

Долоохон хоногийн дараа монгол төрийн наадам эхлэх гэж буй цаг мөчид хүчит заантай уулзсаных, наадмын тухай яриа хөөрөө дэлгэх нь дамжиггүй. “Улсын наадамд хэдэн онд анх зодоглосон билээ” гээд асуучихлаа. “Жаран зургаан оны их үерийн жил юм” хэмээн яриа эхэлж байна. Хагас зуун жилийн тэртээ төрийн наадамд анх зодоглохдоо Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын арслан Гялдангийн Цоодолоор хоёр давчихаж. Төрийн наадамд Шаравын Батсуурь аваргатай хоёр жил дараалан түрүү үзүүр булаацалдаж байсан арсланг нь өвдөглүүлнэ гэдэг цэргийн хүүд том амжилт байх нь мэдээж. “Тэгтэл намайг гурвын даваанд барилдуулаагүй юм даа” гэж заан одоо хэр нь гомдолтой байдаг аж. “Үер бууж аюул болж байхад цэргийн хүүхэд барилдана гэж юу байхав. Бушуухан яв, Их тэнгэрт очиж харуул хий” гээд дарга даамлууд нь хөөгөөд явуулчихсан байна. “Улсын наадамд хоёр давчихсан хэрнээ барилдах эрхээ хасуулаад харуулд зогсож байхдаа цэргийн хүн л болохгүй юм шүү. Мөрдэстэй хүн гэдэг хэрэггүй байдаг юм байна гэх бодол төрж билээ. Ингээд цэргээс халагдахад намайг үлдээч гэсэн санал ирж байсан. Би огт зөвшөөрөлгүй нутаг явчихсан даа” хэмээн хүд хүд инээж байна.

Бөхийн зам мөр хөөхөд нь түшиг тулгуур болж дэмжсэн хүн нь олон түмнээ “тэмээ өргөдөг” гэж алдаршсан Бямбын Жамъяндорж арслан ажээ. Жараад оны сүүлээр Булган аймгийнхаа наадамд босоо явсан арсланг цэргээс халагдаж очсон залуу нэгэн барилдаанд өвдөг шороодуулчихсан байна. Тухайн барилдааны дараа Жамъяндорж гуай Лхагвасүрэнг хүнээр дуудуулжээ. “Өндөр цолтой бөхийг хаялаа гэж аашилдаг болов уу” хэмээн айж эмээсээр очтол “Чи хө, алсдаа юм дуулгах нөхөр шиг байна. Хоёулаа Хөвсгөл явж барилдана. Намайг уриад байгаа юм. Хань олдохгүй яадаг юм гэлээ гээд аргаа барж байтал, ашгүй чи гараад ирлээ” гэж урам зориг өгөн Хөвсгөл нутаг руу дагуулж явсан гэдэг.

“Тэмээ өргөдөг” арслан зам зуурт “Гурван удаагийн барилдаан хийнэ байх. Эхлээд би түрүүлнэ. Дараа нь чи түрүүлнэ, сүүлд нутгийн бөхийг түрүүлүүлнэ. Дийлмээргүй хүн байвал ахдаа дуулгачихаарай. Би аваад шидчихнэ” гэж өнөө л бүдүүн хадуун зангаараа сал пал ярьж явжээ. Лхагваа зааныг Жамъяндорж арслангийн тухай тийн дурсаж суухуйд олны дунд яригддаг хошин яриа нь санаанд буулаа. Жамъяндорж гуай жараад оны дундуур улсын наадамд барилдаж нутагтаа оччихоод найз нөхдөдөө “Хотод очиж голын цэнгэлдэхэд барилдах сайхан шүү. Өөрийн эрхгүй бяр ороод л ирж байгаа юм чинь. Дараа нь Туулын хөвөөнд суугаад хотын бөхчүүдтэй паав уух бас сайхан” гээд олны инээдийг хүргэдэг байж.

Монголын брэнд Могодын айргийг залгилсан шигээ уяа морьдын зурагтай ханан дахь хивсний өмнөх буйдан дээр зэрэгцэж суугаад бөхийн тухай хуучилж буй минь энэ. “Далан оны дүн өвлөөр Мөөеө аварга, Цэрэн аварга, Галдандагва, Юүвээ начин гээд бөхчүүдтэй Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Өмнөговь гээд олон аймгаар явж барилдаан хийсэн. Гэмпил жолоочийн цоо шинэ “тавин гурав”-тай гарч өгсөн юм. Хоёр аварга кабинд суугаад, бусад нь ачаан дээр бор эсгий дэвсээд үстэй дээл нөмрөөд хэвтчихнэ. Мөөеө аварга тэгэхэд ёстой ид байсан даа. Хөмсгөө атируулсан, булцгар цагаан жигтэйхэн амьтан байлаа. Цэрэн аварга тэр жилийн наадамд үзүүрлэж, их ойн одтой бөх гэдгээ баталж даян аварга болж байсан юм.

Халхын их хүчтэнүүдийн далбаан дор явсан тэрхүү аян зам надад өгөөжөө өгсөн. Тавин жилийн ойгоор заан цол хүртэх нөхцөл боломж тэгж л бүрдсэн. Бие хаа задарч, бэлтгэлийн формдоо орчихсон нэг л сайхан болоод ирж билээ. Сураар бол элдүүр нь ханаж байгаа нь тэр байх л даа. Эхэн үедээ Мөөеөд эргүү тэнэгээрээ дуудуулаад баахан загнуулна. Аймаг аймагт болсон барилдаануудад ихэвчлэн Мөөеө аварга түрүүлнэ. Заримдаа Цэрэн аварга түрүүлнэ. Дамдингийн Галдандагва начин ид байсан үе. Урьд жил нь Түвдэн аваргаар тав давж начин болчихсон байв. Далан оны бүх ард түмний спартакиадын тойргийн барилдаанд Галдандагва босоо түрүүлсэн. Түүнд заан цол олгох гэтэл “Улсын наадмаар заан цолоо авна. Тойргийн барилдаанаас заан болохгүй” гээд буруудсан хүн шүү дээ. Хэрвээ заан цолоо аваад барилдсан бол түрүүлэх ч юм бил үү, хэн мэдлээ. Наадмаар юун заан болох тавын даваанд Увсын Жамбалын Хайдавт унасан. Хайдав бараг л амьдралдаа хүний хөл авч үзээгүй бөх. Гэвч тэр жил Галдандагвын хөлийг аваад хаячихаж билээ. Хайдавын бэлтгэлийг Баянаа аварга долоо хоног тасралтгүй хийлгэсэн гэдэг. Гол нь Галдандагвыг унагах гээд байхгүй юу”.

Заан бид хоёрын дунд ийм л яриа хөөрөө үргэлжилсээр байгаа. Хөгшин нь хүүхдүүдтэйгээ утсаар яриад л, зуслангаас ороод ирсэн, буцаад гарна зэргээр тайлангаа тавьж байна. Ханын хүрэн шүүгээнээсээ баахан зурагт цомог гаргаад бид хоёрын орны дэргэд давхарлаад хураачихав. Нүүрэнд нь Лхагваа зааны зурагтай зузаан гэгчийн шаргал альбом дээр нь ил харагдана. Сөхөөд үзтэл домог болсон аваргуудын хөргөөс аваад жил жилийн наадмын түүхийг хадгалсан, бөхөд дуртай хэн бүхний харцыг булааж, эрхгүй сэтгэл хоргодохоор нандин эд байна шүү. Зургийн цомгийг нь шимтэнгээ заан цол хүртсэн наадмынх нь тухай асуулаа. Эрдэнэ-Очир арслан, Бээжин аварга нарыг хэрхэн сөхрүүлснийг нь сонирхлоо.

“Би чинь Түвдэн аваргынхаа (үндэсний спортын ууган гавьяат мастер, дархан аварга Бадамдоригийн Түвдэндорж) хийж өгсөн зодог шуудгийг өмсөж барилдаад улсын цол хүртсэн хүн юм” гэж ихэд бэлгэшээлтэйгээр хэллээ. “Тэр жил ээж “Улсын сайн малчдын зөвлөгөөн”-д нутгаасаа ирээд байв. Миний бие гэр бүл, хань ижил байхгүй ганц бие амьтан “Зуун айл”-д ээжийн дүү Сундуй ахынд байдаг байлаа. Ээж минь хүүгээ барилдахыг нэг харъя даа гээд төв цэнгэлдэх орсон доо” гээд дөчин таван жилийн тэртээх наадмаа дурссан билээ.

“Гурвын даваанд Говь-Алтайн Онхыг, дөрөвт Архангайн Юүвээг давсан. Онх золиг хөл авч дайраад золтой л хаячихаагүй. Бэлтгэл сайхан, хэнийг ч давна гэсэн итгэлтэй байсан учир Онх начинг сөргүүлж дайраад давсан юм. Тавын даваанд Эрдэнэ-Очир гуай амлалаа. Улсын заан цолтой, ид жагсаж явсан насандаа байв. Урьд жил нь Хайдав, Сосорбарам нарыг цувуулж орхин их шөвөгт шалгарч Дамдин аваргад тахимаа өгсөн, наадмын түрүү үзүүрт яригдаж байсан хүчтэй бөхийг их л амархан хаясан юмдаг. Золгоод тахимдтал хэвтээд өгсөн. Зургаагийн даваанд Бээжин амласан. Мань хүн далан оны наадамд ес даван түрүүлж, улсын аварга цол хүртсэн, жинхэнэ ир бяр нь тэгширч байсан үе.

Наадмын өмнө Түнхэлд болсон сорилго барилдаанд Бээжин гуайд унасан байлаа. Намайг ганцхан шүүрч аваад л тахимдаж дайраад давчихсан юм. Гэхдээ надаас бяраар илүү биш юм гэдгийг нь мэдэрсэн. Уран дайчин барилдаантай бөх байлаа. Бээжинг баруун зүүн талдаа цавчиж дайраад ороод ирэхээр нь лавхан барьц өгөөд хүчтэй халтал баруун гарынхаа хурууны өндгийг долоогоод “гаслаад” явчихлаа. Тэгэхээр нь тас тэврээд элдээд хөөчихсөн. Бид хоёрын барилдаан их уран, үзүүштэй сайхан болсон. Даанч тэр барилдаан зурагтын дүрс бичлэгт үлдээгүй байдаг юм. Камер нь гүйцэж авч чадаагүй байх л даа”.

“Та долоогийн даваанд Баянаа аваргад унасан байдаг. Үнэхээр бараагүй юу. Ер нь ид барилдаж байх үедээ хаяж чадаагүй бөх гэж байна уу” хэмээн гэрийн эзнээс өдөх маягаар асуулаа. “Баянааг хаях боломж надад байсан. Гол нь би даваандаа ханачихсан, бөхчүүдийн хэлдгээр цолондоо ханачихсан байв. Их ойн жил учир зургаа давсан бөхөд заан, долоо давсан бөхөд арслан цол өгч байсан юм. Хайдав, Дагвасүрэн хоёр тэр жил долоо даваад арслан болж байлаа. Наадмын өмнө Мах комбинатын 50 жилийн ойн барилдаан болсон юм. Тэр барилдаанд би аймгийн цолтой байхдаа Эрдэнэ-Очир, Цэрэн, Баянаа гурвыг цувуулж хаяад түрүүлчихсэн. Тиймээс барилдаж байх үедээ надад унагаж үзээгүй бөх байхгүй дээ. 1971 оны наадмын долоогийн даваанд Мөөеө Цэрэн аваргыг амлаж барилдаад унасан. Тавын даваанд Түзэлийн Зундуй заантай барилдаж байхдаа бэртчихсэн. Тэгээд Цэрэндээ өгчихсөн байхгүй юу. Надад “цаад харыгаа заавал хаяна шүү” гэж хэлж билээ. Баянааг давна шүү гэсэн. Харин би далан найман оны наадмын зургаагийн даваанд Баянааг хаячихсан юм” гэх нь тэр.

Би сортос гээд л явчихлаа. “Далан найман оны наадамд Баянаа аварга шөвгийн дөрөвт Цэрэнтогтох аваргад унасан байдаг. Цэрэнтогтох аваргын анх түрүүлдэг жил санагдана” гэхэд “Тэгсэн тэгсэн. Би Хайдаваар тав давж шөвгөрөөд зургаад аваргад амлуулж барилдсан. Баянааг хагалж цохиод гуядтал өвдөглөчихсөн. Гэхдээ унаагүй гэж зүтгээд тахимаа өгөөгүй. Хэл амны нэмэр гэж бодоод би орхисон л доо” гэж байна.

Лхагвасүрэн зааны гэр бүлийн хүн Урнаа бүхий л насаараа эрүүл мэндийн салбарт ажилласан, нэртэй эмч нарын нэгэн ажээ. Нэг нутаг усны хүмүүс юм билээ. Сонирхолтой нь тэдний гэр бүл хоёр талаасаа бөхийн зүтгэлтнүүдээр ёстой нэг бялхсан айл байна лээ дээ. Тодруулбал, Лхагваа зааны эмэг эхийн садан төрлийн хүн нь алдарт Луузангийн Нямжав заан гэдэг. Харин дүү охин Эрдэнэцэцэгийнх нь нөхөр Монгол Улсын арслан, гавьяат дасгалжуулагч Бандийн Ганбаатар. Урнаа эгчийн төрсөн дүү нь далан таван онд Сэрээтэрийн Цэрэн аваргаар тав давсан улсын начин Долгорын Загдаа. Мөн Урнаа эгчийн дүү охиных нь нөхөр буюу Лхагваа зааны баз хүргэн нь Архангай аймгийн Лүн сумын харьяат улсын начин Гүсэмийн Жалаа гэж байгаа. Ганбаатар арслангийн хүү Мөнхсайхан Японы мэргэжлийн сумод хүч үзэж байгаа, Жалаа начингийн хүү бас барилддаг гээд үргэлжилбэл тоо томшгүй юм болно.

Ийм л нэг бөхийн салбарласан гэр бүл байна. “Манай аавыг Дамдинсүрэн гэхээсээ нутгийн олон Данид гэж авгайлж, хүндэтгэнэ. Аав минь надаас хамаагүй өндөр. Аавын маань аав Пэлжээ гэж өвөг эцэг минь манай ажаагаас (төв халхынхан аавыгаа ажаа гэдэг) бас өндөр хүн байжээ. Өсөхөө аварга шиг өндөр, биерхүү хүн байж. Ажаа минь 1934-1937 онд Дорнодын Баянтүмэнгийн дивизэд гурван жил цэргийн алба хаасан. Цэрэгт байхдаа “14 дүгээр дивизийн Дамдинсүрэн” гэж зарлуулаад барилддаг, ихэвчлэн түрүүлдэг байсан юм гэнэ лээ. Жигтэйхэн бяр тэнхээтэй хүн байсан” хэмээн хуучилсан юм.

“Манай хөгшний ижий аав, өвөг дээдэс нь их сайхан насалдаг хүмүүс” гэж Урнаа эмч хэлж байна. Аав Данид нь ерэн насыг зооглосон байна. Ерэн насных нь баярт тухайн үед Их хурлын дарга байсан Цэндийн Нямдорж ирж хүндэтгэл үзүүлсэн гэдэг. Зураг хөрөг нь ч байна. Харин Нямжав нь ерэн дөрвөн нас хүрч өнгөрөгч хавар урт холын аяндаа буцжээ. Ижийгийнх нь садангийн хүн ерэн найман нас хүрснийг зааны гэргий хэлж байсан.

Лхагвасүрэн зааныд Чин Ван Ханддоржийн аяга хадгалагдаж байдаг тухай Бямбажавын Өвгөнхүү нэгэнтээ дурсаж байсан. Тэр тухай сонирхоход хөгшин нь байлгүй яахав гээд Ханд вангийн хэрэглэж байсан гэх хул шаргал өнгийн шаазан аягыг гаргаад ирлээ. Лхагвасүрэн зааны өвөг эцэг Пэлжээ Хунтын рашаанд очин майхандаа цай ууж суутал өмнүүр нь өнгөрсөн морьтой хүн зогтусан эргээд ирэв гэнэ. Тэр хүн “Чамайг таньсангүй, аягаар чинь танилаа” гэсэн гэдэг. Бадамжав гэж буриад Ханд вангийн хураалганаас тэрхүү шаазан тагшийг авч Лхагвасүрэн зааны өвөг эцэгт өгсөн түүхтэй юм билээ. Мөн зааны дүү адуучин Тангадынд Сундуй гүний айрагны луутай шаазан байдаг гэсэн. Данидынхан гэдэг ийм л үүх түүхтэй, унаган хүлгүүдээ уяж хурдлуулан айраг түрүү хүртэж, хүү хүргэнүүд нь төрийн наадмын түрүү, үзүүр бөхөөр тодорч, Баян-Уул, Хулжийнхаа голд үе удмаараа нутаглаж байгаа ёстой л манайхны хэлдгээр төрийн наадмын үүдтэй айл ажээ. Зааных Ханд вангийн өргөөний урд талын есөн давхар байранд аж төрдөг аж. “Энэбишийн маань буян юм даа. Хотын захиргаанаас орон сууц хуваарилахдаа Хишигдаваа бид хоёрт нэг нэг байр өгсөн. Хишигдаваагийнх манай хажууханд. Энэбиш төрийн ноён нуруу болсон, голчтой сайхан хүн байлаа. Манай Булганыхан ч азгүй дээ. Тэр сайхан хүнээ эрт алдсан” гэж харамсангуй өгүүлж байв.

Өнжиж буй айлын маань эзэн сав л хийвэл Мөөеө, Цэрэн хоёроо дурсана. Халхын их хүчтэн, тэр энгүй хоёр аваргын нөхөрлөж явсан он жилүүдийг хамгийн сайн мэдэх хүн нь Лхагваа заан аж. “Цэрэн аварга Уртцагааны аж ахуйн нярав байсан. Жигтэйхэн олон төмөр түлхүүр хармаалаад л явж байдаг сан” гэж гэргий нь халуун дотноор дурсч байлаа. “Мөөеө аварга наадмын бэлтгэл дээр намайг гойд анхаарч, хааш нь ч хөдөлгөхгүй, бэлтгэлийг чамбай гэгч нь хийлгэнэ. Хадааг яг л над шиг хайрлаж бэлтгэлийг нь хийлгэнэ. Сүүлд Өсөхөө аваргыг бас л өөр дээрээ аваад Сонгинын аманд бэлтгэл хийлгэж байсан” хэмээн хөөргөөр тамхилангаа сонирхуулж байлаа.

Далан зургаан онд Архангайд болсон нэгэн барилдаанд хоёр Мөнх, тухайн үед ид гарч ирж байсан Хадаа, Цэрэнтогтох гээд шилдэг бөхчүүд бүгд очсон гэдэг. Уг барилдааны үеэр Буур Жамъян аварга Хадаа, Лхагвасүрэн хоёрыг хоёр талдаа суулгаад зургаа татуулсныг заан ихэд бахархалтайгаар өгүүлсэн юм. “Тэр зургийг нэг олоод авчихсан. Архангайн айлын жаазанд байгаа сураг дуулдсан юм. Буур аварга бол цаанаа заяагдсан гайхамшигтай бие хаатай, ухаан санаа цэцэн цэлмэг сайхан хүн байсан. Манай Хадаа чинь их өндөр хүн шүү дээ. Тэгэхэд Буур аваргын дэргэд хариугүй харагдаж билээ” гээд ширээн дээр байсан өндөр савтай жүүсний хажууд өөрийнхөө хөөргийг зэрэгцүүлж тавиад, Хадаа Буур аварга хоёрын өндөр намыг жишиж үзүүлэв.

Далан гурван оны наадмын тавын даваанд тэрээр өмнийн говийн хүчтэн Дэмүүл арсланд өвдөг шорооджээ. “Дэмүүлд өөрийнхөө буруугаас, залуу насны хөөргөн зангаасаа болж унасан хүн дээ, би. Их амархан хаяна гэж бодоод буруудаж байлаа” гэв. Дэмүүл арслангаас улбаалаад одоогийн том биетэй бөхчүүдийн тухай заанаас асуулаа. “Одоогийн энэ залуус яалаа гэж Дэмүүл гуайн тамир тэнхээд хүрэхэв дээ, хөөрхий минь” гэж шуудхан хариулав.

Тэгснээ цааш нь “Өнөөгийн бөхчүүд лагс биенээс өөр юм байхгүй. Барилдаан огт гаргахгүй юм. Наад зах нь эмнэг морь уургалаад татаж үзээгүй банди нар, хоёр шуундаа бяр гэдэг байдаг юм уу. Төмөртэй л зууралдсан хүмүүс. Жин ихтэй учир орон зайгаа мэдэрч чадахгүй байна. Түлхэлцэж түлхэлцэж эцэст нь нэг нь унаж, нэг нь давж байгаа харагдах юм. Баасанхүүг эс тооцвол бөхийн мэдрэмжээр гялсхийсэн барилдаан гарахгүй, үнэндээ урамгүй юм даа” гэж үнэнийг өчсөн. “Түвдэн, Батсуурь, Чимид-Очир аваргууд наадмын асарт завилж суугаад дараа үеийн бөхчүүдээ голж байгаа нь анзаарагддаг байв. Баянаа, Мөөеө энэ хэд ч Бат-Эрдэнийг бяртай юм. Гэхдээ дэлхийн дэвжээнээс амжилт гаргасангүй гээд бас л чамладаг”-ийг хэлж байсан. Энэ жилийн наадамд хэн түрүүлэхийг олон жил барилдсан заанаас лавлахад, Оюунболд, Бүрэнтөгс хоёрын нэг баттай түрүүлнэ гэлээ.

Лхагвасүрэн зааны дүү Эрдэнэцэцэг ахындаа байхад нь Ганбаатар арслан орж гарч яваад уургалаад авсан удаатай гэнэ. Ганбаа арсланг манайхан мэднэ дээ. Наян таван оны улсын наадамд Б.Бат-Эрдэнэ, Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Д.Хадбаатар нарын хүчит дөрвөн аваргыг дараалуулан өвдөглүүлж улсын наадмын түрүү бөхөөр тодорч байсан. Лхагваа заан Ганбаа арсланг ханьтайгаа учрахад тийнхүү санаандгүйгээр гүүр болсон бол Жалаа начинд бас л тус хүргэсэн байдаг. “Урнаагийн дүү Саранг Жалаа эргүүлэх санаатай надад хэлнэ. “Чи өөрөө л учраа олохгүй юу. Би яаж мэддэг юм, битгий хуцаад бай” гээд цаадахыг чинь явуулна. Жалаа бид хоёр шигшээгийн тамирчид байсан юм. Загдаад хэлж байгаад Саранг тэднийд аваачиж Жалаатай уулзуулж байсан” гээд инээд алдаж байлаа. Инээмсэглэлийнхээ завсарт олон жил нөхөрлөсөн, бөхийн гайхамшиг Цэрэнтогтохыгоо алдсандаа гуниглан харуусч буйгаа мөн нуугаагүй юм.

Тэднийх дөрвөн хүүхэдтэй гэнэ. Том хүү Амгалан нь Чикагод гэр бүлээрээ амьдардаг байна. Өвөө эмээ дээрээ байгаа хоёр зээ нь том охин Одгэрэлийнх нь хүүхдүүд ажээ. Бадрал гэж бумбайсан хөөрхөн банди байна. Өнөө жил 12 настай, гавьяат дасгалжуулагч Ц.Шийрэвийн удирдлагад жүдогийн бэлтгэлд явдаг гэнэ. “Өвөөгийнхөө шийрийг хатаасан бөх болох хүү” гэж эмээ нь өхөөрдөж байлаа. Бадрал хүү өнөө жилийн наадмын хүүхдийн барилдаанд зодоглохоор Ганбаа арслангийн гэргийгээр зодог шуудаг хийлгээд хэдийнэ зэхчихсэн додьгор сууна.

Лхагвасүрэн заан одоогоос гурван жилийн өмнө 70 шүргэсэн насандаа Америкийн Маяами хотод болсон ахмадын жүдогийн дэлхийн аваргаас мөнгөн медаль хүртжээ. Герман, Америк, Туркийн бөхчүүдийг ялсан байна. Тэрээр самбо, жүдогийн олон улсын хэмжээний мастер. Заантай багагүй хууч хөөрсний эцэст зураг хөрөг авах юм боллоо. Хөгшин нь цаад өрөөнөөс “Алив Лхагвасүрээн, чи энэ наадмын дээлээ өмсөөдөхөөч” гэж гуйж байна.

Жил бүрийн наадмаар, ханиа шинэ дээлээр гоёдог Урнаа эгч энэ жил цагаан саарал торгоор элбэг сайхан дээл хийжээ. Ингээд Дамдинсүрэнгийн Лхагвасүрэн зааныг наадмынх нь шинэ дээлийг өмсгөн, зээ хүүг нь зодог шуудгийг нь өмсгөөд зураг хөргийг нь дарлаа. Монгол бөхийн дэвжээнд хоёр Мөнхийг ид байх үед зэрэг гарч ирж, Дамдин, Цэрэнтогтох, Хадаа нарын домогт аваргуудтай ир бяраа сорьж явсан хүчит заантай хуучилсан тэмдэглэлээ хүргэхэд ийм буюу.