Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монгол Улсын гавьяат багш, Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын зөвлөх багш З.Цэвээнравдантай ярилцлаа. Тэрээр 1965 онд УБДС-ийг онц төгссөнөөс хойш 50 гаруй жил Монголын боловсролын салбарт ажиллаж, багш, сурган хүмүүжүүлэгчдийн авьяас билгийг хөгжүүлэх талаар 20-оод ном сурах бичиг, 500 гаруй өгүүлэл бичсэн бахдам түүхтэй ахмад багш юм.

---

-Монголын 30 гаруй мянган багш “ажил хаяна” хэмээн мэдэгдэж, жагсаал хүртэл зохион байгуулсан. Энэ асуудлаар ямар байр суурьтай байсныг тань юун түрүүнд сонирхмоор байна?

-Ер ажил хаяна гэдэг аль ч улсад байдаг үзэгдэл биз. Гэхдээ монгол хүний сэтгэхүйн хөрсөнд яасан ч сайн зүйл биш болов уу. Тэр дундаа хүүхэд залуу, үеэ хойноосоо дагуулж хүн болсон, хүн байх замд хөтөлдөг багш хүн ажил хаяад байвал сурагч шавь нар маань том болоод ажил, малаа орхиод байвал ямар олиг байхав. Гэхдээ ажил хаяхгүйгээр зохицуулж болох ухаан, ухамсар багш нарт байх л учиртай. Нийгмийн ба төрийн ухаан, төрийг барьж буй хүмүүсийн тэр дундаа боловсролын төрийн бодлогын толгойд байгаа хүмүүсийн мэргэн ухаан, эдийн засгийн тэнцвэртэй шийдэл, алсыг харсан хараа, авч хэрэгжүүлэх тухай бүрийн арга хэмжээ орхигдсоноос нэг ийм юм болов уу даа. Төр засаг маань сайжирч, түмэн олон маань тогтворжиж, тохижиж чадвал ажил хаялт аяндаа хэрэггүй болох биз. Төрийн мэргэн бодлого, түмэн олны тэсвэр тэвчээр, эдийн засгийн эргэлт сэргэлт энэ бүхэнд хариу өгнө байх. Багш нар маань дэлхийн жишгийн цалин хөлс, урамшуулал шаардаж байна л даа.

-Багш нарын унасан нэр хүндийг өсгөх гол түлхүүр нь эдийн засгийн хөшүүрэг гэж үзэж байна. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Хөгжсөн, хүчирхэгжсэн гадаад улсыг дуурайх нь юу л бол. Монгол орны, монгол хүний онцлог тэр дундаа эрдэм боловсролтой, ихийг бүтээх хүсэл эрмэлзэлтэй хүмүүжил, соёлтой үнэхээр чамбай сайн мэргэжилтэнд өндөр цалин пүнлүү олгох нь шударга явдал. Их сургуулиа онц төгссөн ч сайн багш болох баталгаа бас биш. Гагцхүү “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэгчээр санаж, сэдэж, өөрийгөө хөгжүүлж, өрөөлийг ч хурцалж, бэрхшээлийг давж, ухаан хүч гаргаж байж л сайн багш болдог юм шүү дээ. Мэдлэг мэргэжлээ ажилдаа бүрэн дүүрэн ашиглаж, зүрх сэтгэлээрээ ажилласнаар л багш хүн үнэлэгдэх учиртай. Цалин цуух ч энэ журмаар л өндөр байдаг журам бий болгох нь мэдээж зүйтэй. Хавтгайрсан цалин, хавтгайрсан халамж л дундчуулыг бий болгоод байгаа нь нууц бус. Энэ талаар өөрчлөлт гарах байлгүй дээ.

-Өнөөгийн боловсролын тогтолцоо аль хэр зөв явна гэж ахмад багшийн хувьд үздэг вэ?

-Ер нь манай боловсролын тогтолцоо буруу явж байгаа гэж бодохгүй байна. Эдүгээ дэлхийн боловсролын тогтолцоотой “айлсах” гээд байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ Монгол орон, монгол хүний онцлог шинж тэр дундаа монгол сэтгэхүйг голлон анхаарч, монгол ахуй амьдралынхаа хөрсөн дээр хүмүүжлийн талыг барьсан сургалтын тогтолцоо нэн чухал юм шиг санагддаг. Бүр 20, 30-аад оноос эхлээд л Зөвлөлтийн маягийн тогтолцоо сургалт явсаар, 90-ээд оноос барууны маягийн гэх тогтолцоо сургалт явж байна шүү дээ. Үүнд эерэг, сөрөг тал байсаар байгаа. Эерэг тал нь, тал талын мэдлэг боловсролтой болгох, танин мэдэхүйн мэдээлэл өгөх. Сөрөг тал нь бүхнийг бүгдэд сургах, тэр нь үр дүн муутай, цаг хүч тарамдсан, сургалт нь голлоод хүмүүжил нь орхигдоод байна.

-Биднийг хүүхэд байхад “Багш сонгон” гэж байлаа. Ер нь тэр хаанахын санаачилга байв. Үр дүнгийн талаар ярина уу?

-Багш мэргэжлийг сонгоно, сонгуулна гэдэг нь хамгийн чухал суурь юм. 1979 оноос манай аймаг болоод бусад дөрвөн ч аймагт “Багш сонгон” гэж эхлэн байгуулж их үр дүнтэй ажиллаж байсан. Энэ бол тухайн үедээ манай төр, Яам, Багшийн их сургуулийн бодлого санаачилгаар бий болсон, сургалт хүмүүжлийн ажил байсан. СХУ-ны эрдэмтэд Ц.Няндаг, С.Нэргүй, Л.Цэрэнсодном, С.Чулуундорж, Б.Бор, Отгонсүрэн, Жамц гээд олон хүмүүс ирж их тусалдаг байлаа. Тухайн үедээ би бээр сургуулийнхаа ахлах ангийн хичээлийн эрхлэгч байсан учир надад хариуцуулж 2000 он хүртэл бараг 20 гаруй жил үр бүтээлтэй ажилласан. Сургуулиудаас наймдугаар ангиа сайн, онц дүнтэй төгссөн, цаашид багшийн мэргэжил сонгох хүсэл сонирхолтой, хүүхдийг эцэг эхтэй нь зөвшилцөж тусгай шалгалт авч “Багш сонгон”-д элсүүлж байсан. Багш сонгон төгссөн сурагчдаас яамны дэд сайд Б.Ургамалцэцэг, их дээд сургуулиудын багш нар, С.Батцоож, Б.Одонтуяа, С.Оюунчимэг гэхчлэн яам тусгай агентлагуудын хэлтэс, газрын дарга нар, сэтгүүлч, эрдэмтэд, олон хүмүүс төрж гарсан. Бас зохиолч яруу найрагчид олон бий. “Багш сонгон” төгссөн үр дүн бол, нэгдүгээрт, багшийн ажил мэргэжилд, үнэнхүү зүрх сэтгэлээ өгсөн хүнийг сонгож шалгаруулж авдгаараа, хоёрдугаарт, сэтгэхүйн хурд сайтай, бодох, бичих чадвартай, ярианы дадлагад суралцдагаараа, гуравдугаарт, хүмүүжлийн түвшин, даруу, соёлч байдал, бас ч монгол ёс зан уламжлалаа мэддэг, хүнтэй зөв харилцаж, хүний үгийг сонсож хүлээж авдаг чанараараа, дөрөвдүгээрт, бас ч урлаг уран сайхан, спортын төрөл авьяас, зохион байгуулах анхны арга зүй эзэмшсэнээр бусдаас арай ялгагдаж байсан болов уу. Ер багшийг багаас нь ингэж зүгшрүүлж байж мэргэжлийн их дээд сургууль, коллежид бэлтгэж өгөх нь уламжлал болбол нэн сайн сан.

-Та өөрөө хэдэн онд багш болж байв, хэрхэн энэ мэргэжлийг сонгож байв?

-Биднийг аравдугаар анги төгсөхөд багш, эмч, инженер, эдийн засагч, ХАА-н мэргэжлээр олон хуваарь ирж сургууль багш нар өөрсдөө мэдэж багшийн мэргэжилд хуваарилж байсан. Сурлага, хүмүүжил, төлөвшил их харж байсан байх. Бидний 47 төгсөгчдөөс 11 хүүхэд УБДС-д хуваарилагдаж хотод шалгалт өгөөд бүгд тэнцэж дөрвөн жил суралцаад, 1965 онд төгсөж ес нь төрөлх аймагтаа ирж Төв хөдөөгийнхөө сургуульд багшилсан. Би бээр дөнгөж төгссөн жилээ Дэлгэрцогт сумын дунд сургуулийн хичээл эрхлэгчээр 23-хан настайдаа очиход таних айл, хүн байхгүй, хэцүү л юм шиг санагдаж байсан. Гэрт ганцаар, хэдэн номтой чемодантай л айл гэр болов. Ахмадаасаа асууж, сурч, ажил албаа эхэлж байв шүү дээ. Тэр үеийн ахмадууд ажилч хичээнгүй, хүнлэг сайхан, ахчлах дүүчлэх ёсыг айхтар мэддэг лут хүмүүс байсан нь надад ганцаардахын зовлон олгоогүй. Авдаг цалин пүнлүү ч амьдралд хүрэлцэж, сум сургууль төв удирдлага зааж зөвлөж, хянаж, шахаж, шаардаж, хатуу хэцүү үг ч дуулж, магтаал сайшаал ч хүлээж, нэг ёсондоо, сургуулийн танхим, ахмад багш нарын дунд л багш болсон доо. Мэдээж 50, 60-аад онд багшийн нэр хүнд маш сайн байсан. Бүгд биднээс ахмад хүмүүс хэр нь дандаа “Багш” гэнэ. “Та” гэж хүндэлнэ. Улс төр, соёл боловсрол, гадаад орон, газар дэлхийн янз бүрийн юм багшаас асууна. Энэ бүхэнд барьц алдахгүй, мэдлэг мэдээлэлтэй байх нь бас л нэг нэр хүндийн асуудал. Ерөөс багш хүн зөвхөн мэргэжилд явцуурч болохгүйг тэр л үеэс сайн ойлгосон. Тэгээд ном, хэвлэл, мэдээлэлтэй байнга танилцах, иргэд хөдөлмөрчдөд лекц яриа хийх, бага хурал, семинар зохион байгуулах, соёл спорт, олон нийтийн ажилд оролцох гээд багшийн ажлын хажуугаар олон ажил хийдэг байлаа.

-Ер нь багш хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ?

-Бидний өвөг дээдэс, ухаантнууд “Байгуулаагүй төрд баатар жанжин хэрэгтэй, байгуулсан төрд багшлах мэргэд хэрэгтэй” гэж сургасан. Төр нийгэм тогтвортой, түмэн олон амгалан байхад багш хүний ухаан, ухамсар, арга зүй, үг сургаал чухлыг заасаар ирсэн. Тиймээс багш бол хүн судлал нийгэм талаасаа хүнийг хүмүүжүүлж, хүн болгох, хүн байх арга зүйд хөтлөгч, хувь хүн талаасаа хүүхэд залуу үе ард олноо соёлжуулан гэгээрүүлэгч сургагч өртөггүй эрдмийн өглөгчид билээ. Шударга шаардлага, хариуцлага, сахилга бат, хууль дүрмээ ягштал биелүүлэх нь багшийн нэр хүнд юм шүү.

-Та багшлахын зэрэгцээ олон ном бичсэн. “Дундговийн сургууль багш нар”, “Далай эрдмийн 70 жил”, “Эрдэмд хөтөлсөн эрхэм сургууль минь”, “Нэгэн жаран”, “Сайхан овоогийн захирлууд”… гэхчлэн хөвөрч байна. Залууст, залуу багш нарт хандаж юуг захимаар санагддаг вэ?

-Юм бичнэ, зохионо гэдэг оюун ухааны хөгжлийг түргэтгэх нэг дасгал юм даа. Сурган хүмүүжүүлэх ажлын зэрэгцээгээр сургууль багш нарынхаа сургалт хүмүүжлийн арга зүй ололт амжилт, санал санаачилгыг бусдад дэлгэрүүлэх, ерөөс хүн хүмүүжих орчин ахуй, хүн болох, хүн байх тэр нөхцөл бололцоог сургууль сургалтын хөрсөнд буулгах чиглэлээр ном сурах бичиг нэлээдийг бичсэн. Эдүгээ хүний мөс чанар мандаж буй нарны туяа адил гийгүүлж байх атал шингэж байгаа нарны гэгээ шиг бүдгэрч буйд багшийн хувьд ч ахмад хүний хувьд ч сэтгэл зовниж, сүүлийн арваад жил энэ сэдвээр ном өгүүлэл, нийтлэл, ярианы сэдэв олныг бичиж, төв ба орон нутгийн хэвлэл мэдээллээр сурталчиллаа. Хүн хүнээсээ сурна, хүмүүжинэ гэж олон шавь нар оюунлаг залуустаа захья даа. Монгол хүмүүн бид оюу толгойгоос хөгжихөөс илүү оюунлаг толгойгоор илүү хөгжинө.

-Академич Домийн Төмөртогоотой хөөрөлдөж суухад “Дундговь аймагт З.Цэвээнравдан гэж мундаг багш бий” гэж байсан. Үнэхээр Дундговь аймагт танаас номын дуу сонсоогүй хүн ховор байх. Даруу загналгүйгээр, шавь нарынхаа тухай яривал?

-“Буйраа сахиж үлдэнэ” гэгчээр төрсөн алтан нутаг, төгсгөсөн ачит сургууль багш нарынхаа дэргэд бараг нэгэн жарныг өнгөрүүллээ. Аймгийн төвийн 10 жилийн дунд сургууль Дэлгэрцогт, Эрдэнэдалай сумдын дунд сургуулиудад багш хичээл эрхлэгч, менежер ажлыг 40 гаруй жил хийсэн байна. Нарийн тооцож гаргаагүй боловч 5500 гаруй шавьтай болжээ. Олон шавь нарынхаа дотроос Хөдөлмөрийн баатар, академич, доктор, профессор эрдэмтэд, гавьяат цолтон, сайд дарга нар, УИХ-ын гишүүд, Элчин сайд, консулууд, цэргийн генерал, хурандаа цолтнууд гээд ажил амжилтаараа Монголынхоо өнгө жавхаа болж буй олон хүмүүсийг тоочоод баршгүй. Бидний багш сэтгэл судлаач доктор, профессор Содовын Баясгалан гуай Монголын бүх багш нарын 50 гаруй хувь нь миний шавь нэр гэж байсан шиг Дундговийн багш нарын тэр орчим хувь нь миний шавь нар болов уу хэмээн бодож байна. Багш хүн алдар гавьяатан төрүүлэх нь яахав. Эх орондоо, элгэн нутагтаа, эцэг эхдээ хань ижил үр хүүхэддээ хайртай, халамжтай, ажилтай анхиатай, ааш зан төлөв даруу, хүнлэг, хүнийг л хүмүүжүүлж сургавал тэр том гавьяа юм.

-Та 2000 онд Монгол Улсын гавьяат цол хүртэхдээ “Гавьяат болох сайхан, гавьяат байх хэцүү” гэсэн үг хэлж байсан. Одоо харин “Ардын багш”-аар тодорхойлоод байгаа юм байна. Энэ талаар та дуулсан уу?

-Сайн багш, шавь нарынхаа буянаар гавьяат гэдэг цолыг хүртээд 20-оод жил болж байна. Үнэхээр гавьяат болох сайхан, гавьяатай байх хэцүү. Цол шагнал бол цаашид илүүг хийж, ихийг бүтээгээрэй гэж өгч буй үүрэг даалгавар юм даа. Төр түмний энэ хүндэт үүргийг биелүүлж байна. Тэр сайхан алдар, хайр хишгийн хариуг барина. Тэгэхээр санаж сэдэж ажиллахгүй байж болохгүй. Аймаг, сум, сургууль хамт олон маань “Ардын багш”-аар тодорхойлсон юм билээ. 2013 онд энэ тухай аймгийн удирдлагууд надад хэлж байсан.

Хамгийн гол нь авах алдар цол яахав. “Цол дагаж бяр” гэж байдаг ч, насны нар үд хэдийнээ хэвийж, орой тийш хүүшлэж байгаа энэ цаг хугацааг зөв хожиж, ашиглаж, хүнд зааж сургах, гэгээрүүлэхэд туслах тэр л үүрэг улам нэмэгдсээр байгааг бүр ч илүү ойлгож байна даа.

21 настай Н.Буянхишигийн хүүг Н.Энхжаргал эмч эх барьж авлаа. 2018.04.30

Ирэх тавдугаар сарын 05-ны өдөр Олон улсын эх баригчдын өдөр тохиож буй юм. Энэ жил 12 дахь удаагаа зохиогдох гэж буй уг өдрийг манай улс “Эх баригчид тусламжийн чанараараа бусдыг дагуулна” уриатайгаар тэмдэглэх гэж байна. Тиймээс Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн төрөх тасгийн ажлын нэг өдрийг сурвалжиллаа. Нялх хүүхдийн дуу цангинасан энэхүү тасагт хоногт дунджаар 30-40 эх амаржиж буй бөгөөд үдийн 12.00 цагийн үед биднийг очиход дөнгөж төрсөн зургаан нярай, хэдхэн минутын дараа төрлөө гэх тав, зургаан ч эх дуншиж байв. 18 настай анхны төрөлтөөс эхлээд 40 гаруй настай дөрөв дэх төрөлт гэх мэт эхчүүд байх аж.

Анхны төрөлт ихэвчлэн олон цаг өвдөж, савны амсар аажмаар нээгддэг бол, давтан төрөлтүүд арай бага зовиуртай байдаг бөгөөд төрөх явц нь илүү хурдан явагдах талтай гэнэ. Мөн хөдөө орон нутгийн харьяат эмэгтэйчүүд болон улсын хэмжээний бүх хүндрэлтэй, эмгэгтэй төрөлтүүдийг энэ тасаг хариуцан ажилладаг байна. Тиймээс ихэнх нь хийсвэр хагалгаагаар төрсөн гэх мэт асуудалтай эх нярай байх аж. Өөрөөр хэлбэл, хүнээс хүн төрөх хамгийн чухал үеийн хүнд төрөлтүүдийг улсын хэмжээнд энэ тасгийн эх баригч нар хариуцаж байна. Биднийг сурвалжлагаа бэлтгэж байхад 21 настай Н.Буянхишиг амаржихаар, төрөх орон дээр гарлаа. Тус тасгийн ахлах эх баригч Н.Энхжаргалаар ахлуулсан нярайн эмч, сувилагч, асрагч гэх мэт бүрэлдэхүүнтэй баг ажиллаж эхлэв. Эх баригч төрөлтийг ерөнхийд нь удирдаж, эхийн амьсгал, дүлэлт зэргийг удирдан зааж, сэтгэл санааг нь дэмжиж, аль болох урамшуулан зааварлаж, бүх оюун санаа, ур чадвараа төвлөрүүлэн эх барих ажилдаа шамдах аж. Хүндрэлтэй төрөлтийн үед бол үүнээс ч олон баг бүрэлдэхүүнтэйгээр эх барьдаг гэнэ. Н.Буянхишиг анхны төрөлт гэхэд эмч нарынхаа үгэнд сайн орж, зөв дүлж, амьсгалж байсан бөгөөд бие нь харьцангуй эрүүл байсан болоод ч тэр үү дүлэлт өгч эхэлснээс хойш бараг л таваас, зургаан минутын дараа төрж, нуган хүү дуугаа хадаан мэндэллээ.

Эх баригч эмч ямар мундаг хүү вэ, ямар мундаг ээж вэ, яасан мундаг юм бэ, гэх мэтээр урамшуулсаар байгаад л хүүг эх барин авч, эхийнх нь хэвлий дээр тавьж байгаад хүйг нь хайчлаад, даавуугаар зунгагийг нь арчаад, малгай өмсүүлэн, нимгэн даавуугаар хөнгөн ороогоод авах аж.

Эх хүүгээ амлуулчихаад төрөх орон дээр цаг 30 минутын турш хүүтэйгээ хамт байгаад, дараагийн 30 минутад нь цай шөлөө уучихаад, хоёр цаг болсны дараагаар төрсний дараахь тасагт шилждэг байна. Төрсний дараахь тасагт 24 цаг болоод хүүхэд зохих вакциндаа хамрагдаад гэртээ гардаг байна. Эмнэлгийн салбарын хамгийн хариуцлагатай, хүнд салбарт хүчин зүтгэж буй энэ эмч нарын сарын цалин ердөө 500-600 мянган төгрөг л байдаг ажээ. Үдийн 13:24 цагт төрсөн Б.Буянхишигийн хүүг эх барьж авсан ахлах эх баригч Н.Энхжаргал энэ тасгийн хамгийн туршлагатай, олон жил ажиллаж байгаа бөгөөд бусдын хүндэтгэлийг хүлээсэн нэртэй эмч аж. Н.Энхжаргал эх баригч 1971 онд Улаанбаатар хотод төржээ. Түүний аавыг Нямбуу, ээжийг нь Дуламсүрэн гэдэг байна. Н.Энхжаргал 1987 онд наймдугаар ангиа төгсөөд Дорноговь аймгийн Анагаах ухааны дунд сургуульд элсэн орж 1991 онд эх баригч бага эмчээр төгсчээ. Тэрбээр эх баригч хэмээх онцгой сайхан мэргэжлийг эзэмшсэн гэдгээрээ бахархдаг. Эмчийн мэргэжилдээ үнэн сэтгэлээсээ дурлаж ажилладаг гэж байв. Хүүхэд төрөөд уйлах чимээ, шинэ хүнээ хүлээн авсан эх хүний сэтгэл гэдэг ямар сайхан болохыг үгээр илэрхийлэхийн аргагүй гэж байлаа. Хүнээс хүн төрнө гэдэг хүний амьдралын хамгийн агуу зүйл учраас эрчүүд маань эмэгтэйчүүдээ хайрлах ёстой шүү гэж хэлмээр байна гэж байв.

Төрөх тасгийн өдрийн ээлжнийхэн

Тэрбээр ярихдаа “1991 онд Сэлэнгэ аймгийн Баянгол суманд жаахан охин эмч болон очиж байлаа. Ажиллах хугацаандаа эхчүүдээ төрүүлнэ, дуудлагадаа явна, амбулаторио ч үзнэ цаг наргүй ажилладаг байлаа. Хоёр хүүхдээ цоожлоод нөхөртэйгөө дуудлагад ч явдаг үе байсан. 2000 онд Улаанбаатар хотод шилжин ирж ЭНЭШТ гэж байхад хүлээн авах, дутуу төрөлтийн тасагт эх баригчаар, 2010 оноос одоог хүртэл төрөх тасагт эх баригчаар ажиллаж байна. Одоогоор 6200 орчим хүүхэд эсэн мэнд эх барьж авсан. ЭХЭМҮТ-ийнхэн маань маш чадварлаг хамт олон. Улсын хэмжээний бүх л хүндрэлтэй төрөлтүүдийг хүлээн авч III шатлалын тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг. Төрөх тасаг нийт 34 ажилтантай. Үүнээс таван эмч, нэг ахлах эх баригч, 18 эх баригч, 10 асрагчтай үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тасгийн эрхлэгч Ж.Энхтуяа, ахлах эх баригч Д.Насантогтох бусад мэргэжил нэгт эх баригч, сувилагч мөн асрагч нартаа маш их баярлаж явдаг. Жил болгоны тавдугаар сарын 05-ны олон улсын эх баригч нарын баярын өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсон. Монгол Улсын мэргэжил нэгт бүх эх баригч нартаа олон улсын Эх баригч нарын баярын мэнд хүргэе. Ажлын амжилт, эрүүл энхийг хүсье” гэлээ. Тэрбээр 2003 онд байгууллагын аварга, ЭМЯ жуух, 2012 онд эмнэлгийн тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр тус тус шагнуулжээ. Эх баригчийн ажил нэг хүний ажил бус багийн ажил учраас эх барихын эмч, нярайн эмч, сувилагч, асрагч бүгд оролцдог гэдгийг мөн яриандаа онцолж байлаа.

Эх баригч Н.Энхжаргалаас дараахь зүйлсийг тодруулж ярилцлаа.

---

-Таныг ахлах анги төгсч байхад эмчийн сургууль авах амаргүй ажил байсан уу?

-Шалгалт өгөөд, 80 хэдэн хүүхдээс эхний зургаад ороод л Анагаахын дундад сурч байсан. Хичээл номоо сайн судалдаг, хичээнгүй хүүхэд байлаа. Сургуулиа төгсөөд Сэлэнгэ аймгийн Баянгол суманд томилогдон ажлын гараагаа эхэлсэн. 1991 оноос хойш тасралтгүй эмчээрээ ажиллаж байна. Намайг сумын эмч болоод очиж байхад мэргэжлийн эх баригч эмч байхгүй, бүгдийг нэг эмч л гардаж хийдэг байлаа. Тиймдээ ч нэлээд, туршлагажиж, дадлагажиж байсан юм. Нэг дуудлагаас, нөгөө дуудлагад явна. Тэр үедээ хүнд хэцүү байна гэж бодож байгаагүй, залуу насныхаа эрч хүчээр л давсан даа. Нэг бол айх шиг, нэг бол өөрөөрөө бахархах шиг болдог. Одоо бол цаг өөр болсон, мэргэжлийн их эмчгүй газар хүн төрүүлэхээ больсон.

-Тухайн үед цаг үе ямар байв. Эхийн эндэгдэл гарч байсан уу?

-Тухайн үед хөдөө тайван амгалан, нийгэм эрүүл байлаа. Намайг есөн жил ажиллаж байх хугацаанд эхийн эндэгдэл гарч байгаагүй. Эх, нярайн эндэгдэл гарвал улсын хэмжээний маш том асуудал үүсдэг байсан үе. Их эмчгүй газар эх баригч хийж байхдаа эндэгдэл гаргаж байгаагүйдээ их баярладаг. Тухайн үед хүмүүс стрессгүй, эмч хүнийг ихэд хүндэтгэдэг, сайхан харилцаа хандлагатай байлаа.

Одоо бол зарим эхчүүд бухимдаж, эмчээ загнана. Гэхдээ хичнээн бухимдаж төрсөн ч хүүхэд төрөөд л чарлахад бид нарын стресс ч арилна, ээжүүдийн бухимдал ор мөргүй болно. Хүүхэд төрсний дараа бүгд өөрийн эрхгүй тайвширцгаадаг. Тэгээд л ээжүүд, та нар чинь ямар агуу ажил хийдэг гоё хүмүүс вэ, ёстой их баярлалаа уучлаарай гэнэ. Төрөх эхчүүд хамгийн түрүүнд төрөхийн өвдөлтийг тооцоолсон, сэтгэл зүйгээ бэлдсэн байх хэрэгтэй. Сэтгэл зүй хамгийн чухал. Төрөх гэдэг бол өвчин биш, биологийн процесс учраас хүүхэд төрөөд л өргөс авсан юм шиг болдог юм шүү дээ.

-Та гадаад явж гурван жил болоод ирсэн гэв үү?

-Амьдралын шаардлагаар гэр бүлээрээ Чехэд нэг жил, Шведэд хоёр жил болчихоод ирсэн. Цалингаараа байр орон авах боломжгүй цаг үе хэцүү байсан болохоор байр оронтой болохын тулд гадаад руу явж ажил хийгээд ирсэн. Гэхдээ Монголоо, хамт олноо, үр хүүхдээ их санасан. Хичнээн өндөр хөгжилтэй оронд байлаа ч гэсэн Улаанбаатараа санадаг юм байна лээ. 1997 онд яваад 2000 онд ирэхэд манай улс гуравхан жилд маш их хөгжөөд өөр болчихсон санагдаж байлаа.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын иргэн өөрийн эзэмшсэн боловсрол, билэг авьяас, цэргийн эрдэм, улс орны болоод ард түмнийхээ өмнө байгуулсан гавьяа зүтгэлээ төр засгаараа үнэлүүлдэг ёс журам, уламжлалтай. Энэ нь тухайн орны аюулгүй байдал, эдийн засаг, соёл, шинжлэх ухаан гээд салбар бүрт оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж буй төр засгийн үнэлэмж, дээдийн хүндэтгэл юм. “Одон медаль, цол тэмдэг нь төр эрхэмсэг оршихуйн бэлгэдлийн нэгэн илэрхийлэл”гэж эрдэмтэд үзэх нь ч бий.

Манай орны хувьд 1925 оноос ЗХУ-ын одон медалийн системийг дуурайлган авч, өнөөг хүртэл ашигласаар ирсэн. Үндсэндээ Монгол Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын, гавьяат хэмээх энэ цолууд нь социалист дэглэмтэй байсан хийгээд одоо байгаа орнуудын олгодог шагнал.

Улсын баатар цолыг анх гучин дөрвөн онд тухайн үеийн Зөвлөлт социалист бүгд найрамдах холбоот улс гаргасан бөгөөд хожим бараг бүх коммунист улсад жишиг болон тогтсон байдаг. Харин коммунист дэглэм нуран унасны дараа ихэнх улс орон улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолыг хүчингүй болгожээ. Өнөөдөр Орос болоод төв Азийн авторитар дэглэмтэй улсуудад л эдгээр цол оршиж байна. Харин ойрын гурав, дөрвөн зуун жилийн туршид капиталист байсан хөрөнгөтөн орнууд болох Америк, Англи, Франц, Япон зэрэг нь дэлхий дахинд маш нэр хүнд бүхий одон шагналтайг бид мэднэ. АНУ-ын аюулгүй байдал, үндэсний эрх ашиг, дэлхийн энх тайвныг хамгаалах, соёл болон нийгмийн үйл хэрэгт үнэтэй хувь нэмэр оруулсан эрхмүүдийг хамгийн дээд шагнал болох Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит “Эрх чөлөөний одон”-гоор шагнадаг.

Энэ нь манайхаар бол “Чингис хааны одон”-той төстэй гэж хэлж болох байх. Мөн ардчилал, энх тайван, хүний эрхийн үнэ цэнийг хадгалсан Конгрессын алтан медаль байна. Английн хатан хааны зарлигаар олгодог Рыцарийн одон, Францын эр зоригийн бэлгэдэл Легионы одон, Японы цог жавхлант эзэн хааны шагнал тэргүүн дээд зэргийн “Мандах нар” одон зэргийг нэрлэж болно. Монгол Улс, Богд хаант засгийн үед буюу 1913 оноос “Эрдэнийн очир” одонг олгодог байсан.

Манай шагнал зөвхөн нэр төрийнх байдаг. Улсын баатар, ардын цолтон, гавьяат болсноор амьдралд бодитоор нөлөөлөх зүйл байхгүй. Мөнгөн урамшуулал бараг байхгүй. Зөвхөн “гавьяат тэр” гэж цоллуулахад үр дүн нь оршиж байгаа. “Монгол Улсын баатар хүн хөдөлмөрийн баатар, ардын цолтонтой ижил сардаа 200 мянган төгрөг авдаг. Уул нь улсын баатар гэдэг чинь бусад цолтой хутгалдаад, тэр түвшинд үнэлэгдээд байхгүй том цол юм” гэж өдгөө амьд сэрүүн байгаа гурван улсын баатрын нэг хэлсэн. Монголоор дүүрэн гавьяатууд байна. Тэд жаран нас хүрч байж тэтгэвэр дээрээ 150 мянган төгрөг авах эрхтэй болдог. Гавьяатдаа төр засгаас өгч буй бодит үнэлэмж ердөө энэ.

Юуны учир шагналын өгүүлээд унав гэхээр саяхан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаж гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдож, хорих ялаар шийтгүүлсэн Ч.Амарболд, П.Даш нарын “Хошууч генерал”, Т.Дашдэлэгийн “Бригадын генерал” цолыг тус тус хураасан. Мөн “Дүнжингарав” морин уралдаантай холбогдуулж хоёр уяачийн цолыг ч хураасан. Монголд өмнө нь, ялангуяа цэргийн цолоо хураалгасан тохиолдлыг мэдэхгүй юм. Одоо л үзэж байна.

Ял эдэлсэн генералууд цолоо хураалгаж, зөв буруу гэх нийгмийн дуулиан шуугиан намдаагүй байна. Цэргийн цол гэдэг тухайн иргэний хүмүүжил, хариуцлага, сахилга баттай холбоотой зүйл байдаг байх. Гэхдээ цолоо хураалгасан хүмүүсийн гомдлыг харж байхад бас цаанаа нарийн зүйл байдаг байна. Генерал цолоо хураалгаад байгаа Зэвсэгт хүчний жанжин штабын Агаарын довтолгооноос хамгаалах цэргийн командлагч асан Т.Дашдэлэг “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа нэг зүйлийг онцолж хэлсэн.

“Эх орны дайны үед Власов генерал эх орноосоо урваад бууж өгсөн байдаг. Сталин дуудаж ирээд түүнийг буудаж хороосон. Тухайн үед цолыг нь хурааж авах асуудал яригдсан. Тэгэхэд Сталин “Цолыг нь хураагаад хэрэггүй. Армийн генерал цол бол энэ хүний өөрийнх нь туулж өнгөрүүлсэн өмнөх амьдралын түүх. Тиймээс өмнө нь хийсэн гавьяаг нь баллуурдаж болохгүй. Түүхэнд энэ хүн армийн генералаараа үлдэх ёстой. Харин эх орноосоо урвасных нь төлөө буудах ёстой гээд буудаж алсан” гэв. Мөн тэрээр “Цэргийн цол гэдэг ийм л эрхэм. Генерал цол миний гоёо биш. Миний цолыг хурааж авснаараа хэдэн зуун агаарын хүчний хүмүүсийг яллаж байна” гэж хэлсэн. Тэгэхээр тухайн хүнд өгсөн цолыг чухам ямар гавьяа байгуулахад нь өгсөн бэ гэдгээ хураах зарлиг гаргахдаа Монголын төр маш сайн анхаарах хэрэгтэй юм шиг байна.

Монголчуудын түүхэнд цол чимгийн тухайд ямар бодлого барьж ирснийг эргэн сөхье. Манжийн үеийн цол хэргэмүүдийг сайн мэдэхгүй юм. Ван, бэйл, бэйс, гүн гээд л цол хэргэм өгдөг байсан тухай бий. Түүнээ шагначихаад буцааж хураадаг байсан эсэхийг мэдэхгүй юм. Харин монголчууд бидэнд хамгийн эх сурвалжтай мэдэгдэж байгаа нь Чингисийн үеийн цол чимэг. Монголын нууц товчооны 203 дугаар зүйлд буюу 1206 онд Монгол үндэстнээ нэгтгэж Чингисийг хаан ширээнд өргөмжлөх үед эзэн хаан Шихихутагт “Чи миний зургадугаар дүү биш үү. Өргөмөл дүү чамд өөрийн дүү нарын адилаар өмч хувийг олгоё. Бас чиний хүргэсэн ач тусыг бодож есөн ослыг хэлтрүүлэх болгоё” хэмээн зарлиг болгосон байдаг.

Тийн зарлиг болгоод зогсохгүй “Надтай зөвлөж, Шихихутагийн цагаан цаасан дээр хөх бичиг бичиж дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл үүрд хэн ч бүү өөрчилтүгэй” хэмээн сануулж цол чимгийнх нь баталгаа, дархлааг нь тогтоож өгсөн байна.

Эзэн хааны зарлигт ингэж нарийн тусгаж өгөхгүй бол цол чимгийг өгөхийн хэрэггүй гэдгийг тэртээ XIII зуунд ойлгодог байж. Шихихутаг эзэн хааны дараа хаан ширээг нь өвлөж авсан хан хөвгүүдтэй ам зөрөх төдий л цол чимэг нь хураагдана. Түүнийх нь баталгаа болгож “есөн ослыг хэлтрүүлье” гэдгийг зарлигласан учиртай.

Монгол төрийн эрт цагийн энэ уламжлалыг одоо үед ийн зарлигдан зааж, ил тод зарлаж, хуульчилдаггүй юм аа гэхэд төр засгийн бодлого барьж буй эрхмүүд сайтар бодох хэрэгтэй.

Хүний амьдралд юу ч тохиолдож болно. Санамсаргүй нэг асуудлаас болоод шоронд орчихдог. Тэгвэл өмнө нь байгуулсан бүх гавьяаг нь хэн нэг хүн баллуурдах хэрэг үү. Онолоор бол “Та гэмт хэрэгт яах гэж холбогдсон юм. Ариун шударга явах учиртай” гэж үзэх нь мэдээж. Гэвч амьдрал баян, ёстой юу ч тохиож болно. “Амарболд үүргээ гүйцэтгэж, тушаал хэрэгжүүлж яваад буруудсан. Түүнийг төр өөрөө хэлмэгдүүлж байгаа. Төр өөрийнхөө гаргасан шийдвэрийн өмнөөс хүнээ өмөөрч чадахгүй байна гэдэг арчаагүйн шинж. Амарболд “хүн бууд” гэсэн тушаал өгөөгүй, түүнийг өнөө хүртэл нотолсон хэн байгаа юм. Энэ бол монгол төрийн шинэ цагийн өгөршсөн хэлмэгдүүлэлт” гэж хэлэх хүмүүс олон байна.

Дашдэлэгийг гэхэд агаарын довтолгооноос хамгаалах командлагч байхдаа алдаа гаргасан бол цолыг нь хурааж болно. Гэвч ажлаа өгөөд, тэтгэвэртээ суугаад арван жил болсных нь дараа шоронд орсон гэх шалтгаанаар цолыг нь хураана гэдэг учир дутагдалтай санагдаад байгаа юм. Ер нь тэгээд төрийн эрхэнд нэг хүн гарч ирээд өмнөх нэгнийхээ өгсөн цол чимгийг хураагаад байвал хүмүүс цол авахаас татгалзаж эхлэх юм биш үү. Урд нь өгсөн хааны зарлиг одоогийнхоор Ерөнхийлөгчийн зарлиг дараагийн хүндээ хамаарахгүй болохоор хүмүүст айдас төрүүлж эхэлнэ. “Яршиг яршиг, нүдний булай, наад цолыг чинь аваад юу хийх юм. Амьдралд таван төгрөгийн нэмэртэй биш. Дараагийн хүн нь гарч ирээд янз бүрээр гоочилж байгаад хураагаад авчихна биз” гээд хойш ухрах хандлага давамгайлахыг үгүйсгэх аргагүй.Тэгэхээр аливаа цол чимгийг хураана гэдэг олгохоосоо илүү нарийн, машид анхаарч, анзаарууштай зүйл гэдэг нь мэдрэгдэж байна. Эх орноосоо урвасан генералыг буудсан хэрнээ цолыг нь хураагаагүйг санах хэрэгтэй.

“Олон шатлалт маркетинг буюу пирамид тогтолцооны луйврын аргаар үйлдэж буй залилах гэмт хэргийн өнөөгийн нөхцөл байдал, урьдчилан сэргийлэх арга замууд” сэдэвт сургалт, зөвлөгөөн өчигдөр боллоо. Энэ талаар ЦЕГ-ын Залилах гэмт хэрэг мөрдөн шалгах хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа И.Буян-Өлзийтэй ярилцлаа.

---

-Цагдаагийн ерөнхий газар энэхүү зөвлөгөөнийг Санхүүгийн зохицуулах хороотой хамтран зохион байгуулах нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Залилах гэмт хэргээс үүдэлтэй цагдаагийн байгууллагуудад өнөөдөр их ачаалал бий болгож байна. Нэг хэрэг дээр ганц хүн биш ажлын хэсгүүд гарч ажиллаж байж үр дүн гарна. Зарим залилах гэмт хэргүүд хэдэн сар, жилээс дээш хугацаанд шалгагдаад явж байна. Иймэрхүү гэмт хэргүүд ихээр үйлдэгдэж байгаа учраас ЦЕГ-ын урьдчилан сэргийлэх хэлтэс, Мөрдөн байцаах албаны Залилах гэмт хэрэг мөрдөн шалгах хэлтэс, Эрүүгийн цагдаагийн албатай хамтраад урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр энэ сард “Залилах гэмт хэргээс сэргийлэх аян” зохион байгуулж байна. Урьдчилан сэргийлэх аян маань нэлээн үр дүнгээ өгч чадаж байгаа. Өнөөдрийн сургалт, зөвлөгөөнөөр мэргэжлийн зөвлөгөөг өгч, санхүүгийн зохицуулах хороо, прокурорын зөрчилд хяналт тавих хэлтэстэй зөвлөлдөх болно. Гэмт хэрэг үйлдэгдсэний дараа биш гэмт хэргийн бэлтгэлийн үед урьдчилан сэргийлж таслан зогсоох нь бидний гол зорилго юм. Санхүүгийн зохицуулах хороотой хамтарч ажиллавал сүлжээний бизнесээс ард иргэдийгээ хамгаалах, хохирол учруулахгүй байх, гэмт хэргээс сэргийлэх бүрэн боломжтой.

-Олон шатлалт маркетинг буюу пирамид тогтолцооны луйврын арга гэж юу вэ?

– Дэлхийд 1920-иод оны үед анх бий болсон.Энэ шинжлэх ухааны нэр томьёо биш Чалз Понзи гэх Итали гаралт АНУ-ын иргэний хүний нэрээр нэрлэгдсэн Понзийн схем болон пирамид тогтолцооны луйврын арга юм. Энэ аргыг олон улсад 1960-1970-аад оны үед хориглож эхэлсэн. Харин Монгол Улсын Их хурлаас 2001 оны хоёрдугаар сарын 01-ний өдөр баталсан Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн найм дугаар зүйлийн 8.1.4 дэх хэсэгт зааснаар олон шатлалт маркетинг буюу пирамид тогтолцооны аргаар үйл ажиллагаа явуулахыг хориглож хуульчилсан. Энэ нь өөрөө бизнес биш, цэвэр луйврын шинжтэй учраас хориглож байгаа юм. Пирамидын оройд гарсан хүмүүс их хэмжээний ашиг хонжоо олж амжилтад хүрч байгаа мэт харагддаг. Гэхдээ үнэн хэрэгтээ 2, 3, 4 дүгээр шатлалд орсон хүмүүсийн мөнгийг л аваад байгаа гэсэн үг. Доод шатлалд байгаа хүмүүс дээр байгаа хүмүүст л мөнгөө алдаад байна гэж ойлгож болно.

-Пирамид луйврын нуран ундаг гол шалтгаан юу вэ?

-Бодит бараа бүтээгдэхүүн үйлчилгээ эрхэлдэггүй, гишүүнээр элсэх хүнгүй болж улмаар пирамид нурдаг.Иймээс иргэд аль аль талаасаа хохирдог учраас хуулиараа хориглодог байна. Өмнөх пирамид үүсээд нурсны дараа дараагийн гарч ирсэн пирамид луйварт иргэд итгэдэг. Учир нь залилагч нэрээ өөрчилдөг, өндөр цалин урамшуулал амладаг, бараа бүтээгдэхүүнээр өнгөлөн далдлагдсан хэлбэрт шилжиж арга нь нарийсч байгаатай холбоотой.

Пирамид тогтолцооны луйврын аргаар бусдаас мөнгөн хөрөнгө татан төвлөрүүлдэг. Мөн түүнээс урамшуулал, цалин гэх зэргээр ашиг хүртэж байгаа хүмүүс хэзээ ч амжилтад хүрч байгаагүй. Гишүүнчлэл тасралтгүй эргэлдэж байх хугацаанд ашигтай, цалинтай, орлоготой мэт байдаг. Гэвч удаан хугацаанд үргэлжлэхгүй, тогтворгүй, өөрөөр хэлбэл гишүүнээр элсэх хүнгүй болдог. Түүнчлэн бодиттой бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхгүй учир эргэлтгүй болж пирамид нурдаг.

-Пирамид тогтолцооны залилан ямар байдлаар илэрч байна вэ?

– Манай улсын иргэдийн ихэнх нь нийслэл хотод төвлөрсөн байдаг. Иймээс нийслэлд ажилгүйдэл их байгаа. Ингэснээр айл бүрт мөнгөний асуудал, гачигдал үүсдэг. Үүнийг ашиглан залилан хийх тохиолдол элбэг байна. Залилангийн төрөл дотроос хамгийн их хохиролтой, олон хүнийг хамарч анхаарал татдаг залилан бол олон шатлалт маркетинг буюу пирамид тогтолцооны аргаар хийдэг луйвар юм. Энэ төрлийн луйвар нь арга зохион байгуулалтын хувьд их нарийн тогтолцоотой байдаг. Пирамид тогтолцооны луйврын аргаар залилах гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэдийн тоо өсөхөд үүнээс шууд хамааралтайгаар хохирлын хэмжээ нэмэгдэж байна. Энэ нь иргэдийн санхүүгийн аюулгүй байдалд сөрөг нөлөө үзүүлэх гол шалтгаан болдог. Иймээс цагдаагийн байгууллага урьдчилан сэргийлэх зүй ёсны шаардлага гарч байгаа юм.

-Энэ төрлийн залиланд хэчнээн иргэн хохироод байна вэ?

-Монгол Улсад бүртгэгдсэн нийт гэмт хэргийн сүүлийн гурван жилийн статистик мэдээнээс харахад залилах гэмт хэрэг нь 2016 онд бүртгэгдсэн гэмт хэргийн 7,9 хувийг эзэлсэн байна. Харин 2017 онд 9,2 хувь бол энэ оны эхний гурван сарын байдлаар 12,7 хувийг эзэлсэн байдаг.Ингэхээр энэ төрлийн гэмт хэрэг байнга өссөн дүнтэй байгаа юм. Мөн энэ төрлийн аргаар үйлдэгдэх залилах гэмт хэргийн улмаас 35 мянга гаруй иргэнд 56,5 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байдаг. Сүлжээний гэх тодотголтой залилах гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэдийн 40-45 хувь нь 22-30 насны залуучууд, 75 хувь эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Харин ямар үйл ажиллагаанд оролцож байгаагаа мэдэлгүй гишүүнээр бүртгүүлсэн иргэд 16-20 хувийг эзэлсэн байгаа. Үүнээс 15-20 хувь нь ашиг, урамшуулал авсан иргэд, 80-85 хувь нь хохирсон иргэд эзэлж байна.

-Залилан хийсэн этгээдүүд ямар хариуцлага хүлээлгэдэг юм бол?

-Залилангийн гэмт хэрэг үйлдэж гэм буруутай нь шүүхээр тогтоогдвол 5-12 жилийн хугацаанд хорих ял шийтгэхээр заасан байгаа. Мөн пирамид нурсан тохиолдолд асуудал үүсдэг. Ингээд эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгахад анх оруулсан мөнгөн дүнгээс давсан цалин, урамшуулал авсан хүмүүс иргэний хариуцагчаар татагдаг. Эдгээр иргэн оруулсан мөнгөн хөрөнгөнөөсөө давсан хэмжээгээр эд хөрөнгийн хариуцлага хүлээдэг юм. Ингэхээр залилан гэдгийг мэдэхгүй орсон ч хариуцлга хүлээдэг гэж болно. Пирамид тогтолцооны луйврын аргаар 2007-2012 онуудад өөрөөр хэлбэл сүлжээний гэх тодотголтой хууль бус үйл ажиллагаа явуулж байсан 27 аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг таслан зогсоолоо. Мөн 7600 гаруй иргэдэд 4,5 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан 36 иргэнд холбогдох эрүүгийн хэрэгт шүүхээс гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутай нь тогтоосон. Хэд хэдэн жишээ дурдахад Жавхланг Бадруулагч, Шинэ Санаа Төв, Глобал Ньюс, Байгалийн Нөхөр Сан, Гүн галуутын Оюун-Эрдэнэ сан зэрэг байна.

– Цагдаагийн байгууллага, төрийн бусад байгууллагаас сэрэмжлүүлэг мэдээллийг хүргэсээр байхад иргэд яагаад энэ гэмт хэрэгт өртөж хохироод байна?

-Эрүүгийн хэрэг үүсгэж шалгах явцад дараахь шалтгаантай байна гэж үзэж байгаа юм. Нэгт, дэлхийн аль нэг улсад сүлжээний гэх тодотголтой пирамид луйврын аргыг Монгол Улсад оруулж, иргэдийг элсүүлэн ашиг хонжоо олж байгаа хэсэг хүмүүс байна. Хоёрт, иргэдийн дунд “Сүлжээ” гэж нэрлэгдэх болсон пирамид луйврын аргаар залилах гэмт хэрэг үйлдэж хүмүүс иргэдийн мөнгөн хөрөнгийг татах, гишүүнээр элсүүлэхийн тулд аргаа улам нарийсгаж байна. Жишээ нь, хуучин нэрээ өөрчлөх, өндөр ногдол ашиг, урамшууллын болзол тавих, гадаадын хөрөнгө оруулалттай гэх нэр барих, Монгол Улсад бүртгэлтэй, татвар төлөгч байгууллага, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхгүй хэрнээ бодитой бараатай мэт, бараа бүтээгдэхүүнээр өнгөлөн далдлагдах, гадаад улс руу аялуулах зэрэгт иргэд хууртаж хохирч байна. Гуравт, манай иргэдийн өөрсдийнх нь маш богино хугацаанд өндөр ашигтай ажиллаж амар хялбар аргаар мөнгөө өсгөх гэсэн сэдэл, бодол санаанд тулгуурлаж байна. Гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхдийнхөө ятгалга, гуйлтаар хөгшчүүд тэтгэврийн хэдэн төгрөг, тэтгэврийн зээл авч мөнгөө оруулж хохирдог. Дөрөвт, иргэд нэн хайхрамжгүй ханддаг асуудал бол залилагч нар “сүлжээ биш” гэхээр л сонирхож эхэлдэг.Ингээд дээрх хэлсэн аргуудад итгэж мөнгөө оруулж хохирч байна. Тавд, хөдөө орон нутгийн иргэдийг мэдээлэл багатайгаар нь далимдуулж хөдөөд чиглэдэг. Мал мах үнэтэй үед, хавар ямааны ноолуураа борлуулж хэдэн төгрөгтэй болох энэ үеэр хөдөөд гарч хууль бус үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдгээр шалтгаанаас иргэд залилангийн хэрэгт их өртөж байдаг.

-У.ДОЁД БАГШИЙН НЭРЭМЖИТ МАТЕМАТИКИЙН УЛСЫН ОЛИМПИАД ДОРНОГОВЬ АЙМАГТ БОЛНО-

Монгол Улсын гавьяат багш, МУИС-ийн хүндэт профессор, математикч Увшийн Доёд багштай ярилцлаа. Математикийн 54 дүгээр улсын олимпиад ирэх тавдугаар сарын 10-14-ний өдрүүдэд Дорноговь аймгийн Сайншанд хотод профессор У.Доёдын нэрэмжит болон зохион байгуулагдана. Тэрбээр Дорноговь аймгийн уугуул бөгөөд МУИС-ийн физик математикийн факультет дүүргэж, Москвагийн их сургуульд мэргэжил дээшлүүлсэн Монголын тэргүүний математикчдын нэг. МУИС-ийн математикийн факультетьд 50 жил математикийн багшаар ажилласан тэрээр 1983 оноос Дидактикийн төвийн суурийг тавьж, 1990 оноос мэргэжлийн дидактикийн сургалт судалгааны төвийг байгуулалцаж, 2008 он хүртэл уг төвийг удирдаж байсан билээ.

---

-Та бага дунд сургуулиа хаана төгссөн бэ. Их сургуулиа төгсөөд анх хаана томилогдон ажиллаж байв?

-Би Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумынх. Сумынхаа бага сургуулийг төгсөөд дараагаар нь Хөвсгөл сумын долоон жилийн дунд сургууль, дараа нь Сайншандын 10 жилийн сургуулийг дүүргэсэн. Ингээд МУИС-ийн физик математикийн салбарт элсэн суралцсан. 1951 онд их сургуульд ороод 1955 онд сургуулиа төгссөн юм. Тухайн үед төгсөгчдийг төв хорооноос аймгууд руу ажиллуулахаар хувиарладаг байлаа. Би Өвөрхангай аймгийн төвийн 10 жилийн сургуульд багшаар ангийнхаа Баатартай хамт хуваарилагдан очиж ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Өвөрхангай бол говь, хангай хосолсон сайхан нутаг. Анх багшаар ажиллахад миний дааж авсан 10 дугаар анги есөн хүүхэдтэй байлаа. Тиймээс тухайн үеийн Өвөрхангай аймгийн дарга дуудаад, намайг аймгийн цөөн хэдэн хүүхдэд багшилж байхаар Ардын боловсролын эрх ашгийн үүднээс ажиллаж, боловсролын хэлтсийн байцаагч бол гэсэн. Тэндээ байцаагчаар ажиллаж байтал тухайн үеийн Гэгээрлийн яамнаас дуудаад, 1956 онд багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх институтийг байгуулна, чамайг томилж байгаа гэсэн бичиг явуулсан байлаа.

Тиймээс тушаалын дагуу Улаанбаатар хот руу шилжин ирж, Гэгээрлийн яаманд ажиллаж байгаад, бусад долоон хүний хамт наймуулаа багшийн мэргэжил олгох Институтад ажиллаж эхэлсэн түүхтэй. Дараагаар нь Багшийн дээд сургуульд долоон жил багшлаад, тэндээсээ МУИС-ын математикийн багшаар томилогдон очоод 50 гаруй жил багшилсан юм. Би 1989 онд тэтгэвэртэй гарсан ч 2010-аад оныг хүртэл МУИС-ын Дидактикийн төвийн үйл ажиллагааг удирдаж, боловсролын шинэчлэлийн асуудлаар нэлээд ажилласан хүн.

-Боловсролын салбарыг хэрхэн шинэчилж, хөгжүүлэх шаардлагатай байна вэ?

-Аливаа нийгмийг өөрчлөхийн тулд боловсролын шинэчлэлийг хийх хэрэгтэй. Маргааш юм бүтээж чадах чадвартай, бүтээлч иргэдийг төлөвшүүлэх нь боловсролын үүрэг. Өнөөгийн хүүхдүүдийг бодит чадвартай бүтээлч иргэн болгож төлөвшүүлэх хэрэгтэй байна. Ер нь хүнд дөрвөн зүйлийн эрч хүч байдаг юм. Тухайлбал, бие мах бодийн эрч хүч, сэтгэл санааны эрч хүч, оюун ухааны эрч хүч, амин орны эрч хүч гэж бий. Хүн арддаа энэ дөрвөн зүйлийн эрч хүчийг л бий болгочихвол ямар ч улс орон бие даан хөгжих боломжтой юм. Сүүлийн жилүүдэд гадаадын улс орнууд хүн төвт бодлого гэдгийг баримталж байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ дөрвөн зүйлийн эрч хүчийг хүмүүст төвлөрүүлж чадсан аль ч улс хөгжөөд явчихдаг. Хүн төвт хөгжлийн бодлого барьдаг нь ийм учиртай. Нийт ард түмний шавхагдашгүй баялаг нь гэсэн үг. Энэ байдлыг харгалзан үзээд, нийгмийн шинэчлэл боловсролын салбар дээр төвлөрөх ёстой.

-Тэгвэл энэ бодлого, чадварыг хэн хэрэгжүүлэх ёстой вэ?

-Энэ зорилгыг өнөөгийн багш нар л хэрэгжүүлэх ёстой. Багш нар хүүхдүүдэд яаж ийм дөрвөн зүйлийн эрч хүчийг олгох вэ, хэрхэн яаж бодит чадвартай бүтээлч иргэд болгон хүмүүжүүлэх вэ гэдэгт гол анхаарлаа хандуулах ёстой. Багш нар бодит чадвартай, бүтээлч иргэдийг бэлтгэж чадвал улс хөгжинө.

-Манай боловсролын салбар ингэхийн тулд хэрхэн яаж өөрчлөгдөх хэрэгтэй байна вэ?

-Манай орны боловсролын систем мэргэжил, мэдлэг олгох талаар хангалттай ажиллаж байгаа. Гэхдээ бодит чадвартай иргэн бэлтгэхэд учир дутагдалтай байна. Үүнээс болоод л манай улс хөгжлөөрөө хоцрогдоод байгаа юм. Иргэдээ бодит чадвартай бүтээлч иргэн болгосон улс орнууд л хөгжлөөрөө дээгүүрт ордог. Тиймээс багш нарын өмнө шинэ зорилго тавих хэрэгтэй. Зүгээр нэг мэдлэг дамжуулснаараа бүтээлч иргэдийг бэлтгэж чадахгүй. Бүтээлч иргэн болгох асуудал их хурцаар тавигдах шаардлагатай байна. Үүнд багш бэлдэж байгаа сургууль маш их үүрэгтэй. Тухайлбал, МУБИС хамгийн том үүрэгтэй гэсэн үг. Мөн боловсролын системдээ уламжлалт онцлогоо барих хэрэгтэй. Манай нийгэм суурин соёлгүй. Угаас нүүдлийн соёлтой ард түмэн. Монголчууд эрт дээр үеэс нүүдэлчин байсан. Нүүдлийн соёлын гол чанар нь хөдөлгөөн ихтэй, хоорондоо харилцаа ихтэйгээрээ онцлог. Ертөнцийн жам ёсны дагуу байгальд дасан зохицож хойч үеэ сургадаг онцлогтой. Өвөл өвөлжөөндөө бууна, хавар хаваржаа руугаа нүүнэ, зун зусландаа гарна. Сэрүү ороод ирэхээр намаржаандаа бууна гэх мэтээр байгаль цаг ууртайгаа зохицон амьдардаг. Нүүдлийн соёл гэдэг бол ихэд онцгой.

Гэтэл сүүлийн үед бид нүүдэлчин ч биш, суурин ч биш болчихлоо. Хот суурин юм уу гэхээр нүүдэлчин соёлтой, нүүдэлчин соёл иргэншилтэй юм уу гэхээр суурин байдалд орчихсон ч юм шиг байгаад байна. Ийм нөхцөлд байгаа үед багш бэлдэж буй сургуулиуд хамгийн их анхаарах шаардлагатай. Боловсролын системээр л нийгмийг шинэчилнэ.

-Багш хүн наад зах нь ямар шаардлагыг хангасан байх ёстой вэ. Сүүлийн үеийн багш нар юун дээр анхаарах шаардлагатай байна вэ?

-Багш гэдэг чинь монголын уламжлалаар бол хүнээр хүн хийх мэргэжилтэн гэсэн үг. Хүн хийхдээ зүгээр нэг адгуусаар амьтан хийж байгаагаас өөр зүйл. Хүнээр хүн хийх урлаг бол хамгийн дээд урлаг. Бодит чадвартай иргэдийг бүтээж байж нийгмийн шинэчлэл хийгдэж, зөв голдрилдоо орно. Тэгэхээр хүнээр хүн хийх чадвартай байх ёстой юм. Багш нарын ажил бол мэдлэг дамлах биш, мэдлэгийг олдог, олсноо хэргэлдэг, хэрэглэснээрээ юм бүтээдэг иргэдийг төлөвшүүлэхэд анхаарах шаардлагатай. Үүнийг хүнээр хүн хийх гэж ярьдаг. Багшлах гэдэг бол мэдлэг дамжуулах мэргэжил биш. Багшлах урлагийг эзэмших ёстой юм. Ийм онцгой зорилго багш нарт тулгарч байна. Мөн сонирхуулж ярихад ажлаар Японд очоод гайхаж байлаа. Хирошимагийн их сургуулийн захиралтай ярьж байхад Токиод байгаа гэртээ харилгүй 11 жил болж байна гэж байсан. Харих зав байхгүй, нэг л удаа гэртээ очиж гурав хоносон гэж байлаа.

Их сургуулийн чанарыг сайжруулах, сайн мэргэжилтэн бэлтгэхийн тулд тэгж ажиллаж байна. Ажлыг ингэж тэргүүнд тавьдаг. Боловсролын салбарыг тийм өндрөөр үнэлдэг юм байна гэсэн үг. Японд бага сургуулийн хүүхдийн бүх зардлыг эцэг эх нь гаргана. Дунд сургуульд сурахдаа тодорхой зардлаа өөрсдөө олж чаддаг болсон байна, их дээд сургуульд суралцахдаа сургалтын төлбөр, хоол байр хувцас гээд бүх зардлаа зуун хувь өөрсдөө олох ёстой. Олох боломж зохицуулалтыг нь төрөөс нь шийдээд өгчихсөн. Ингээд их сургууль төгссөнөөсөө хойш 40 хүртлээ их ажиллаж баяжих ёстой. 40 хүрсэн хүн найман өрөөтэй том хаустай болсон, хадгаламждаа хангалттай мөнгө хуримтлуулсан байна. Ингээд 40-өөс дээш насныхны дэлгүүр байдаг. Тэр нь өндөр үнэтэй. Тиймээс 40-өөс дээш настай бол тэр дэлгүүрээр үйлчлүүлэх ёстой. Төр нь бүх зохицуулалтыг хийсэн байдаг юм билээ.

-Математикийн шинжлэх ухааны ач холбогдлын талаар хэлж өгөөч. Олон математикчид төрвөл улсын хөгжилд илүү нэмэртэй юу?

-Мэдээж нэмэртэй байлгүй яахав. Гэхдээ XX зуунд мэдээллээр хөгжиж байлаа. Харин XI зуунд мэдлэг олдог, олсноо хэрэглэдэг, хэрэглэснээрээ юм бүтээдэг байх шаардлага хурцаар тавигдаж эхэлсэн. Математикийн мэдлэгийг ихээр тогтоосноороо онцгой сайн хүн болчихно гэсэн зүйл байхгүй. Математикаар ч зогсохгүй аливаа мэдлэгийг өөрөө бүтээдэг аргад л хүнийг сургах нь чухал байна. Мэдлэг мэдээллийг дамжуулах биш бүтээх асуудал чухал болж байна. Ялангуяа зах зээлийн нийгэмд юм бүтээдэг математик сэтгэлгээтэй хүн л хэрэгтэй байна.

-Таныг оюутан байхад ямар багш нар байсан бэ. Боловсролын систем тухайн үед хэр байв?

-1942 онд их сургууль байгуулагдсан. Түүнээс өмнө нээгдсэн Багшийн сургууль монгол хүмүүсийг мэдлэг боловсролтой болгоход асар их үүрэг гүйцэтгэсэн. Мөн МУИС- төгссөн дээд мэргэжилтнүүд аймгуудад хувиарлагдан ажиллаж, мэдлэгийг түгээж байлаа. Тухайн үед математикийн салбарт Дашиймаа, Содном, Жигжиддорж, Цэрэн, Санжмятав гээд бидэнд багшилж байсан математикийн салбарын мундаг багш нар байлаа. Тэд жинхэнэ дээд мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэхэд ихээхэн хувь нэмрээ оруулсан хүмүүс.

-Нэг л багшаар заалгасан, адилхан онц сурч байсан хүмүүс амьдрал дээр гараад, их өөр өөр замаар явах нь элбэг. Энэ нь юунаас үүдэлтэй вэ. Хүний суурь хүмүүжил чухал уу?

-Ямар хүн болох вэ гэдэг нь төрсөн өссөн нутаг байгаль, тэр байгальдаа ямар уламжлалын үр сад байна вэ гэх мэт олон зүйлээс шалтгаалж байна. Ер нь хүнийг хөгжүүлье гэвэл ямар уламжлалын ямар үндэстний ямар ахуй нөхцөлд ямар уламжлалаар өсч хүмүүжсэн гэдгийг нь харж онцлогт нь тохируулан хөгжүүлэх асуудал хурцаар тавигдаж байна. Манай одоогийн боловсрол мэдлэг мэргэжил олгох талаар хангалттай ажилаж байгаа боловч бодит чадвартай, бүтээлч иргэн төлөвшүүлэхэд төдийлөн сайн ажиллахгүй байна. Тиймээс дэлхийд хөгжлөөрөө тэргүүлдэг орны тоонд орж чадахгүй байна.

-Та маш олон шавьтай байх. Онцгой сайн бүтээлч, амжилттай яваа шавь нараасаа нэрлээч?

-Тоймгүй олон шавь бий. Ихэнх оюутнууд хичээлийг сурч, тэмдэглэж явдаг бол онцгой шавь нар мэддэг зүйлийг нь хэлж байгаа мэт хүлээн авч, харилцан ярилцаж, мэдлэгийг бүтээлч байдлаар эзэмшдэг. Гэхдээ ийм оюутнууд ховор байдаг. Анги болгонд нэг хоёр онцгой хүүхэд байна. Миний дээр үеийн ийм шавь нарын нэг бол Энхболд. Одоо өөд болсон. Мөн УИХ-ын гишүүн асан Р.Гончигдорж мөн л маш бүтээлч байдлаар мэдлэгийг хүлээн авдаг, онцгой хүүхэд байсан. Мөн Ёндон, Дэнсмаа гэж нэг ангийн хоёр байлаа. Ренчинбазар, Хадхүү хоёр байна. Миний хамгийн дотны шавь Далайжамц мөн л тийм онцгой оюутан байсан. Их сургуульдаа олон жил багшилсан. Миний шавь нарын ихэнх нь тэтгэвэртэй гарсан байна.

Одоо болох миний нэрэмжит математикийн олимпиадыг зохион байгуулах талаар Далайжамц улсын олимпиадын хороотой нэлээд ярилцаж, зохицуулалтууд хийж байгаа байх. Мөн Жадамбаа, Дашдорж гэж хоёр онцгой шавь байлаа. Дашдорж мөн л гавьяат багш болсон. Жадамбаа одоо багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх институтэд ажиллаж байгаа. Үүнээс гадна миний найз, хамгийн дотны хүмүүсийн маань нэг бол Хандын Гэндэнжамц. Бид хоёр бага дунд сургуульд нэг анги, их сургуульд нэг анги, мөн МУИС-д насаараа хамт багшилсан хүмүүс. Хамгийн сайн найз минь байлаа. Бид хүүхэд байхаасаа нөхөрлөж, дуулж хуурддаг. Янз бүрийн хөгжмийн зэмсгийг өөрсдийн гараар бүтээчихдэг. Молоконы лаазаар хүртэл хуучир хийж явлаа.

-Таны хүүхдүүдээс таны мэргэжлийг өвлөсөн хүн бий юу?

-Манайх таван охин, нэг хүүтэй. Бага охин маань математикийн мэргэжилтэй. Одоо олон улсын байгууллагад ажилладаг. Харин том охины хүү АНУ-д сураад, тэндээ ажиллаад, АНУ-ын дотоод яаманд мэргэжилтэн болсон, тэндээ албан тушаал дэвшээд олон жил ажиллаж байна. Гадны хүнийг чухал яамандаа ажиллуулж байдаг ямар сонин улс вэ гээд гайхаж байлаа. Нэг талаараа АНУ үнэхээр ардчилсан эх орон юм байна гэж бодсон шүү. Мөн хар арьстан Барак Обама Ерөнхийлөгч болоход ардчилсан орон ийм байдаг юм байна гэж бодож байлаа.

-АРИ ФЕЛЬЕТОН-

Монгол Улс сүйрлийн ирмэгт байна… Яаж гэнэ үү? Яасан нь ямар хамаатай юм бэ, сүйрлийн ирмэгт байгаа нь л чухал болохоос.

Жишээлэхэд, монгол хүн үхээд дууслаа… дундаж наслалт нэмэгдсэн нь энд ямар хамаатай юм бэ… Тэгсэн ч гэсэн үхэхээ болихгүй л байна ш дээ… Энэ улс сөнөж байна аа , сөнөж байна.

Гол горхи ширгээд дууслаа…Тэр сэргэж байгаа усны ундарга энд ямар хамаатай юм бэ?… Ширгэсэн байсан нь худлаа юу?

Монголд хүн чанартай хүн нэг ч байхгүй боллоо. Энэ сүйрэл биш юу юм бэ? Чи өөрөө муу хүн юм уу гэнэ үү? “Монголд сайн нэг ч байхгүй болох”,“би өөрөө сайн муу байх” хоёрт ямар хамаарал байна аа… Та нар ингээд л шударга эх оронч хүний үгийг тоодоггүй байхгүй юү? хориглох хэрэгтэй.

Монгол орон ирээдүйгүй боллоо… Олон хэл устай, боловсролтой шинэ үе бий болсон нь энд ямар хамаа байгаа юм бэ? Гол нь ирээдүйгүй боллоо гээд байхад урдаас өөр юм яриад байх юм.

Хар даа… Хүүхдүүд газ үнэрлэж байна… Хаана гэж үү? Тэгж бичсэн байна. Хориглох хэрэгтэй. Хүүхдүүдийг үү? Үгүй ээ, ингэж гуйвуулах хэрэггүй. Газыг хэлж байна. Монголд ямар ч газ оруулахыг хориглох хэрэгтэй. Тэрнийхээ оронд, байгаа бүх баллонуудад хүчилтөрөгч шахаад багачуудад үнэрлүүлэн эрүүлжүүлэх цаг нэгэнт болжээ.

Дөрвөн хүүхдийн нэг нь хар тамхи татаж байна гэнэ.Бас л уншлаа. Хар тамхийг хориглоод оронд нь улаан тамхи түгээх хэрэгтэй байна. Бас дээрх дөрвөн хүүхдийн гурав нь хар тамхи татахгүй, юу хийгээд байсныг ч судлан тогтоогоод шалтгааныг нь олж хориглууштай.

Хүүхдүүд гадуур их тэнэж, хэрэг зөрчилд орж байгааг таслан зогсоохын тулд тэр “гадуур” гээчийг алга болгох хэрэгцээ гараад ирж байна.

Шөнийн (+18) морийг хүүхдээр унуулан уралдуулсан явдал гарч зохих шийтгэлээ хүлээлээ. Цаашид орой, үдшийн цагаар насанд хүрээгүй хүнээр элдэв бусын юм унуулсан явдал гарахаас сэргийлүүштэй. Ялангуяа Хууль зүйн яамны Эротикийн зөвлөл.

Ерөөсөө болбол, хүүхдээр болбол морь унуулж шөнө уралддаг явдлыг бүрмөсөн зогсоохын тулд болбол морь уралдаж байхад шөнө болдог зарчимгүй үзэгдлийг болбол хориглох саналтай байна.

Хүүхдүүд цахилгаан тогоонд түлэгдсэн тохиолдол олон байна. Тэр цахилгаан тогоог хориглох багадна. Хүүхэд түлэгдэх явдлыг бүрмөсөн зогсоохын тулд тогоог халаагаад байгаа цахилгааныг хориглох ёстой. Ингэвэл хүйтэн тогоондоо хүүхдээ суулгасан ч аюулгүй байх болно. Ер нь ч тэдгээр тогоонуудаар хүүхдийн ор хийх хэрэгтэй. Хориглох л хэрэгтэй.

Хүүхдүүд сургуульдаа явж байгаад осолд өртөх тохиолдол их байгаа юм. Үүнийг таслан зогсоохын тулд сургуулийг хориглох уу, эсвэл сургуульдаа явахыг хориглох уу гэдгийг ч хэлэлцэн тогтоох нэгэнт болжээ.

Бас манайд мөнгө завших явдал байна. Иймээс мөнгийг хориглох хэрэгтэй байгаа. Завших мөнгө байхгүй бол завшигч хаанаас гарах билээ.

Монгол хүүхнүүд хятадтай суусан хэрэг гарсан гэнэ. Хятадтай зогсох юм уу, хэвтэж болох байтал тэдэнтэй сууж байгаа болчимгүй явдлыг хориглох хэрэгтэй байна.

Хятадууд бэлгийн замын өвчнийг бэлгийн замаар тарааж болох байтал биднийг доромжилж байгаа аятай таавчигаар дамжуулан тарааж байгаа мэдээлэл харагдлаа. Үүнийг яаравчлан хориглох хэрэгтэй. Энэ асуудлаар нэгдүгээрт, бэлгийн замын өвчин тараасан, хоёрдугаарт, улсын нууцад нэвтэрсэн зүйлчлэлээр эрүү үүсгэн шалгах ёстой.

Үнэндээ бол монгол орон хятадын эрлийз хурлийзаар дүүрсээн. Цэвэр монгол хүн нэг ч үлдээгүй… Юу гэнэ ээ? Миний цэвэр монгол байх энд ямар хамаатай юм бэ? Гол нь монгол орон 100 хувь хятад болчихоод байхад. Энийг хориглох хэрэгтэй.

Монгол орны хилийн дотор хятадууд байгаа явдлыг хориглох хэрэгтэй. Гэхдээ алдаа дутагдлын үндсийг л таслахгүй бол үзүүрийг нь тасдаад нэмэргүй. Хятадууд хаанаас гарч ирээд байна гэхээр манай хилийн цаанаас орж ирээд байна. Иймээс хятадуудыг хилийн цаана байхыг хориглох хэрэгтэй байгаа юм… Хориглож байж л аврагдана…

Түрүүч нь №081(5924) дугаарт

Монгол Улсын төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой ярилцлаа.

---

-Та бид хоёр өмнөх яриандаа Удвал гуайгаа, Оюун гуайгаа дурссан. Одоо танаас Ламзавын Ванган гуайн тухай асуумаар байна?

-Ванган бол Явуу, Чимид, Гайтав гээд алтан үеийнхний жинхэнэ алтнуудтай холбоод тавьчихсан юм шиг сүжирч явсан суутан байлаа. Хэрвээ Ванган төрөөгүйсэн, Монголд тийм зохиолч байгаагүйсэн бол гэж бодоход аймаар санагддаг. “Түмний нэг”, “Тэмцэл”, “Өглөө” “Сэрэлт” кинонууд дэлгэцнээ гараагүй, “Эмч нар”, “Арвайн талд”, “Ач хүүгийн зүүд” жүжгүүд тайзнаа тоглогдохгүй нь лавтай. Тэр Монголын кино урлагт олны хайртай Бумаа буюу Цэвээнжав, ээдрээтэй цагийн ээдрээтэй эр “өгөр толгой” Гүрсэд гээд олон жүжигчнийг төрүүлсэн юм. “Энэ жаахан Ванган хэр баргийн зуун зохиолчтой тэнцэнэ” гэж Явуу үнэлдэг байсан. Ванган гуайг тэртээ жаран долоон онд анх харж билээ. Одоогийн хуучин төв эмийн сангаас зүүн хойхно гурван давхар байрны нэгдүгээр давхарт тэднийх суудаг байв. Мухрын өрөөндөө их том цагаан царсан ширээтэй. Түүний ард агуу их Ванган заларна даа. “Үер”-ийн Болд өвгөн буюу Сангижавын Гэндэн гуайтай хамт очсон юм. Гээнээ “Үхлээ, Вангүн гуай минь” гэж тоглоомоор ч юм шиг, үнэнээсээ ч юм шиг хэлж байсан. Өвгөн шартчихаад уулын бүлцгэр нүд нь улам бүлцийж нулимс нь цийлэгнэн хэцүүхэн байгаа нь илт. Ванган “Гээнээ минь тогт тогт” гээд л. Архинд явах боллоо, би гараад ирье гэтэл “Чи гарч яаж болохов. Манай зочин, дээр нь миний Явуугийн шавь” гэснээ гэрийн эзэн өөрөө могжгос гээд гарч билээ. Гээнээ надад сүүлд Ар жанчивлангийн амралтад байхдаа “Би чамд үүнийг өгье” гээд сарвайсан нь орос хэл дээрх Чеховын ном байсан. Ингэж би чинь Ванганы ачаар, бас Гэндэн гуайн ачаар Чеховтой золгосон хүн юм.

-“Цэцэн ханы их Лууяа” Дагвын Лувсаншарав гуайтай та ойр явсан. Лувсаншарав гуай Явуугийн хамгийн дотны нөхөр. Түүнээс мэдээж та багшийнхаа тухай олон л асуусан байж таарна?

-Лууяа тавин дөрвөн оны намар оройхон Москвад очжээ. Чайковскийн хөгжмийн дээдэд очиж байгаа нь тэр. Гэтэл сургууль нь авахгүй. “Манайд дөрөвдүгээр анги төгссөн хүн орно гэж байдаггүй юм” гээд маргаан дэгдсэн гэдэг. Зарим нь шоолж инээж, зарим нь бүр уурлах ч маягтай байжээ. Бүтэн сарын хугацаанд гуйсны эцэст ерөөсөө харья гэж шийдэн хувцас хунараа базаана биз дээ. Тэгтэл манай элчингийн Вандан гэдэг хүн “Чи яасан шантрамхай хүү вэ” гэж загнаад удахгүй нотны мэдлэг, удирдаачийн дадлага, төгөлдөр хуурын чадвар шалгана гэж хэлж л дээ. Гэвч Лууяа тэр бүхэнд бэлтгэхийн оронд гэргийдээ зориулан дуу бичихээр шийдсэн байгаа юм.

“Атар хээрийг чимэглэсэн

Алаг цэцгэнд би дуртай

Ариун хайрыг минь булаасан

Амраг чамдаа би хайртай…” гэх дөрвөн мөр бичээд ая хийчихэж. Яг тэр жил нь Горькийн сургуульд Явуу багш очиж таарахгүй юу. Лууяа Явуугаа Хулан гэж дууддаг байлаа. Өнөө дөрвөн мөрөө гүйцээгээд өгөөч гэж Хуландаа өгөхөд

“Холоос гүйдэлтэй борлог минь

Сулдаа ганхам жороо доо

Голоос хайртай амраг минь

Шөнөдөө гэрэлтэм царайлаг даа…” хэмээх бадгуудыг бичиж өгснөөр “Би чамд хайртай” дуу төрсөн түүхтэй. “Лувсаншарав, Авирын Чойжилжав бид нар бүтэн сайнд цуглаж өрөөндөө үдэшлэг хийдэг байлаа” гэж Явуу дурсдаг сан. Тэр хэд дээр Сайд нарын зөвлөлийн орлогч болсон Сүрэн, мөн ардын жүжигчин Дугарсанжаа нар нэмэгдэж ирдэг байж. Энэ тухай Лууяа “Хулангийн шүлгүүд Орост их орчуулагдана. Шагнал их авна. Бидэнд ирсэн тарваган малгай, савхин дээл энэ тэрийг Сүрэн дорхон нь зарна. Дугарсанжаа Москвагийн радиод нэвтрүүлэг уншиж мөнгө олно. Бид мөнгөтэй балхалзаж байлаа. Явуу архийг шилээр нь авахгүй, арав арваар нь, саваар нь авна. Монгол орос охид өрөөгөөр нь холхино. Тэд Явууд л хандарна. Даанч манай хүн урамгүй л дээ. Төгсөхдөө Хулан маань Бээжин ресторанд аварга дайллага хийсэн. Евгений Долматовский, Лев Ошанин гээд олон зохиолчид оролцсон” хэмээн нөхрийнхөө тухай ярьж байв. “Хулан минь, сайн анд нөхөр минь наян хоёр оны дөрөвдүгээр сарын тэр өглөө манайхаар сүүлчийн удаа орсон юм даа” гээд Лууяа хоолой нь зангирч, гоё мөнгөн гаансаа гаргаад тамхи нэрэн сууж билээ. Явуу багш Лууяа хоёр дөч гаруй дуу хийсэн гэдэг шүү. Явуу багш шүлгийг удаан бичдэг хүн. Харин хамгийн хурдан бичсэн шүлгийн нэг нь Лууяагийн “Эх орон бат оршиг” магтуугийн шүлэг юм билээ.

-“Хүн болгонд өөр өөрийн Цэдэндорж байдаг биз ээ” гэж та хэлж, бичиж ч байсан. Таны Цэдэндоржийн тухай асууя?

-Тийм ээ, надад бас өөрийн гэсэн Цэдэндорж байдаг. Нэрт яруу найрагч, орчуулагч, соён гэгээрүүлэгч хэмээх эл эрхмийн европ зүгийн ногоон цэнхэр нүд, шар царай, сайхан хүрэн хөмсөг, хууз сахал, дөлгөөн яриа түүний тухай санах бүрийд эргэн дурсагддаг юм. Жаран гурван оны зун билүү дээ. Нэг их бороотой өдөр Төв аймагт дэлгүүрийн өмнө, онгойхыг нь хүлээн шалба норчихсон зогсож байсан залуухан Цэдэндоржийг би мартдаггүй. Хажуу тийш самнасан богинохон үснээс нь ус гойжиж, нүдний зузаан шилээ олонтаа арчиж байв. Хажууд нь зогсоо шөвгөр хамартай, нүүр нь ер бусын олон үрчлээстэй бор хүнийг Донровын Намдаг гуай, дугуй хар малгайтай, ганган ширвээ сахалтай, данхар цагаан эрийг Зон-Пай-Жингийн Баттулга гэдгийг олны ярианаас ойлгож авсан. Шүлэглэх өвчин ид гаарч, зохиолчидтой танилцаж байна гэж зүүдлэх нь холгүй явсан хөдөөгийн шалчгар банди тэр гурван аваргатай ганц үг ч сольж чадаагүй нь үнэн. Орос Есенин, Горький, америк Уолт Уитмен, шотланд Бернс, хятад Лу Синь, куба Николас Гильен гээд дэлхийн үгийн сайчуудаас шилж орчуулсан Цэдэндорж “Амьд голтой мөртлөө үхсэн хатсан юм шиг хүн байх юм. Үхсэн хатсан мөртлөө амьд юм шиг хүн байх юм” хэмээн хүмүүст сануулж, “Хүйтэн хүйтэн л гэнэ. Хүний сэтгэлээс илүү хүйтэн нь хаана байна” хэмээн цөхрөн гайхаж байсан юм. Үүгээрээ тэр Раавиндраанат Таагүүрийн хэлсэнчлэн “Ертөнцийн агуу их сониуч хүүхэд” байжээ гэж бодогддог. Энэ нийгэм, хүмүүс нэг л болохгүй байна гэдгийг хэлж, өөрийг нь ад үзсэн нөхдийн өөдөөс “Хүнийг алж болно, хүний ялж чадахгүй” гэх Эрнест Хэмингуэйн үгийг иш татах дуртай байсан. Тэртээ далан оны тавдугаар сарын нэгэн. Майн баярын өдөр. Анхны ном “Нутгийн зургаан өнгө”-өө угааж явсан надад бүр чиг давхар баяр байхаас яахав. Уг номын эхийг яруу найргийн зөвлөлөөр хэлэлцэхэд Цэдэндорж “Нутгийн зургаан өнгө” гэж нэрийг өгсөн байдаг. Анхны бүтээлийн нэр хайрласан түүнд хүндэтгэлтэй очлоо. Дөчин мянгатын байранд нь хүрч очиход цонхоор хаврын нар ээн, номоор дүүрэн дулаахан өрөөнд сууж Цэдэндоржийн яриаг сонсохдоо би өөрийгөө юу ч мэдэхгүй, яруу найрагч болох гэсэн омголон хүслээс өөр зүйлгүй хийсч яваагаа айхтар мэдэрч билээ. Ийм аз тавиланг надад хайрласан. Дараахан нь тэрээр манайхыг Төв аймагт байхад зочилж “Би чамд бурхан авчирлаа” хэмээн хүрэн ширэн цүнхнээсээ хагалбар халимагтай Сергей Есениний хөргийг гаргаж ирсэн. Бурхнаас авсан бурхан тэр хөрөг одоо миний шүтээний нэг гэж хэлж болно. Ингээд бодох нь ээ, энэ утга зохиол, Монголын яруу найраг надад бүх юмыг өгсөн. Хариуд нь би юу өгөв гэхээр тэр нь харин чамлагддаг. Олон сайхан юмны нэг нь тэнгэрлиг найрагч ах нар маань юм. Тэдний нэг нь Мишигийн Цэдэндорж гарцаагүй. Бас нөгөө нь овог ижил Мишигийн Ширчинсүрэнг би хэлнэ.

-Дэндүү тунгалаг хүн байсан гэж Ширчинсүрэн найрагчийг та хэлдэг?

-Үнэхээр тунгалаг гоё хүн. Тоос шороотой орчлон дээр чинь насан туршаа тунгалаг явна гэдэг амаргүй л дээ.1966 оны зургадугаар сарын 17-нд Явуу багш, Сүрэнжав хоёр галлагаатай ганц өрөөнд минь ирээд, би тэр өдөр тэнгэрийн дор багтахгүй л амьтан болж хоцорсон. Явуу багш “Бид Сэргэлэн сумын клубт шүлэг унших гэж байна. Чи очиж манай нөхөдтэй танилцахгүй юу” гэлээ. Надад тэр том зохиолч, найрагчидтай танилцах зүрх хүрэхгүй. Намайг тэд мэдэхгүй юм чинь. Сая л гэртээ Явуу багштай уулзсан хүн. Очлоо. Лхамсүрэн гуай нэлээн хождоод хятад далбагар сийрсэн малгайгаар даллаад, сансрын нисгэгч бууж ирж байгаа юм шиг мундаг орж ирсэн. Цэдэндорж, Дашдооров гээд бузгай бүгдийг харлаа. Ширчинсүрэн гэж цав цагаан костьюм, цагаан ботинк, тас хар үс, цагаан чулуун шилтэй, царай нь цав цагаан тэр миний харцыг булаалгүй хаачихав. “Өрөлт миний төрсөн нутаг” гээд тунгалаг гоё хоолойгоор уншлаа. Яруу найрагч гэдэг чинь ийм гоё хүн байдаг юм байна гэж эрхгүй бодсон. Гаднах өнгө нь тийм байтал удаа ч түүний сэтгэл нь цагаан, тунгалаг болохыг нь мэдэрсэн. Би ахаа гэж хүндэтгэж, намайг дүүгээ гэж хайрласан юм. Москвад байхад нь Долгорын Нямаа, Пүрэвсүрэн бид очиж хоолыг нь хороож л байлаа. “Гангар шаазан”, “Хайр”, “Ган” гээд жигтэйхэн сайхан дуулиуд бичсэн. Дуулийн тухай яриа хөөрөө болоход Ширчинсүрэнгийн нэр байхгүйд би харамсдаг юм. Дашзэвэгийн Сэнгээгийн гаргасан хэдэн хүний нэг. Явуу, Эрдэнэ, Мягмар, Ширчинсүрэн, Пүрэвдорж гээд бодохоор Сэнгээ хүн танихдаа хосгүй хүн байж шүү.

-Төрийн шагналт найрагч Цэгмидийн Гайтавын тухай “Монголын найргийн улаан алмааз эрдэнэ” гэж та нэгэнтээ бичсэн санагдана. Гайтав гуайн тухай бас л асуулгүй өнгөрч боломгүй…?

-“Улаан алмааз эрдэнэ”-ийн тухайд бол би хэлээгүй юм аа. Дэндэвийн Пүрэвдорж хэлсэн юм. Мань аварга “Гайтавыг намын дуучин байсан мэтээр ойлговол худлаа л даа. Тэгж ярих юм бол чиний дууч байсан гэж залууст хэлмээр байна. Улаан хамарт, ер нь улаан л гээд байдаг. Яг жинхэнэдээ улаан алмааз эрдэнэ юм шүү дээ” гэж хэлж билээ. Айхтар онож хэлж байгаа юм шүү. Үнэндээ Гайтав бол монголчуудын дунд хувь заяагаар төрсөн эрдэнэ байсан. Түүн шиг шударга, бэлэн цэцэн хүн ховор. Би гэдэг жулдрай Төв аймгийн залуучуудын эвлэлийн хороонд байхдаа Гайтав гуайг нутагтаа урилаа. Хотоос машинаар ирж авч байлаа. Уулзалтын төгсгөлд “Залуучуудын марш” дууг нь дуулсан юм. “Уул харагдвал давж гарна, үүл харагдвал ярж гарна…” гээд гоё дуу. Гайтав гуай өөрөө босч зогсоод амаа том ангайгаад дуулж байхыг нь дэргэдээс нь харж зогссон. Би дотроо их настай хүн юм байна гэж бодож байлаа. Хожим бодох нь ээ, 36-тай л байж. Тэгж л нүүр нүүрээ харалцсанаас хойш гэрээр нь олон ч орж гарсан. Шатар нүүгээд л сууж байна. Манай Банхар (Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн) тэр хоёр шатар нүүнэ. Пүрэвсүрэн ууж идээд ажлаасаа донго их хүртэнэ. Гайтав өнөөхөө Донгоосүрэн гээд нэрлэчихсэн, бушуу нүүгээч, хожигдохын хооронд бодохын хэрэг байна уу гэж хорыг нь хусна.

-Базарын Цэдэндамбаа гэж хүнгэнэсэн хоолойтой, олонтой гэж жигтэйхэн, яасан ч гоё хүн байгаа вэ. Та бол Дамбаадаа их хайртай даа?

-Дамбааг мориндоо дөрөөлчихлөө гэж дуулаад Зохиолчдын хороо, радио телевизийн хороо яана даа гэж бодож байлаа. Гэхдээ хорвоо болдог л хойно. Миний тухай ямар нэгэн яриа болоход заавал ч үгүй Дамбаагийн тухай дурсагдаж байгаасай гэж би боддог. Ингэхэд би чинь Цэдэндамбааг гэрлүүлчихсэн хүн. Б.Шаравнямбуу гэж найруулал сайхан бичдэг зохиолч байсан юм. Би зохиолчдын хорооны Залуу зохиолчдын зөвлөлийн дарга байхдаа түүнийг хариуцаж эвлэлд элсүүлсэн ухаантай. Тэрхүү ерөөлийг бодсон уу, мань нөхөр нэг өдөр Эрдэнэ баавай, Ц.Хасбаатар, Ж.Бямбаа, Цэдэндамбаа бид хэдийг гэртээ урилаа, мундаг ч дайллаа. Оройхон явах болоход Цэдэндамбаа “Би ч явъяа” гээд 30-ийн хүрэн цуваа шүүрлээ. Тэр үед манай хүн ганц бие, аав нь бурхан болчихсон нэг л базаахгүй байсан. Дамбаад “Чи юундаа яардаг юм. Аажуу уужуу харина биз. Шаравнямбуугийн авгайн эгч, тэр намбатай шар авгай чамд мөн сайн байнаа” гэчихэв. Дамбаа өөдөөс “Яаж байна” гэлээ. “Үгүй ээ, чи энэ том зохиолч байж хүүхэн хүний нүдтэй ярьдаггүй юм уу” гэхэд “юм л ажигласангүй” гэнэ. Хариуд нь “Чи ч хэрэггүй болж байгаа юм байна, өтөлж байгаа юм байна” гэж хэлээд үлдээчихсэн. Түүнээ дараа нь би мартчихаж. Өнөөхтэй чинь нэг таартал “За хө учир ч ургасан даа” гэж билээ. Ингэж Дамбаа минь сайхан ханьтай болсон. Манай хүн бол аварга том зохиолч шүү дээ. “Алтан-Өлгий”, “Арван хоёр өнгө”, “Хадуур давтдаг шувуу” гээд дандаа л төрөлх Онон, Балж, Хулжийн голын нь ус аршаан үнэртэж, долгилох чимээ сонсогдмоор, тайгын нь өвс ногоо агаар салхи ханхалж, дүнжгэр дүнжгэр хөх дүнзэн байшин, хөглөгөр хөглөгөр өвс нурууд бадаг мөрүүдийнх нь хоорондуур харагдмаар сайхан номууд. “Гашилсан сүү” гэж алдартай найрууллыг нь би муухан туужаас дээр гэж боддог.

“Будан татаад униартсан

Буурал хангайн сайхныг ээ хө

Буурь нь хүртэл арилаагүй

Буянтай аавын минь нутаг даа

Цэцгийн гурван сардаа

Эцгийн нутгаар дайраарай…”. Ингэж л уянга ухаанаар эвлэн ундардаг сан. “Халхын зохиолчдоос Цоодол надад их сайн байдаг юм. Түүнтэй ойр яваарай” гэж Дашболхойн Дамбадаржаадаа уйлж байгаад хэлсэн гэдэг. Үнэндээ Дамбаа минь надад баярлалгүй яахав дээ. Хоёулаа баахан л ярилаа. Үеийнхнийхээ тухай бага ярих шиг боллоо. Дараа нэг үргэлжлүүлэх боломж гарна биз ээ. Ламжавын Лувсандорж, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Бямбажавын Хүрэлбаатар, Довчингийн Отгонсүрэн, Дамбын Цэмбэл, Зундуйн Дорж, Тоомойн Очирхүү… ямар галтай амьтад гэж санана. Ихэнх нь өнөөдөр алга даа.

-Манай үеийнхэн гэснээс тэр жил Урианхай ах, Очирхүү гуай та гурав галт тэргээр Москва орсон дурсамж хөвөрдөг?

-1976 оны намар юм. Тэгж явахдаа Армений нутаг Казахын талд Гамзатовыг анх харж билээ.Цав цагаан толгойтой, ув улаан нүүртэй, мантгар улаан хүн “мусалманичууд аа” гэж хашгираад нэг гартаа коняк барьчихсан явсан нь Гамзатов байсан. Мэнд хүргээд “Та манай өрөөгөөр орохгүй юу” гэхэд дуртай яа зөвшөөрсөн юм. Тийнхүү алдарт дорнын Казахын талд Монголынхоо цагаан архийг задалж, “энэ их сайхан архи байна” гэж Гамзатов хэлээд гурван хундага тогтоосон шүү. “Монголчууд их сайхан хүмүүс. Би танай Удвалыг сайн танина. Дашзэвэгийн Сэнгээ манай ангийн хамгийн авьяастай хүн байсан. Би Горькийн сургуульд байхдаа Сэнгээгийн ард сууна. Зохион бичлэг элдэв шидийн юм ороход хуулдаг байсан. Заримдаа буруу ч хуулдаг байсан. Сэнгээ орос хэлэнд гаргуун. Хааяа Москвагийн радио руу явж мөнгөтэй болж ирээд биднийг даадаг байсан” гэж инээвхийлж билээ. “Монголчууд их сайн хүмүүс” гэж Гамзатов хоёр удаа хэлэхийг нь би сонссон. Очирхүү, Урианхай бид гуравт хэлсэн нь тэр. Сүүлд 1989 онд Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн 50 жилийн ойгоор очихдоо сонссон юм. “Москва” зочид буудалд очиход Гамзатов хаалгыг нь онгойлгож чадахгүй, их согтуу байж билээ. Монголоос Дожоогийн Цэдэв, Дооров, Дашдоржийн Наваансүрэн гуай бид явсан. Хаалгыг нь онгойлгоод өгтөл “Та нар хаанахын хүмүүс вэ” гэж байна, бид монголчуудаа гэхэд “Их сайн хүмүүс, их баярлалаа” гэж билээ.

Аутизм Монгол-АНД төрийн бус байгууллагын ахлах сэтгэл зүйч Б.Мөнхжаргалтай ярилцлаа.

---

-Аутизм гэж юу вэ?

-Бусадтай харилцах чадвар бага, аливаа өөрчлөлтөд дасан зохицох чадвар сул, давтагдмал зан үйл болон хэт явцуу сонирхлоор илэрдэг насан туршийн эмгэгийг аутизм гээд байгаа юм. Аутизмийн үед илрэх гол шинж тэмдгүүд гэвэл хэлд орохгүй байх, нүдний булангаараа харах гэх мэт өвөрмөц үйлдэл хийх, хүний нүд рүү тогтож харахгүй байх, зөвхөн өөрийн хүссэн зүйлийг сонирхох, хооллолт хэвийн биш, хэт их идэх, эсвэл нэг л төрлийн хоол идэх. Заримдаа олон хүнтэй орчинд тавгүйтэх, нэрээр нь дуудахад харахгүй байх, гараа сэгсрэх, дороо эргэх гэх мэт нэг хөдөлгөөнийг үргэлж давтах, өвдөлт бага мэдрэх, сэтгэгдлээ хуваалцдаггүй, бусдын нүүрний хувирлыг ойлгодоггүй гэх мэт шинж тэмдэг илэрнэ. Энэ эмгэгийг эцэг эхчүүд зургаагаас найман настайд нь мэдэх боломжтой байдаг. Хоёроос гурван настайд нь аутизмын шинж тэмдгүүд нь хурцаар мэдрэгддэг. Хөгжлийн хоцрогдол нь үеийн хүүхдүүдээс илт хоцрогдсон байдаг гэсэн үг. Тиймээс хоёроос гурван насанд нь бүрэн оношилгоо хийлгэх хэрэгтэй.

-Аутизмыг засах боломж бий юу?

-Аутизмийн хүрээний эмгэгүүдийг эмчлэх арга байдаггүй. Гэхдээ маш олон төрлийн сэтгэц заслын аргууд байдаг. Энэ аргууд нь аутизмын шинж тэмдгүүдийг аль болох багасгах л зорилготой.

-Аутизмын эмгэгийн гол шалтгааныг эрдэмтэд тогтоосон уу?

Үүсгэж буй шалтгааныг одоогоор баттай тогтоогоогүй. Хүн болгон өөр байдаг. Зарим хүүхдүүд аутизмтэй зарим нь хөнгөн хэлбэрийн, зарим нь дунд зэргийн аутизмтай гэх мэт байдаг. Тухайн хүүхдийн онцлогоос шалтгаална. Аутизмтай 100 хүүхэд байлаа гэхэд бүгдээрээ өөр өөр аутизмтай байдаг. Хүнд хэлбэрийн аутизмтай хүүхдэд өөрт нь тохирсон сургалт явуулаад сайн үр дүн гарч болно. Мөн хөгжихгүй байх тохиолдол ч байгаа. Үр дүн хэдий хугацаанд гаргана гэж амлалт өгөхөд ч хэцүү. Нэг сарын хугацаанд гарч болно. Хоёр сар, эсвэл насан туршдаа сурах, өөрчлөгдөхгүй байж болно. Ер нь бол аутизм гэдэг нь насан туршийн эмгэг байгаа юм. Насаараа л ямар нэгэн сургалт тусламж авах шаардлагатай хүмүүс гэсэн үг. Шалтгаан нь тодорхойгүй. Эрдэмтэд олон санал дэвшүүлдэг аль нь ч батлагдаагүй байдаг. Төрөлхийн ба олдмол гэж хоёр хувааж үздэг юм. Орчных гэдэг нь агаарын бохирдол хүнд металлын хордлого. Төрөх явцад үүсэх хүндрэл хүчилтөрөгч фолийн хүчлийн дутагдал. Гэхдээ тэр санаа батлагдаагүй. Зарим эрдэмтэд генийн өөрчлөлтөөс ч болдог гэж үздэг ч мөн л батлагдаагүй асуудал.

-Аутизмтай бол бүгд ижил бэрхшээлтэй байдаг уу. Манай улсад бүртгэлтэй аутизмтай хичнээн хүүхэд байна вэ?

-Хүүхэд болгон өөр өөр бэрхшээлтэй. Хувийнх нь онцлогоос шалтгаална. Манайд бол 200 хүүхэд бүртгэлтэй байдаг. Олон улсын байгууллагуудынхаар бол нийтдээ 500 хүүхэд бүртгэлтэй байгаа. Ихэнх нь бага насны хүүхдүүд. Манай байгууллагад 30 гаран насны хоёр залуу бүртгэлтэй байдаг.

-Эмчлэгдэхгүй гэсэн үг үү?

-Эмгэг учраас эмчлэгдэхгүй насан туршид байна. Засах гэж ярина. Япон, Солонгос Ази Европт хэзээний хүмүүс мэдээд бүх түвшиндээ эмгэгтэй хүүхдүүдэд зориулсан нийгмийн үйлчилгээнүүд нь шийдэгдчихсэн. Олон нийтэд болон төрийн албан газруудад мэдээлэл түгээх, сурталчлах ажлуудыг хийгээд явж байгаа. Аутизмын хүрээний эмгэг хөвгүүдийн дунд (42-т 1) илрэх нь охидын дунд (189-д 1) илрэхээс тав дахин илүү нийтлэг байдаг.

Мөн эрдэмтдийн сүүлийн үеийн нэгэн судалгаагаар тухайн улсын нийт хүн амын 0,62 хувь нь аутизмын хүрээний эмгэгтэй байх магадлалтай гэсэн байна. Энэ магадлалаар бол монгол улсад 18600 орчим аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүн байх магадлалтай байна.

-Аутизмын анхны шинж тэмдэг хэдэн настайгаас мэдэгдэх вэ?

-Анхны шинж тэмдэг 6-8 сартайд ажиглагдаж эхлэх бөгөөд нэг нас хүрсний дараагаас тодорхой илэрч эхлэх бөгөөд 2-3 насанд шинж тэмдгүүд бүрэн илэрнэ. Хэл ярианы саатал, харилцан үйлчлэл дутмаг, өвөрмөц зан үйл (давтагдмал хөдөлгөөн), бусадтай харилцаа тогтоох болон тоглоомын хязгаарлагдмал сонирхол зэрэг түгээмэл шинжээр илэрдэг.

–Аутизмтай хүүхэд хэлд орох уу?

Харилцаа гэдгийг бид зөвхөн үгээр төсөөлдөг. Тиймээс л хүүхдээ аутизмтай гэдгийг мэдсэнээс хойш хэлд оруулахыг л урьтал болгодог. Мөн ярихаас илүү харилцаа чухал гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүмүүсийн 25-50 орчим хувь нь хэл яриагүй байдаг гэсэн таамаглалыг олон улсын судалгааны байгууллагууд гаргасан.

“Autism Speaks” байгууллагаас аутизмыг таниулах өдөр цэнхэр өнгийн хувцас өмсөж аутизмтай болон тэдний ойр дотнын хүмүүст сэтгэлийн дэм өгч буйгаа илэрхийлдэг. Манай улсад мөн адил 2015 оноос хойш цэнхэр өнгийн хувцас өмсөх, аутизмын илэрхийлэл бүхий цэнхэр эвлүүлдэг тоглоом бүхий тэмдэг зүүх, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүдээр зөв ойлголт түгээх зэрэг кампанит ажлууд хийгдэх болсон.

Тэд бусдаас өөр ч бидэнтэй л адил хүн гэдгийг санах хэрэгтэй. Адилхан зүрх сэтгэлтэй, хайрлаж энхрийлэх гэж бусдаар хайрлуулах гэж энэ ертөнцөд ирсэн. Тиймээс та бүхэн олон нийтийн газар тавгүйтсэн, уйлж хямарсан, харилцаж чадахгүй байгаа хүүхдүүдийг хараад буруугаар ойлгохоос урьтаж, цаадах шалтгааныг нь ойлгох хэрэгтэй. Ингэж л хүн бүр эерэг хандлага үзүүлбэл тэдэнд болон тэдний ойр дотны хүмүүст хамгийн сайн дэм болно.

Аутизм нийгмийн гарал үүсэл, эдийн засгийн байдал, ястан үндэстнээс хамаарахгүй, хэнд ч тохиолдож болох бөгөөд эрэгтэй хүүхдэд 4 дахин илүү тохиолддог хэмээн эрдэмтэд нотолж байна.

Аутизмтай хүүхдийн тоо 50 жилийн өмнө 10000-д 1 байснаа, 20 жилийн өмнө 1000-д нэг болоод, 10 жилийн өмнө 150-д 1 болж тоо нэмэгдсээр байна.

Аутизмтай хүүхдийн тоо олширч байгаагийн шалтгаан нь оношилгоо сайжирсантай холбоотой хэдий ч бас өөр шалтгаан байгаа юм. Гэвч тэр нь яг ямар шалтгаан бэ гэдэг дээр одоогоор эрдэмтэд нэгдсэн дүгнэлтэд хүрээгүй байна.

Архивын Ерөнхий газраас зохион байгуулж буй “Төрийн архивын удирдах ажилтны зөвлөгөөн”-өчигдөр эхэллээ. Энэ үеэр Архивын Ерөнхий газрын дарга, доктор Д.Хоролдамбатай ярилцлаа.

---

-Хүмүүс архиваас намтар, ураг удмынхаа түүхийг мэдэхийг хүсдэг болжээ. Хэдэн үеэ олж мэдэх боломж байна вэ?

-Сүүлийн үед хүмүүс ураг удмаа мэдэхийг их хүсдэг болсон. Энэ нь маш зөв, сайшаалтай зүйл шүү. Өөрийн удам судраа, намтар түүхээ мэдэхийн тулд ямар ч хүн ерөнхий түүхийн мэдлэгтэй. Архивын баримтыг унших чадвартай. Босоо монгол бичгээр түвэггүй сайхан уншчихдаг байх ёстой. Архивын ерөнхий газарт 1918,1922 ,1929, 1933 оны хүн амын тооллогын баримтууд бий. 1929 оны хүн амын тооллогын баримт нэлээд чухал байр суурийг эзэлдэг. 1956 оны хүн амын тооллого бас их мэдээлэлтэй. Мөн 1989 оных байна. Сүүлийн үед архивын баримт бичгүүд цахимжаад нэлээд өргөжиж байна. Хэн ч байсан аав, ээж, өвөө, эмээгийнхээ төрсөн нутаг усыг мэдэж байгаа бол архивын ерөнхий газарт хандаад, ураг удмынхаа хэдэн үеийн баримтыг авах боломжтой. Яг хэдэн үеийн түүх гарахыг судалж үзэж байж мэднэ.

-Жирийн иргэд цахимаар ороод, удмынхаа мэдээллийг авах боломжтой юу?

-Манай Архивын ерөнхий газрын сайт, фэйсбүүк фэйж хуудсуудаар ороод сонирхож болно. Архивын ерөнхий газар гээд гүүглээр хайгаад ороход нэлээд мэдээлэл бий. Харин ураг удмынхаа мэдээллийг нарийн дэлгэрэнгүй авъя гэвэл өөрийн биеэр ирж хандаад тэр дор нь гаргуулж авч болно. Мөн тамга тэмдэгтэйгээр баримтжуулан олгож байгаа. Зарим төрлийн мэдээллийг хоёр гурван минутаас эхлээд хоёр, гурав хоногийн дотор гаргаж өгдөг.

-Би аав, өвөөгөө л мэднэ. Тэрнээс дээших үеэ мэдье гэвэл хэдэн үеийн мэдээлэл гарч ирэх боломжтой бол?

-1929 оны тооллого нэлээд дэлгэрэнгүй байдаг юм. 1922,1918 оных ч мөн адил. Өвөөгийнхөө төрсөн аймаг сумыг мэдэж байгаа бол тодорхой мэдээлэл гарна. Ноёд тайж нарын удам судрын мэдээлэл бол Чингис хааны үе хүртэл гардаг. Хандаж үзэж байж болно. Архивыг зөвхөн цаас хадгалдаг газар гэж ойлгож болохгүй. Иргэд ч архивын ач холбогдлыг мэддэг болоод байгаа. Энд түүхийн угсаатны чиглэлийн эрдэмтдийн ажил явагдаж байдаг.

Монголын хүн амын түүхийн тухай баримтууд нэлээд нэмэгдэж байдаг. Мөн баримтуудыг чанартай хадгалах технологийг байнга хийж, хэрэгжүүлж байдаг юм. Архивын баримт гэдэг бол өвөг дээдсийн ой санамж байгаа юм. Энэ ой санамж нь улс үндэстнийг чиглүүлдэг. Төр улсын урагшаа хандсан замд багш нь болж байдаг шүү дээ. Архивын мэргэжилтнүүд зүгээр нэг төрийн албан хаагчид биш, эрдэмтэн судлаачид шүү дээ. Архивын салбарын хамт олон нийгмийн оюун санааны амьдралд, нийгмийн соён гэгээрэлд хувь нэмэр оруулсаар байна. Архивын баримтууд сүүлийн үед улам сайжирсныг олон баримтаар нотолж болно. Архивын 90 жилийн ойн хүрээнд олон ажил хийсэн. Орчин цагийн хүмүүсийн чиг хандлага англи хэл судлах болж. Харин архивын мэргэжилтнүүд манж хэл, монгол бичиг дээр тулгуурлан ажиллаж байна.

Тэгэхээр дээрх хэлүүдийг ойлгодог байлгахын тулд ажилчдаа дотоод сургалтаар мэргэшүүлж байна. Хэдэн зуун хүнийг архив албан хөтлөлтөөр сургаж байна. Мөн ном бүтээлүүд болгож эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулж нийтлэх ажлуудыг хийж байгаа. Эрдэмтдийг судалгааны ажилдаа шамдахад нь түлхэц болох ажлуудыг ч хийж байгаа.

-Өмнө нь архивчдыг ОХУ-д сургадаг байсан. Энэ тогтолцоо юу болж байгаа вэ?

-ОХУ-ын ВНИЙДАД-ын сургалтад хамрагдах эсэх талаар мэргэжилтнүүдээс санал авч, зардлын тооцоог гаргаж үзээд, 7-21 хоногийн сургалтад хамруулна. Энэ асуудлыг зургадугаар сард зохион байгуулах Орос-Монголын хамтарсан комиссын ээлжит 23 дугаар хуралдаан дээр Оросын талтай ярилцана. Мөн энэ үеэр бакалаврын түвшинд ажилтныг бэлтгэхээр ОХУ-ын Засгийн газрын тэтгэлэгт хамруулах замаар шийдвэрлэх боломжийн талаар хөндөж, асуудал дэвшүүлнэ. Хамгийн том хүндрэл нь гадаад арга хэмжээний зардал байхгүй. Гэвч бид гар хумхин суухгүй. БНХАУ-ын Өмнөд Монголын өөртөө засах орны Данс эвхмэлийн товчоо, Тайваний архивтай хамтран ажиллах, ажилтнуудаа сургалтад хамруулахаар харилцаж байна.

ОХУ-д түүх архивын чиглэлээр мэргэжилтнүүдийг тусгайлан бэлтгэдэг байсан тогтолцоо тасалдчихаад байгаа. Ийм байж болохгүй. Энэ уламжлалыг сэргээхээр ярилцаж байна. Мөн бид ажилчдынхаа нийгмийн баталгааг хангах чиглэлээр нэлээд ажил хийж байгаа. Ажилтан албан хаагчдаа тогтвор суурьшилтай ажиллуулахыг эрмэлзэж байна. Авдаг хэдэн төгрөг дээр нь ч анхаарч, нэмэр хандив болж байгаа. Мөн ажилчдын үйлчилгээнд зориулж шинэ автобустай болох гэж байна.

-Архивын салбарт өөр ямар ажил хийж байна?

-Төрийн архивын сан хөмрөгийн хамаарлыг шинэчлэн тогтоож, харьяалах архивуудад баримтыг шилжүүлэх ажил хийхийг бид ихэд чухалчлан үзэж байна. Энэ үйл ажиллагаанд Тагнуулын ерөнхий газрын Тусгай архив, Газар зохион байгуулалт, геодези зураг зүйн газрын архив, мэдээллийн төв, Шүүхийн төрөлжсөн архив, Нийслэлийн архивын газар, Үндэсний төв архивын Улс төрийн нам, олон нийтийн байгууллагын баримтын архивын хөмрөгт хамаарах 50 хөмрөгийн баримтыг шилжүүлэх ажлын бэлтгэл ханган ажиллаж байна. Цаашдаа аймаг, нийслэлийн архивууд дээр түүхэн үечлэл хийгдсэнээр Монгол Улсын түүхийн судалгаанд чухал ач холбогдолтой болох юм.

-Архивын сан хөмрөгийн талаар ямар бодлого явуулж байгаа вэ?

-Бид төрийн архивын тоо бүртгэл-мэдээллийн сангийн программ хангамж боловсруулах ажлыг 2017 онд эхлүүлж, төрийн 37 архив болон тэдгээрт хөмрөг үүсгэгч 5000 гаруй байгууллагын архивт хадгалагдаж буй нийт баримтын бүрэлдэхүүн, тоо хэмжээ, хадгалалтын мэдээг гаргах, нэгтгэх, архивын баримтын улсын нэгдсэн тоо бүртгэл-мэдээллийн сан бүрдүүлэх ажлыг чанаржуулах. Энэ талаар АЕГ-аас тавих хяналтыг хүчтэй болгох бодлого баримталж байна. Цаашид архивын баримтын улсын нэгдсэн тоо бүртгэл-мэдээллийн сан бүрдүүлж байгаатай холбоотойгоор төрийн архивуудад хадгалагдаж буй хосгүй үнэт баримтыг судалж илрүүлэх, тоо бүртгэлд хамруулах, гэрчилгээжүүлэх, соёлын өвийн улсын тоо бүртгэл-мэдээллийн санд бүртгүүлэх зэрэг тодорхой ажлуудыг хийхээр төлөвлөсөн. Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн нэгдсэн систем нэвтрүүлэх замаар үйлчилгээг түргэн шуурхай болгох зорилтын хүрээнд тодорхой ажлууд хийнэ.

Тухайлбал, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх “АЕГ-ын шинэ цогцолбор барилгын тоног төхөөрөмж, техник хэрэгслийн хангалт” төслийн ажлаар БНСУ-ын ЭКСИМ банкны төлөөлөгчид ирж, ХЗДХЯ, СЯ-тай “Төслийн үзэл баримтлал” баримт бичгийг үзэглээд буцлаа. Төслийн хүрээнд “Нэгдсэн Архивын менежмэнтийн систем”-ийн программ хангамж боловсруулахаар ажиллаж байна.

-Архив судлал, баримт бичиг судлалыг хөгжүүлэх стратегийн зорилтын хүрээнд ямар ажил хийж байна вэ?

2018 онд Монгол-Оросын хамтарсан комиссын хуралдаан, Сайн ноён хан Т. Намнансүрэнгийн 140 жилийн ойн болон Франц улсаас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-тай хамтран тус бүр үзэсгэлэн зохион байгуулахаар ажиллаж байна. Энэ онд Сайн ноён ханд холбогдох архивын баримтын эмхэтгэл, “Ноёд, тайж, лам нарын захидлын цуглуулга хөмрөгийн дээжис” баримтын эмхэтгэл, “Монголын тухай БХК (б) Н-ын баримт бичиг” баримт бичгийн эмхтгэл (1953-1966)-ийн IV боть зэргийг бэлтгэн гаргана. Үндэсний төв архивт хадгалагдаж буй яам, аймаг хошуу, албан байгууллагын 5700 орчим тамга, тэмдгээс үнэт болон хосгүй үнэт холбогдох тамга тэмдгийг сонгон цомог гаргахаар ажиллаж байгаа.

Сүүлийн үед хүүхдийн ханиад томуу их байгаа учир хүүхдийн эмнэлгүүд нэлээд ачаалалтай ажиллаж байгаа юм байна. Өчигдөр зарим хүүхдийн эмнэлгээр орж сурвалжлага бэлтгэлээ. Тухайлбал, Баянгол дүүргийн хүүхдийн түргэн тусламжийн төвд нэлээд очертой, 0-5 насны хүүхдүүд ирчихсэн байна. Бага насны хүүхдүүд гэнэт халуураад, халуун нь буухгүй, сүүлдээ биеэ даахгүй болсон зовиуртай ханиад байгаа гэнэ. Нэг хүүхдийг нэг 20 орчим минут үздэг учраас өглөө оройгүй нэлээд очер дараалал үүссэн байдаг юм байна.

Хүүхдээ үзүүлэхээр ирсэн Баянгол дүүргийн иргэн Г.Мөнхнарангаас зарим зүйлийг тодруулахад “Манай хүүхэд дөрвөн настай. Хоёр хоногийн өмнөөс халуураад, одоо бие нь сульдсан. Унтамхай байдалтай байна. Халуун нь буусан ч дахиад л халуурчихаад байх юм. Эмчид үзүүлсэн чинь хатгаа болсон гэж байна. Хоолой нь өвдөөгүй, нус гоожоогүй, ханиалгаагүй хэрнээ шууд халуураад байдаг муухай ханиад байна. Энэ ханиадны үед эм өгөхгүйгээр халууныг нь буулгавал сайн гэсэн. Манайх эм өгөөд хүндрүүлчих шиг боллоо. Баянгол дүүргийн эмнэлэгт ор хүрэлцээ муутай байгаа. Гэхдээ сүүлд орсон хүмүүсийг коридороор хэвтүүлээд, нэг хоёр хоногийн дараагаас ор гарахаар тасаг руу оруулах гэх мэтээр зохицуулж байгаа гэж байна. Манай хүүхдэд хэвтэх бичиг хийж өгсөн ч би хүүхдээ гэрээр сайн эмчилчихье гэсэн бодолтой байна. Хэт олон хүүхэд хэвтэж байгаа бол эмнэлэгт сайнгүй байдаг юм” гэж ярилаа.

Амар-Мед хүүхдийн эмнэлгийн их эмч Б.Цогзолмаатай ярилцлаа.

-Юунаас болж ханиад хавар их дэгддэг вэ?

-Ханиад буюу амьсгалын замын цочмог халдвар нь хүйтэн сэрүүний улиралд элбэг тохиолддог бөгөөд хүүхдийн өвчлөл, эндэгдлийн зонхилох шалтгаан болсоор байгаа өвчин юм. Хаврын улиралд яагаад ханиад томуу ихэсч, хүндэрдэг вэ гэхээр нэлээд хэд хэдэн шалтгаан бий. Хаврын улиралд тодорхой вирусийн идэвхжил нэмэгддэг. Цаг агаар тогтворгүй болж хүүхдүүд даарах халууцах зэрэг халуун хүйтэн харших нөхцөл бүрдэнэ. Мөн хүмүүсийн бөөгнөрөл, хөдөлгөөн их болох, олон нийтийн газар бага насны хүүхдээ авч явснаас болж амьсгалын замын өвчнөөр өвчилж байна. Дотоод орчны цэвэрлэгээ, үйчилгээ чийгшилт хангалтгүй байх. Хүмүүсийн ил задгай хаясан нус, шүлс, цэр болон хүн болон амьтдын өтгөн шингэний ялгадасны нян вирус хуурай агаарт дэгдэж, хүний амьсгалын замаар нэвтэрч өвчлүүлдэг. Хоол хүнсэнд тэжээллэг шимт бодис багасах, шингэн хангалттай уухгүй байх зэрэг шалтгаанаас болж өвчилж байна. Хаврын улиралд хүний дархлаа суларч ядарсан байдаг нь ханиад томуу дэгдэх, өвчлөх, хүндрэх нөхцөл болсоор байгаа юм.

-Ямар ханиад энэ хавар дэлгэрч байна вэ?

-Хавар цагт аденовирус, RS вирусийн халдвар, томуугийн А, В хүрээний вирусийн халдвар, энтеровирусийн халдвар тархдаг. Вирус бүрийн халдварын үед илрэх шинж тэмдэг өөр өөр байдаг тул ээжүүд олон янзын зовиур илэрч байгаа тухай ярьдаг. Гэхдээ эдгээр нь ямар ч шинж тэмдэг илэрч байсан вирус гэдэг зүйлээр үүсгэгдсэн тул яаран антибиотик хэрэглэж болохгүй. Ээж аавууд хамгийн сайн эм уулгаад ханиадыг нам дарна гэж бодоод байдаг. Ханиадыг хурдан эдгээхэд эм уулгахаас өөр олон сайн арга бий.

-Ямар арга үр дүнтэй гэсэн үг вэ?

-Нэгдүгээрт, орчноо чийгшүүлэх. Чийгшүүлэхийн тулд том амсартай саванд ус хийж тавих чийгтэй алчуур дэлгэх, шалаа өдөрт хоёроос доошгүй удаа халуун усанд базсан даавуугаар арчих агаар чийгшүүлэгч ажиллуулах нь өвчин хурдан эдгэрэхэд тустай. Хоёрдугаарт хүүхдийн хувцсыг сайтар тохируулж өмсгөх. Хүүхдээ ханиадтай халуураад байна гээд хэтэрхий бэгнээд байдаг халууцсан хүүхдүүд хүйтэн ус уух, хөлөрсөн байж байгаад салхинд цохиулж өвчнөө хүндрүүлчихдэг. Тиймээс хүүхдийн хувцас орчиндоо тохирсон даархааргүй хэрнээ халууцахааргүй агаар хөлс сайн нэвтрэх даавуун материалаар хийгдсэн байх шаардлагатай.

Гуравдугаарт, гэртээ агаар оруулах. Хүүхдээ өвдөхөөр эцэг эхчүүд цонхоо хаагаад агаарын солилцоогүй битүү орчинд хүүхдийг байлгадаг. Хүүхдэд хүчилтөрөгч дутагдаж, бохир нян вирустэй агаараар байнга амьсгалах нь дахин вирусийн халдвар авах, хүндрэх аюултай тул агаарын солилцоог цаг агаартай зохицуулан хоёр цаг тутам хийж байх нь ханиадыг хурдан эдгээхэд тустай байдаг.

Дөрөвдүгээрт, өвчтэй хүүхдэд ус, шингэн хярам, байхуу цай, шингэрүүлсэн жимсний шүүсийг хангалттай сайн уулгаж байвал өвчин шаналгааг багасгах, халууныг хурдан буулгах, хордлогод оруулахгүй байх сайн талтай. Тавдугаарт, шимт бодисоор баялаг, витаминлаг, тэжээллэг хоолоор хооллох нь өвчтэй хүүхэд хурдан эдгэрэхэд тустай байдаг. Дээрх таван зүйлийг баримтлаад дээрээс нь өөртөө хүүхдэдээ тохирсон хөдөлгөөн хийж байвал өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, өвчилсөн үед хурдан эдгэрэх дээрх аргуудыг амьдралдаа хэвшүүлэх хэрэгтэй.

-Хаврын цагт ямар хоол хүнс хэрэглэж дархлаагаа дэмжих ёстой вэ?

-Бид монгол хүн эх орныхоо цаг уурт зохицсон уламжлалт хоол хүнстэй ард түмэн. Хаврын цагт шимт бодисоор баялаг, витаминлаг хүнс болох өндөг, мах, дүпү, шар тос, өрөм, бяслаг, ааруул, ээзгий, гурвалжин будаа, шар будаа, хөц будаа, сэвэг зарам, бүхэл үрийн гурил, гурилан бүтээгдэхүүн, эх орны хөрсөнд ургасан төмс, лууван зэрэг хүнсний ногоо, аньс, нэрс, чацаргана зэргийг тохируулан хэрэглэх хэрэгтэй. Ингэж байж өөрийн болон үр хүүхэд, эцэг эх өндөр настныхаа, гэр бүлийнхнийхээ дархлааг дэмжинэ.