Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн эрдэмтэн, Монгол Улсын төрийн соёрхолт, шинжлэх ухааны доктор О.Батсайхантай ярилцлаа.

---

-Монголчууд бид түүхийн олон хүнд сорилыг давж гарсан ард түмэн. Монгол ер нь гадны улс орнуудын сонирхлыг юуны учир хэрхэн татдаг юм бэ. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалаас өмнө болоод дараа Орос, Хятад, Япон, Америкийн геополитикийн бодлого хэрхэн явагдаж байсан бэ?

-Монголчууд баялаг түүхтэй. Түүхийн турш бид дэлхийг байлдан дагуулж явсан үе бий. Бас эе эвдрэлцэж, тарж сарниж байсан үе ч бий. Өнөөгийн Монгол Улс дэлхийн талыг эзэлж явсан Эзэн Богд Чингис хааны Монгол Улсын гал голомтыг сахиж байгаа улс биз дээ. Тиймээс дэлхийн геополитикийн асуудал нь газар зүйн ашигтай байршил эзэмших, өөрсдийн ашиг сонирхлоо тогтооход чиглэж ирсэн болохыг монголчуудын түүх илтгэн харуулна.

ХХ зууны эхэн үеийн асуудлыг авч яривал Их Монгол Улсыг байгуулсан газар нутаг дахь орон зайг эзэмших, ашиглах сонирхол их гүрнүүдэд байж иржээ. Тиймээс Орос, Японы 1907 оны нууц гэрээгээр эл бүс нутагт, тодруулбал Монголын газар нутгийг тойрсон геополитикийн бүс, орчин зурагдсан байна. Думдад Иргэн Улс бол Манжийн эзэнт гүрний эзэмшиж байсан газар нутгийг эзэмших санаархалтай байв. Америк, Ази дахинд өөрийн ашиг сонирхлыг бий болгох үүднээс эл бүс нутагт ХХ зууны эхээр хүч түрэн орж ирсэн юм.

-Ер нь Богд хаанаас өмнө Манжийн дарлалд байх үеийн тухай танаас асуумаар байна. Манж улс гэж яг ямар улс байв, Манжийн дарлалд монголчууд байх цаг үед Монголын түүхэнд яг жинхэнэдээ юу юу болсон юм бэ?

-Манж нүүдэлчин гаралтай, Монголын Хүннү улс, Эзэнт гүрний үед Монголын харьяанд багтаж явсан улс байх. Манж гэдэг нэр нь хаанаа Манзуширын хувилгаан хэмээснээс үүдэлтэй гэж Буянчуулган гуайн түүхэнд бичсэн бий. XVI-XVII зууны үед хүчирхэгжиж, эрхшээлдээ Хятадын Мин улсыг 1644 онд нэгтгэсэн. Монголчуудын хувьд 1636 онд Дотоод Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон. Зүүн гар Ойрадууд 1755 онд хүчээр эзлэгдсэнийг бид мэднэ. Харин Манжийн хаан дагаар орсон монголчуудтай холбоотоны гэрээ байгуулсан гэдгийг 1911 оны үндэсний хувьсгалын үеэр монголчууд хэлсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 1636 онд Дотоод Монголын ноёд, 1691 онд Халх Монголын ноёд Манж улстай нэгдэн орохдоо холбоотоны гэрээ байгуулж, Манжийн эзэнт гүрэн задран унахад монголчууд уг гэрээ байгуулахын өмнөх үеийн байдалд орох бүрэн эрхтэй гэсэн агуулгатай байсан гэдэг. 1911 онд Монгол тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлах тэр үед Удай ноён Монголдоо ирж, өвөг дээдсээсээ хэдэн зуун жил хадгалж ирсэн түүхэн бичгийг өгсөн хэмээн сурвалжид бичсэн нь бий. Манжийн үед монголчуудыг олон хошуу, суманд хувааж, цэргийн зохион байгуулалтад оруулсан юм. Харин хошууны засаг ноён эзэн Чингис хааны угсааныхан байж, хошуугаа үе удамдаа өвлүүлэхийг зөвшөөрсөн нь Монголын ноёдод таалагдсан хэрэг байх. Тэр ч бүү хэл монголчуудын зан заншил, соёл, түүхийг бол хөндөөгүй гэж хэлж болно. Эзэн Чингис хаанаа тахин шүтэхийг монголчуудад зөвшөөрч байсан.

-Ардын хувьсгалыг Монгол Ардын нам их л мандуулаад байдаг. Ардын хувьсгалын түүх Монголын тусгаар тогтнолд тийм өндөр гавьяа байгуулсан түүх мөн юм уу?

-1921 оны Ардын хувьсгал гэдэг бол Монголын хувьсгал биш гэдэг нь түүхэн сурвалжаас нэгэнт тодорхой болсон. Манай Данзан, Бодоо, Сүхбаатар нарын хүмүүс өөр зүйл хүсч байсан. Харин тэднийг маань ашиглаад Зөвлөлтийн коммунистууд Орос оронд ялсан Октябрийн хувьсгалыг Монголд экспортолсон. Үүнийг гардан зохион байгуулсан хүн нь Борис Захарович Шумяцкий. Тиймээс хувьсгал ялахдаа л улаан оросууд Хүрээнд комендантын дэглэм тогтоож, эхлээд Богд хааны засгийн газрынхныг баривчлаад ердөө хэдхэн сарын дотор Ардын Засгийн газрын анхны Ерөнхий сайд Догсомын Бодоо, Ардын Намын анхны дарга Солийн Данзанг тэргүүлэн баривчлан хороосон байх вэ дээ. Хэн бүхэнд тодорхой тул монгол хүн бүр ойлгож мэдвээс зохих зүйл мөн. Хамгийн хачирхалтай нь бидний түүхийг зохиогоод түүнд нь бид үнэмшиж ирсэнд байгаа юм. Оросууд Октябрийн хувьсгалын баяраа үндэсний баяраасаа хассан шүү.

-Таны хувьд Богд хааныг судалж, үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын их ойгоор том илтгэл тавьж байсан. Тэр тухай хоёулаа ярилцаж л байсан. Богд хааны түүхэн үнэнийг, Монголын тусгаар тогтнолд оруулсан гавьяаг дахин асуух гэсэн юм?

-Монголчууд бидэнд тусгаар тогтнол, эрх чөлөө бүхнээс илүү үнэтэй. Тиймээс л Манжийн эрхшээлээс салж, тусгаар тогтнол, төр улсаа сэргээн байгуулсан 1911 он, тэрхүү үндэсний хувьсгалыг удирдсан Богд хааныг дахин давтан хэлж яриад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, эзэн Чингисийн байгуулсан Монгол Улсынхаа гал голомтыг сэргээсэн түүхэн үйл явдал. Тархай бутархай, бурханы шашинтай монголчуудыг нэгтгэж чадсан гавьяатай хүн бол Наймдугаар Богд Жавзандамба хутагт мөн. ХХ зууны Монголын түүхэнд ганцхан л эзэн хаан байсан, 1911-1924 онд. Тэр нь Богд хаан. Социализмын жилүүдэд монголчуудыг өөрийнх нь түүхэнд дургүй болгосон юм. Эзэн Чингис хаандаа хөшөө босгохыг зөвшөөрдөггүй байлаа. 1921 оноос өмнө монголчууд тас харанхуй байсан л гэж номлож ирсэн. Гэтэл дэлхийн тавцанд Монгол хэмээх нэрээ мөнхөлж ирсэн үндэстэн атал боловсролгүй, таг харанхуй байсан гэж сурталчилж ирлээ. Эл үндэстэн хэдэн зуун жил хэрхэн явж ирсэн байх вэ. Харин ч монголчуудын олон зуун жил үеэс үед өвлөж ирсэн түүх, соёл, зан заншил, эх бичиг, уламжлалт бүхнийг социализмын жилүүдэд үгүй хийсэн шүү дээ. Үүний горыг бид нар өнөөдөр ч гэсэн амсаж байгаа.

-Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ойгоор 2011 онд УГЗ Б.Цогтбаяр найруулагч “Богд хаан” кино хийсэн. Уг бүтээлд Богд хааныг Монгол төрийн шашны тэргүүн гэдгийг онцгойлон гаргаж үзүүлсэн байдаг?

-2011 онд монголчууд 1911 оны үндэсний хувьсгалын зуун жилийн ойг нэлээд өргөн тэмдэглэсэн. Зуун жилийн ой тэмдэглэх зарлигийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр гуай 2008 онд гаргасан. Монгол Улсын Их Хурал Зуун жилийн ойд зориулсан хүндэтгэлийн чуулган зохион байгуулж, уг чуулганд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж гуай “Олуулаа болцгоое” гэсэн алдартай илтгэл тавьсан байдаг. 100 жилийн ой тэмдэглэх засгийн газрын комисс гарч байсан. Одоо эргээд харвал монголчууд 1911 онд нэгдэж чадсан шигээ тэрхүү түүхэн үйл явдлын ойг тэмдэглэхэд эвлэлдэн нэгдэж байжээ гэж бодогдож байна. Уг ойд зориулсан “Богд хаан” уран сайхны киног найруулагч Б.Цогтбаяр санаачлан хийсэн. Тэрхүү Богд хаан киноны нэгдүгээр анги бол Наймдугаар Богд тодроод Монголд морилж, Улсын эзэн хаанаар 1911 онд суух хүртэлх үеийг хамруулсан юм. Цогтбаяр маань сайн ч кино хийсэн. Түүнд тусалсан хүмүүс цөөвтөр ч гэсэн байсан байх. Уран сайхны кино бол маш хүчтэй зэвсэг. Бүх урлагийн дотроос юу гэдэг билээ. Богд хааны талаарх соц үеийн уран сайханы кинонууд одоо хүртэл гарсаар л байна. Хүмүүсийн тархинд хуучин ойлголтууд хэвээрээ л байна. Тиймээс үзэл суртлын кинонуудаа хаагаач гэж дахин давтан хэлмээр байна. Ургаж байгаа ногоог бүү хордуул. Өсвөр залуу үеийн маань ирээдүй бүдэг болж байна шүү дээ.

-Тэгвэл “Богд хаан” киноны хоёрдугаар анги удахгүй нээлтээ хийх гэж байна. Монголын сүүлчийн эзэн хааны хоёр ангит кинонд та түүхийн зөвлөхөөр ажилласан. Ер нь кино гэдэг бол түүхэн эх сурвалжийг уран сайхны аргаар ард олонд үзүүлдгээрээ үнэ цэнэтэй. Богд хааны тухай ном уншихад тухайн зохиолчийн бодол сэтгэлгээ илүүтэй гардаг бол уран сайхны кино түүхэн эх сурвалжийг гол шугамаа болгож барьдгаараа үнэ цэнэтэй гэдгийг хэлээд байгаа юм?

-“Богд хаан”-ы киноны хоёрдугаар анги сайн болсон. Түүхэн үнэнд нийцсэн. Хэмжээний хувьд жаахан том болсон байна лээ. 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлаж, Улсын эзэн хаанаар өргөмжлөгдсөн үеэс эхэлж 1924 оны тавдугаар сарын 20-нд таалал болсон үеийг хүртэлх Богд хааны болон Монголын Засгийн газрын сайд, түшмэд, ноёд, хутагт хувилгаадын түүх гарна. Орчин үеийн Монголын эх суурь тавигдаж байх үеийн адармаатай, сургамжтай, бахдалтай, баяр баясгалантай үеийн түүх гарна. Мэдээж орос, хятад түшмэдийн оролцоо ч харагдана.

-Цаг үеийн нөхцөл байдлыг харгалзан анх удаа тус кино гадаа нээлтээ хийх гэж байна. Хоёрдугаар ангид Богд хааныг төрийн тэргүүн гэдэг талаас нь үзүүлэхийг зорьсон гэсэн. Шинэ цагийн монголчуудад Богд хааныг түүхэн үнэнээр нь үзүүлэх гол бүтээл нь “Богд хаан” кино мөн байх гэж ойлгоод байгаа?

-Улсын эзэн хаан, төрийн тэргүүн, шашны тэргүүн байсан хүний намтар түүх гэдэг бол тухайн улсын түүхтэй салшгүй холбоотой байдаг. Тэр үүднээсээ энэ “Богд хаан” кино 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нөөс хойших үеийн монголчуудын үнэн түүхийг харуулахыг зорьсон. “Богд хаан” киноны нээлт 2021 оны есдүгээр сарын 9-нд Богд хааны ордон музейн гадна болно. Яг нэг жилийн өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга гуайн 2019 оны 1 дүгээр сард буулгасан зарлигийн хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газар, Улаанбаатар хотын захиргаанаас санхүүжүүлэн Богд хааны ордон музейн цэцэрлэгт хүрээлэнд Богд хаанд зориулсан хөшөөний нээлт болсон. Одоо эл Цогтбаярын найруулсан “Богд хаан” уран сайхны кино гарч байна. Тиймээс Богд хааны талаарх ойлголт зөв болж байгаа гэж бодож байна. Бээжин, Хөх хотод хэвлэгдсэн “Монгол үндэстний нэвтэрхий түүх” номонд Богд тэргүүтэй урвагчид гэж бичсэн байдаг юм. Тэгээд хятадууд урвагч гэж бичиж байгаа бол Монголын төлөө явсан гэдэг нь гарцаагүй гэсэн үг шүү гэж би хэлдэг юм.

-Тэгэхээр Монголынхоо түүхээ уншиж мэдэх явдал бүхнээс чухал гэж та бодож байна уу?

Тэгэлгүй яах вэ. Болдогсон бол бүх насны монголчуудад зөвхөн Монголын бүхий л үеийн түүхийн ном судруудыг өдөр шөнөгүй уншуулахсан гэж боддог юм. Бид өөрсдийгөө танихгүй болтлоо өөрчлөгдсөн байхад гадны ном уншаад улам л төөрөлдөнө дөө. Тиймээс л мэргэн сайд А.Амар гуай дэлхий дахин гэж хэлэхийн өмнө заавал Монгол гэж хэлж, гадаад хэл сурахын өмнө Монгол хэлээ хичээнгүйлэн сурахыг захисан байдаг юм. Дээр нь хэдхэн тооны Монголын түүхчидээ бодох хэрэгтэй байх. Амь зуухын эрхэнд түүхийн судалгаа руу гүнзгий орохгүй байна шүү дээ. Түүхч эрдэмтдийн бүтээл цөөн хувиар хэвлэгдэж, ердөө л мэргэжлийн хүмүүсийн хүрээнд эргэлдэж байна. Монгол үндэстнийг сэрээхийн тулд түүх, соёлыг нь мэдүүлэх явдал онц чухал байна. Үүний тулд Монголын төр бодитой дэмжлэг үзүүлбэл зохино. Эл Богд хааны тухай уран сайхны кино бол социализмын үеийн кинонуудаас тэс өөр болсон. Түүхэн талаас ч, уран сайханы талаас ч сайн болсон гэж бодож байна. Уг киног бүтээхэд хувийн хэвшлийнхэн, тухайлбал Мөнхжаргал захиралтай “Эвсэг” ноолуурын компани их дэмжлэг үзүүлсэнд хувиасаа талархалтай байгаа. Учир нь Богд хааны тухай зөвөөр ойлгож, тэр киног санхүүгийн хувьд дэмжинэ гэдэг нь оюун ухааны цар шаардсан ажил гэж бодно.

Сүүлд нь нэмээд хэлэхэд, монголчууд бидэнд үнэт зүйлс үгүй байна. Үнэт зүйлс бол нэр төр, цаг хугацаа, биеэ авч явах байдал, аливаад хандах хандлага, хувь хүний эрх чөлөө, өмч гээд олон зүйл дээр оршин тогтдог. Тэдгээр үнэт зүйлсийг юугаар ч худалдаж авч болдоггүй эрхэм зүйлс байдаг. Монгол үндэстэн хэдэн мянган жилийн турш үнэт зүйлс болсон үндэсний дархлаа, ой санамжаа тээж ирсэн түүх, соёлтой. Харин одоо тэрхүү эрхэм үнэт зүйлсээ алдахад тун ойрхон байна шүү. Энэ бол үндэстэнд учирч болох хамгийн том аюул. Үүнийг ухаарч сэрэх хэрэгтэй. Эс тэгвээс оройтоно. Өрлөг түүхэндээ, өвөг дээдэстээ өөрөө үнэнч байгаагүй бол үр хүүхдүүд маань үнэнч байг л дээ. Үүний тулд үндэсний түүхийг бүх шатны сургууль, бүх насны хүмүүст дахин давтан хүргэх нь чухал байна.

Ерөнхийлөгч саяхан олон улсын олимпиадад медальт байрт шалгарсан сурагчдад Монголын төр тэтгэлэг олгож, урамшуулах тухай зарлиг гаргасан. Ялангуяа математик, физик, мэдээлэл зүй, хими, биологийн олимпиадад өндөр амжилт гаргаж медаль хүртсэн сурагчдыг төр засаг зүй ёсоор үнэлэх цаг ирснийг мэдэгдсэн. Байгалийн шинжлэх ухааны төрлөөр оюуны олимп гэгддэг олон улсын талбарт эх орныхоо нэрийг гаргаж буй сурагч бол Монголын хөгжил дэвшлийн ирээдүй юм. Манай улс сүүлийн 30 гаруй жил дандаа урлаг спортоор амьсгалж, Монголд хамгийн алдар цуутай, нэр төртэй хүмүүс нь тамирчид, бөхчүүд, хошин шогийн жүжигчид, дуучид, хуурчид болсон. Бөх бэлтгэдэг болоод биеийн тамирын сургуулиуд хүчээ авч, алдар цолтой бөхчүүд бүгд сургууль байгуулж их, дээд сургуульд элсэж буй оюутнуудын бараг тал хувь нь бөхийн сургуульд орж байв. Мөн Соёл урлагийн их сургууль болон дуучин хуурчин, жүжигчин, хөтлөгч, хуульч, сэтгүүлч, найруулагч бэлддэг сургуулиуд элсэгчдээр дүүрэн байсан. Оны шилдэг сурагч, оюутан залуусыг шалгаруулахад ёс юм шиг урлаг, спортынхон манлайлж бусдыг гайхуулдаг байв.

Монголчууд бид ийнхүү шинжлэх ухаанаа дорд үзэж, математик, физик, химийг хэрэггүй мэтээр бодож бүгд л алиалсан, дуулсан, хуурдсан, барилдсан, уянгалсан хүмүүс болсон. Үүнийхээ горыг амсаж өнөөдөр улс орны хөгжил ямар дүр зурагтай, нийгмээрээ ядуу хоосон гуйлгачин байгаа билээ. “Монголыг инженерүүд, байгалийн шинжлэх ухааны эрдэмтэд, математикчид, химичид, физикчид аварна” гэж “Өдрийн сонин” бичсээр ирсэн. Тиймээс ирээдүй хойч үеэ шинжлэх ухаанч болгоход чиглэгдсэн Ерөнхийлөгчийн зарлиг цагаа олсныг тэмдэглэх нь зүйтэй. Ийм зарлиг гарахад У.Хүрэлсүхийн шинжлэх ухааны зөвлөх профессор Ч.Лодойравсалын санаачилга зүтгэл орсон байх. Тэрээр Монгол Улсын их сургуулийн багш байхаасаа Робокон тэмцээнийг шүүн явуулж, хүүхэд багачуудыг инженер сэтгэхүйтэй болгоход гол нөлөө үзүүлсэн нэгэн. Олон улсын олимпиадаас медальт байрт шалгарч дэлхийн их дээд сургуулийн бакалаврын үндсэн хөтөлбөрт суралцах эрх авсан тухайн сурагч тэтгэлэг хүртэхийг Ерөнхийлөгчийн зарлигт тодорхой тусгасан байна лээ.

Олимп, дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн тамирчидаа Монголын төр хэрхэн урамшуулдгийг бид мэднэ. Олимпийн аварга болсон тамирчинд 120 сая төгрөгийн мөнгөн урамшуулал, дээрээс нь Засгийн газрын журмын дагуу сар бүр 4 сая төгрөг олгодог. Ингээд зогсохгүй олимп, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль хүртсэн тамирчдад олгодог мөнгөн урамшуулал гэж том юм бий. Ц.Элбэгдоржийн үед буюу 2012 оноос тамирчдад сар бүр урамшуулал нэрээр мөнгө олгож байх тухай зарлиг гарсан. Энэ дагуу Н.Түвшинбаяр 7.5 сая, С.Батцэцэг 6.0, Х.Цагаанбаатар 4.5, Д.Сумъяа 6.0, М.Уранцэцэг 6.0, П.Сэрдамба 5.5, Э.Бадар-Ууган 5.0, Н.Төгсцогт 4.5 сая төгрөгийг тус бүр авдаг. Мэдээж олимпийн, дэлхийн аваргын хос медальтнууд болох З.Ойдов, Х.Баянмөнх тэргүүтэй ахмад бөхчүүд, тамирчдын дансанд сар бүр мөнгөн тэтгэмж нь ордог. Саяхан паралимпийн аварга болсон Э.Содномпилжээ гэхэд олимпийн алт, хүрэл, ДАШТ-ий алт, мөнгөн медалийг урамшуулаад нийлээд сар бүр 9 сая төгрөг авах эрхтэй болсон. Эх орныхоо нэрийг дэлхийн дэвжээнд мандуулсан хэмээн үзэж Монгол Улс тамирчдаа ийн урамшуулан тэтгэдэг. Тамирчдын амжилт гэдэг бол ганцхан хувь хүний амжилт байдаг. Мэдээж улс орны нэр гарч, олимпийн тэнгэрт Монголын төрийн далбаа мандана гэдэг сайхан. Гэвч улс орны хөгжилд энэ бол онцгой байр суурь эзэлдэггүй. “Х.Баянмөнх Монголын бүх л алдар цолыг хүртсэн хүн. Гэвч тэр хүн улс орны хөгжилд ямар гавьяа байгуулсан юм бэ” гэж аж үйлдвэрийн сайд, Монгол орныг үйлдвэрийн хувьд бүтээн цогцлоосон Паавангийн Дамдин гуай “Монгол тулгатны 100 эрхэм”-ээр орохдоо хэлж байсан. Үндсэндээ Баянаа аваргаар жишээ аваад тамирчид бөхчүүд гэдэг өөрсдөө алдаршиж, нэр төртэй болохоос тэдний гавьяа улсын хөгжилд огтхон хамаардаггүй юм шүү гэдгийг хэлсэн нь тэр.

Манай сурагч хүүхдүүд сүүлийн таван жилд олон улсын математик, физик, мэдээлэл зүйл, хими, биологийн олимпиадаас 52 медаль хүртсэн үзүүлэлт бий. Зөвхөн энэ оны наймдугаар сарын байдлаар 15 медаль буюу түүхэндээ хамгийн олон медаль хүртээд байна. Тухайлбал, математикийн олимпиадаас “Сант” сургуулийн сурагч А.Нямдаваа, 1 дүгээр сургуулийн М.Өнөболд нар алт, “Сант” сургуулийн Ц.Сайханбилэг, “Шинэ Монгол”-ын О.Мишээл нар мөнгө, “Сант” сургуулийн Д.Энэрэлт, “Олонлог”-ийн Б.Батсамбуу нар хүрэл медаль хүртэж багаараа 11 дүгээр байрт эрэмбэлэгдсэн. Германы баг 12, Сингапурын баг 15 дугаар байрт жагссан байдаг. Мөн “Орчлон” сургуулийн О.Тэмүүжин, О.Ундрал, Л.Оргилболд, 1 дүгээр сургуулийн Б.Пүрэвбадрал нар олон улсын математик, хими, физик, мэдээлэл зүйн олимпиадаас мөнгө, хүрэл медалийн эзэд болцгоосон юм. Химийн олимпиадаас “Хобби” сургуулийн А.Ирмүүн хүрэл, биологийн олимпиадаас “Шинэ үе” сургуулийн Э.Бодьхүү, 1 дүгээр сургуулийн Б.Пүрэвбадрал нар хүрэл, “Орчлон” сургуулийн Э.Тэргэл мөнгөн медаль хүртсэн бол физикийн олимпиадад “Сант”-ын О.Анирчулуу, Б.Билгүүн нар хүрэл, мэдээлэл зүйгээр мөн тус сургуулийн А.Нямдаваа мөнгөн медаль хүртсэн амжилтыг үзүүлээд байна.

Эдгээр сурагчдаа бид олимпийн медальтнууд шигээ алдаршуулмаар байна. Тэгэхдээ зүгээр нэг баяр хүргээд өнгөрөх бус төр засгийн зүгээс яг л олимп, дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн тамирчдыг урамшуулдаг шигээ сар бүр мөнгөн урамшуулал олгох хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн гаргасан зарлигийг Ерөнхий сайд Оюун-Эрдэнэ Засгийн газрын хуралдаанаар нэн даруй хэлэлцэж шийдвэрлэмээр байна. Улс орны хөдөлгөгч хүч болсон залуу үеэ ингэж дэмжиж, шилдэг сурагчдын нэр хүндийг өсгөж, хамгийн гол нь оюуных нь хөдөлмөр зүтгэлийг үнэлэх аваас Монголын ирээдүй гэгээ гэрэлтэй болно. Багш нар, эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ дуучин, хуурчин, бөхчин болгохыг бодохгүй. Шинжлэх ухаанч, инженер сэтгэлгээтэй, математик, физик, химийн хүн болгохыг дор бүрнээ эрмэлзэж эхэлнэ. Монголын хэвлэл мэдээлэл, ялангуяа энэ олон телевизийн сувгууд хошин шогийн жүжигчид, рок попын гэх тодотголтой хар нүдний шилдэг залуучууд, зохиолын дуучдыг завсар чөлөөгүй сурталчлахын оронд олон улсын олимпиадаас медаль хүртсэн сурагчдыг гаргадаг болъё. Олон нийтэд таниулан улс орны хөгжилд инженерүүд, шинжлэх ухааны хүмүүс онцгой байр суурь эзэлдгийг нийгэмд цаг үргэлж сануулдаг баймаар байна.

Төр засаг нь байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр сурагчдаа дэмжихэд ямар гавьяа байгуулж болдгийг Баян-Өлгийн Алтанцөгц сумын казах хүүхэд харуулсан. Сургуулиас гарч хөдөө мал маллаж байсан хүүхдийг математикийн багш нь анзаарч сургаад Казахстан явж тэндээсээ улсын зардлаар АНУ-д сураад математикийн мундаг эрдэмтэн болж дэлхийг шуугиулсан. Тэр хүүхэд хууль юмуу, эдийн засгаар сурсан бол ийм амжилт гаргаж чадахгүй болохыг физик, математикийн эрдэмтэд хэлдэг. “Хүн төрөлхтөн сарыг эзэмших, ангараг гариг дээр амьдрал цогцлоох тухай, мөн сансар судлал, Антарктид тив урд хойд мөсөн туйл, за тэгээд физикийн шинжлэх ухаанд хүлээгдэж байгаа дэлхийн нээлтүүд, олон улсын нэр хүндтэй том төслүүдэд Монгол Улс заавал хүнээ оролцуулах учиртай. Гэтэл бид өнөөдөр шинжлэх ухаан хэрэггүй мэтээр ярьж байгаа нь асар их эмгэнэл” гэж профессор Х.Цоохүүгийн хэлснийг бодох хэрэгтэй.

Бид тамирчдаа яаж шүтэж, мөнгө төгрөгөөс гадна, хөдөлмөрийн баатар, Чингисийн одон гээд төрийн бүх цол хэргэмээ өглөө. Гэвч түүний хариуг хэрхэн барьж буй жишээг олимпийн аварга Н.Түвшинбаярын үйлдэл харуулсан. Тэгэхээр улс орныхоо ирээдүйг бодож шинжлэх ухаанд амьдралаа зориулж буй сурагчид, оюутан залуусаа бодлогоор дэмжих цаг нь болжээ. Тэд шинэ цагийн Монголыг бүтээх болно.

“Намайг дуудаж сэрээсэн

Гэгээн өглөө сайн байна уу

Нарны гэрэлд гялалзсан

Гэгээвч цонхнууд сайн байна уу

Энхрий хайраар ивээсэн

Ээжээ аав сайн байна уу…” гэж эхэлдэг энэ дуу Монголын мянга мянган үрсийг дуудаж сэрээсээр 56 дахь жилийнхээ намартай золгож байна. Үг аялгуу бүрээс нь гэрэл гэгээ асгарч, нарны алтарсан туяанд сүлэгдсэн хүүхдийн тунгалаг сэтгэл ариун хайраар бялхан цээж рүү урссан уг дууг сонсох бүрийд сэтгэл цэлмэдэг юм.

Свердловскийн хөгжмийн дээд сургуулийг төгсөж ирээд удаагүй байсан хөгжмийн зохиолч Жамбалын Шараад шавь нартайгаа бужигнаж байх цаг дор зүрх баясгасан нэгэн аялгуу орж ирсэн гэдэг. Хөгжим бүжгийн сургуулийн залуухан багш тэр даруй хүүхдийн эгшиг дуу цангинасан инээд, хүсэл мөрөөдлийн гэгээн дуртгалтай цуг нотлоод авчээ. Чухам хэнд сонсгож дууны шүлэгтэй болдог билээ гэж бодон Монголын радиог зорьсон байна. Радио, телевиз бол эртнээс уран бүтээлчдийн хөл хөсөөн болсон газар. Ийн хүрч очоод хөгжмийн редактор Батсүрэнд аялгуугаа сонсгон, иймэрхүү үг байвал болох юм гэх санаагаа хэлжээ. Тэгтэл ердөө маргааш өглөө нь Батсүрэн утасдаад “Дууны шүлэг бэлэн болсон, ирж авна уу” гэхэд нь, ийм хурдан биччихэж байгаа юм байх даа хэмээн эргэлзэн очихуйд ёстой нэг хүсч явсан шүлгийн мөрүүд инээд цалгиулан угтах нь тэр ээ. Сургуулийнхаа найрал дууны ангийн Наранцэцэгээр дуулуулан радиогийн Алтан фондод анх бичүүлжээ. Ингэж л өглөөний ургах нарнаар биднийг сэрээсэн “Гэгээн өглөө сайн байна уу” дуу төрсөн түүхтэй. Дарамын Батсүрэн, Шараа хоёр “Гэгээн өглөө”-гийнхөө дараа Адараагийн дуулдаг “Амар түвшин” дуу бүтээснийг бид мэднэ.

“Агаархан тэнгэр минь ариун тунгалаг байж

Алагхан цэцгүүд минь анхилуун тансаг байг

Алтанхан нарныхаа амин туяан дор

Ачтайхан ээжтэйгээ амар түвшин сууя

Алиманхан сарны дор мөнгөн шүүдэр бууж

Аршаанхан хурын дээж мөнхийн тунсаг байг

Аршаанхан дусалд чинь чамайг харж баясаад

Амрагхан чамтайгаа амар түвшин сууя

Аадрын үүл догшин байвч дайран өнгөрөхдөө

Агь гангын үнэрийг бас сэргээн сэнгэнүүлж байг

Анхилхан талынхаа үнэрийг шингээсэн

Алиахан хүүтэйгээ амар түвшин сууя

Аясын салхи хуурын дууг холхид цуурайтуулж

Аяланхан хангинанхан хариу дуурсаж байг

Азтайхан жаргалаа хуурдан дуулцгаасаар

Алжаалгүй тэгш амар түвшин сууя” хэмээн ёстой л алиманхан сарны мөнгөн шүүдэр гэрэлтсэн дуу. Сүүлд ардын дууч Бурмаа, Мөнхбат, Банзрагч гурав сайхан дуулсан байна лээ.

“Монголын хөгжмийн мэргэжлийн дэг сургууль бүрэлдэн буй болох түүхэн үйл явцыг өөрийн хөгжмийн бичлэгээр туулан, их аваргуудын хамт “Шараа”-гийн гэсэн ая эгшгийн хувилбарыг бүтээж, Монголын нийтийн шинэ уянгын дууны нэрт мастер болсон” гэж доктор Б.Батжаргал, төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Цогзолын Нацагдорж нар бичсэн байдаг. Хорин хэдтэй залуу, чухамхүү өөрийнх нь хэлснээр хийж бүтээхийн хорхой гозгонож, онгод цалгисан үедээ “Хавар ирлээ шүү, хүүхнүүд ээ” хэмээх дуу хийж нэг сургуулийн багш, дотны найз Зангадаараа дуулуулжээ. Хаянхярваагийн шүлэг, Шараагийн хөгжим “Хавар ирлээ шүү, хүүхнүүд ээ” дуу эдүгээгийн хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Баартуугийн Зангадын нэрийн хуудас бүтээлийнх нь нэг болж, ямар сайндаа “Зангад ирлээ шүү, хүүхнүүд ээ” гэсэн шог яриа хүртэл гарахав. Шараа, Зангад хоёрын уран бүтээлийн ундарга эндээс эхэлж, удаа ч үгүй их Нацагдоржийнхоо “Монголын үзэсгэлэнт саран гуа намайг төрүүлсэн ижий” хэмээх шүлгэнд аялгуу бүтээсэн түүх бичигддэг.

“Дууны хөгжим бичээд, дуунууд маань хүмүүст хүрээд, олны талархал хүлээж байсан тэр цагт ээждээ зориулж ганц сайхан дуу хийх юмсан гэх бодол үргэлжид төрдөг байлаа. Нэг өдөр Зангад маань “Чи энэ үгээр дуу хийгээдэх, би дуулъя” гэдэг юм. Хартал, Нацагдоржийн эхийн тухай шүлэг байна. Энэ шүлгэнд чинь Лувсаншарав багш, Солийн Цоодол багш хоёр аялгуу хийчихсэн. Багш нарынхаа дуунд дахин аялгуу хийх нь надад ахадна гэтэл, нэг шүлгэнд хэдэн ч ая хийсэн болно шүү дээ гэсэн хариу хэлдэг юм. Тэр даруйд муу ээж минь бодогдлоо. Жаалхан би хонины захад суугаад ээжийг эмчлүүлэхээр ахын авч явсан замыг нулимс дүүрэн харуулдаж сууснаа саналаа. Тэр уудам тал, алсын алсад одсон уртын урт зам. Нутгаасаа цовоо цолгиун гарсан тэмээний унжиж хоцорсон хоёр бөх, яс арьс болтлоо турсан хээр морь, итгэл өвөрлөж явсан ахын минь урвагар баргар царай энэ бүхэн үүрд ээжгүй болжээ гэсэн өнчин зүрхний мэдрэмж тухайн агшинд дахин зурагдаж Нацагдоржийнхоо “Миний ээж” шүлгэнд би уйлж байгаад аялгуу хийсэн. Зангад маань сэтгэл зүрхээ оргилуулан байж дуулсан. Гончигсумлаа багш дууг минь сонсчихоод “Радиогийн фондод шууд бичүүл. Ийм дуу бичүүлэхгүй, өөр ямар дуу бичүүлэхэв” гэж өндөр үнэлдэг юм байна. Лувсаншарав багш “Пушкиний шүлгэнд олон хөгжмийн зохиолч ая хийсэн юм шүү” гэж хүлээн зөвшөөрсөн. “Алтан дэлхийд нар ганц, амьд явахад эх ганц” гэсэн шад мөрийг дууныхаа өмнө бичээд, мянган сайхан үг байсан ч дахиж би ээжийн тухай дуу хийхгүй гэдгээ тангарагласан. Энэ бол ижийдээ босгосон миний мөнхийн суварга” хэмээн хөгжмийн зохиолч маань нулимстай өгүүлдэг.

“Хар ус нуурын шагшуурга

Намрын салхинд исгэрнэ

Харахад нэг л уйтгартай

Намс намс бөхөлзөнө

Нүдэнд торох бараагүй

Нуурын ус цэнхэртэнэ

Нүцгэн уулс чимээгүй

Өнгөн дээр нь сүүдэртэнэ…” гэж их Явуугийн сонгодог шүлгэнд аялгуу хийсэн нь Жамбалын Шарааг мэргэжлийн хувьд улам өндөрт өргөсөн. Олны дунд Ооба гэж алдаршсан яруу найрагч Намжимын Очирбат “Явуугийн энэ шүлгэнд чи аялгуу хийгээч, сайхан дуу болно доо” гэж гар бичмэлийг нь авчирч өгчээ. “Ая биччихээд Явуухулан гуай руу утасдаж сонсохыг хүслээ. Том зүрхтэй ч байж дээ. Харин тэр мундаг хүн өөрөө хүрээд ирсэн. Хуучны аваргууд чинь яасан даруухан улс байсан юм бэ. Төгөлдөр хуур дээрээ тоглож өөрөө дуулж үзүүллээ. Сайхан дуу болжээ гэж байна. Тэгэхээр нь зориг ороод “Та намайг уучлаарай, шагшуурга гэдэг чинь угтаа юу гэсэн үг вэ” гэсэн Явуухулан гуай инээгээд “Чи баруун аймгийн хүн биш учраас мэдэхгүй байж мэднэ. Чамд яавал амархан ойлгуулах вэ” гэж хэсэг бодсоноо, “Шараа чи Туулын шугуйд очиж үзсэн үү” гэв. “Үзсэн үзсэн” гэсэнд, за тэгвэл Туулын бургас шуугихыг хэлж байгаа юм, Хар ус нуурын зэгс намартаа салхины аясаар шуугихыг шагшуурга гэж байгаа юм хэмээн ойртуулан хэлж өглөө. Би салхины аясаар ганхах бургасны ширхэгийг бодоод дууны нэг хэмт загварыг эвдсэнээрээ нэгэн ёсны нээлт хийсэн юм” гэж өчив. Энэхүү нээлт гэдэг нь үнэн юм. Учир нь “Хар ус нуурын шагшуурга” дуу гарсан даруйдаа Монголын залуучууд оюутны 2 дугаар их наадмын тэргүүн шагнал хүртсэн.

Энэ тухай төрийн шагналт, ардын жүжигчин Сэмбийн Гончигсумлаа гуай “Жаран нэгэн онд Монголын залуучууд оюутны II их наадамд зориулсан уран бүтээлийн уралдааныг дүгнэж байсан цаг. Залуу хөгжмийн зохиолч Шараагийн “Хар ус нуурын шагшуурга”-ыг Зангад дуулаад орхисон чинь хэмжээ хэмнэл нь солигдоод нэг л сонин болоод явчихлаа. Зохиогч нь тэгж бичив үү, дуучин нь тэгээд дуулчихав уу гэдгийг мэдэхийн тулд нотыг нь бичүүлж шалгалаа. Тийм ээ, хэмнэл солигдсон боловч үгийн утгыг яв цав илэрхийлээд зогсоогүй, манайд тогтсон нэг хэмт загварыг эвдэж шинэчлэл хийсэн байв. Энэ нь уул бүтээл их наадмын уралдаанд түрүүлэх гол үзүүлэлт болсон” хэмээн тодорхойлж хэлсэн байдаг. “Хар ус нуурын шагшуурга” Монголын уянгын дууны нэг хэмт загварыг эвдсэн гэдэг нь ийм учиртай. Агуу их Гончигсумлаа тэргүүт аваргуудын шүүн тунгаасан үзүүлэлт тухайн үедээ шуугиан болж байсан нь илэрхий. Ийнхүү Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Жамбалын Шараа хорин хэдхэн насандаа Монголын дууны урлагт шинэчлэл хийж гавьяа байгуулжээ.

Тэрээр Их Нацагдорж, Явуухулан нарын тансаг уянгыг хөгжимд анх нэвтрүүлснээрээ ямархан зиндааны уран бүтээлч гэдгээ бататгадаг. Жаран дөрвөн онд болсон Монголын хөгжмийн зохиолчдын анхдугаар их хурлын хүлээн авалтын үеэр Явуу хундагатай архи барьчихсан үүд хавиар зогсож буй Зангад, Шараа хоёрыг чиглэн ирээд “Хар ус нуурын шагшуурга не повторимое приозведение. Спасибо вам больше. За это выпим” гэж хэлжээ. Их Явуугийн оросоор сэтгэл догдлон “Энэ бол хэзээ ч давтагдахгүй бүтээл” гэсэн нь нэгийг өгүүлнэм буюу. Явуухулан гуайн тэр том үнэлгээнд урамшсаных биз “Сартай шөнийн дуу”, Агийн цэнхэр утаа шиг гэдэг “Эх орны тухай дуу”-нд нь аялгуу хийсэн. Мөн миний өсч төрсөн нутаг Ганга нуурын тухай тэр сайхан шүлгэнд аялгуу хийж билээ. Урам хайрлахад бүтээл аяндаа ундардаг юм шүү гэж эдүгээ 83 насны сүүдэр зэрэгцэж яваа буурал хөгжмийн зохиолч сэтгэл догдлон хэлж байна.

Шараа гуай цаг ямагт гэгээн зөөлнөөр инээмсэглэж явдаг, бусдыг хүндэтгэхийн өндөр соёлыг хадгалсан нэгэн. “Эмээлтэй морины эзэн” Лу.Цэнд-Очир эрхэм уран зохиолчоор хөтлүүлэн урлагийн замд хөл тавьж, төрийн шагналт ардын жүжигчин нэрт морин хуурч Гомбодоржийн Жамъян, гавьяат жүжигчин алдарт хийлч Цэрэндолгор, нэрт удирдаач төрийн шагналт, ардын жүжигчин Жамъянгийн Чулуун нараар шалгуулан одоогоос бараг 70 жилийн өмнө буюу 1952 онд хөгжмийн сургуулийн босго алхсан эл эрхэм “Миний эх орон” дуу бүтээж, түүнийгээ “алдан гургалдай” Аюушийн Загдсүрэнгээр дуулуулж явсан гээд бахдам сайхан хувь заяаны эзэн. Их урлагийн алтан үеийнхний хормой дээр гишгэн нэрээ цуурайтуулсан ч угийн даруу төлөв зан чанараа сахиж чимээгүйхэн амьдарч ирсэн. Түүний “Эх орны уянга” дан хөгжмийн бүтээл нь ардын хувьсгалын 50 жил(1971)-ийн уран бүтээлийн уралдаанд тэргүүлж “Шараа дан чавхдаст найрал хөгжмийн зохиолоороо манайд үгүй байсан шинэ төрөл буй болгон уянгалаг аясаар хүний сэтгэлийн ертөнц, эх орны зургийг туурвилаа. Тэрээр хоолойн зүйн ухаанд зохиолоо тулгуурласан нь амжилт олжээ” гэж судлаачид бичиж байв. Уянгын дуунуудаас гадна “Гэгэлгэн аяз”, “Шанзанд зориулсан 12 дасгал”, симфони чуулбар, хийлийн концерт тэргүүт 60 гаруй хөгжмийн бүтээл, мөн гавьяат И.Нямгаваагийн “Бардам туулай” жүжиг болон бүжгийн арваад хөгжим бичиж их урлагийн урын санг баяжуулжээ. Том хүү Одонтөр нь идэр залуудаа Вергилийн алдарт “Энейн дуулал”-ыг орчуулж шуугиан тарьсан бол бага хүү Баттөр нь 23-хан настайдаа орчин үеийн утга зохиолоор докторын зэрэг хамгаалж биднийг түүчээлж явааг шигтгээ болгоё.

Шараа гуайтай алтан үеийн бурхдын тухай хуучилж суух шиг сайхан юм үгүй. Нүд нь гялалзаж ирээд инээд цалгиан ярина. “Намайг хойно сурч байхад дуучдаас Пүрэвдорж, Дариймаа, Лувсандамдин гуай, Цэвэлсүрэн, Нямсүрэн энэ хэд сурч байлаа” гэх юм уу, эс бөгөөс одоогийн дуурийн театрын дэргэд ардын жүжигчин Гонгорын Хайдавын байгуулсан сургуульд багшилж зууны манлай Уртнасан тэргүүт одуудад хичээл зааж явлаа гэх нь тун бахтай сонсогддог. Хөгжмийн ангид хамт суралцсан Бэгзийгээ насан туршдаа бодож, авьяас билэгт найзынх нь амьдрал гунигтай төгссөнд сэтгэл шархирч, хийлээрээ хөгжимдөн “Маамуу нааш ир”-ийг бичүүлснийг нь радиогоор сонсон уйлж тайтгардгийг мэдэх юм. Андын журмыг тэгж насан туршид барьж явна гэдэг хэцүү. Жамбалын Шараа ийм л ховор, гэгээн сайхан хүмүүн билээ.

-БАЯН АЙЛЫН ХҮҮХЭД ААВ ЭЭЖИЙНХЭЭ ХӨРӨНГӨӨР НААДАЖ ТОГЛОЖ БАЙГАА БИШДЭЭ ЯМАР. МОНГОЛД ХЕРОГИЙН БААТАРААС ӨӨР НАЙРУУЛАГЧГҮЙ ХЭРЭГ ҮҮ-

Соёл урлагийн сэтгүүлч, “Үлэмж” продакшны продюсер, Соёлын тэргүүний ажилтан Ё.Мөнхзаяатай наадмын өдрүүдэд ард түмэнд хүрсэн контентын талаар ярилцсанаа хүргэе.

---

-Өнөө жил наадам хийгээгүй ч Херо Баатарын “Би монгол хүн” контент наадмын өдрүүдэд ард түмэнд хүрсэн. Хувь уран бүтээлчийн бүтээл бол нэг хэрэг. Харин төр засгаас бодлогоор явуулсан наадмын контентод та сэтгэл дундуур байсан. Яагаад тэр вэ?

-Наадам гэдэг миний хувьд үзэж харах, баярлан догдлох зүйл олонтой, бага насны сэтгэлд хоногшсон сайхан дурсамж ихтэй хамгийн гоё баяр. Би хөдөөний хүүхэд. Аав минь сумын дарга, тухайн үеийнхээ намын үүрийн даргын ажлыг олон жил хийсэн хүн. Наадмаар морины комиссын машин хурдан морьдыг гараа хүртэл яг араас нь дагаж дутуу эргүүлэхгүй, гараа будлиулахгүй байхад анхаарч, аав минь машиныхаа цонхоор цагаан хоолой цухуйлгаад “Яваарай, яваарай. Явсхий явсхий…” гээд л гарааны газар хүртэл явдагсан.

Би аавынхаа машинд сууж морь бүрийг ийнхүү дагадаг байж билээ. Тийм болоод ч тэрүү наадам болохоор л аав ээжтэйгээ өнгөрүүлсэн бага насны сайхан дурсамж сэргэж, сэтгэл догдлоод нэг л сайхан байдаг юм. Сүүлд сэтгүүлч болчихоод олон ч наадмаар, мөн наадмын өмнөх бэлтгэлийн үед нэвтрүүлэг хийн Төв цэнгэлдэхэд ажилласан. Өөрийн эрхгүй л огшоод, омогшоод сайхан байдаг. Харин сүүлийн хоёр жил цаг үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан цахим наадам, наадамд зориулсан телевизийн контент хийлээ. Яг үнэндээ бол өнгөрсөн жилийн цахим наадмын нээлт ч тийм сайхан болоогүй. Гэтэл энэ жилийн контент бүр долоо дордож, олон ч хүний уур бухимдлыг төрүүлсэнд харамсаж байгаагаа нуухгүй ээ. Наадам хийнэ, хийхгүй гэсэн асуудлууд яригдаж, төсөв мөнгөний тухай олон нийтэд хүрч, хүнд хэцүү цаг үед хэрэгтэй зүйлдээ зарцуулсан нь дээр гээд ард түмэн, дийлэнх масс эсэргүүцээд байхад зөрөн барин хийсэн болохоор энэ удаагийн контентод хүмүүс их хүлээлттэй байсан байх. Тэгээд ч Ардын хувьсгалын 100 жилийн ой гэдэг утгаараа үнэхээр л хийх ёстой юм бол хийсэн шиг хийж 100 жилийн түүхийг, чухам Ардын хувьсгал гэж юу байсан юм бэ гэдгийг хүүхэд залууст товч бөгөөд тодорхой ойлгуулчих хэмжээний, хөгшид буурлуудад үүх түүхээ эргэн санах дурсамж ч юмуу, нэг тийм үр дүнтэй үлдэх юмтай, өгөөжтэй, сайхан контент хийсэн бол болох байлаа. “Би монгол хүн” гэсэн нэрэндээ тохирсон Монголоороо бахархан омогшсон, огшсон, сэтгэл сэргээсэн зүйл ховор байсан.

-Та урлагийн олон сод авьяастнуудын тухай хөрөг нэвтрүүлгүүд бүтээж олонд хүргэсэн уран бүтээлч. Үндсэндээ урлагийн гал тогоонд яваа хүн. Наадам болоогүй ард түмэн үзэх юмгүй энэ үед ганцхан хүнд эрхийг нь өгсөн нь хөнгөн хуумгай болоход нөлөөлөв үү. Хэд хэдэн студи продакшнд хувааж өгөөд, хариуцлагын гэрээ байгуулах санал их зөв санагдсан?

-Тийм ээ, би Монголын түүхийг, өнөөдрийн бидний энэ энх цаг, хөгжил цэцэглэлтийг өөрийн хөлс хүч, мэргэжил мэдлэг, авьяас чадвар, ухаан бодлоороо залан залуурдаж, хийж бүтээн үлдээсэн салбар салбарын олон гайхамшигтай хүмүүсийн тухай хөрөг нэвтрүүлгийг Монгол HD телевизэд байхдаа 40 гаруй дугаар хийсэн. Бие дааж продакшн болж гарснаасаа хойш ч хөрөг нэвтрүүлгээ дагнан хийсээр байгаа. Тэр эгэл энгийн бөгөөд агуу хүмүүсийн тухай нэвтрүүлгийг хийх бүртээ, тэдний тухай судлах бүртээ маш ихийг ойлгож, маш ихийг ухаардаг. Тэр хэрээр залуу хойч үеийнхэнд таниулан мэдүүлэх юмсан гэж хичээдэг. Телевизэд байхдаа 2011 онд Ардын хувьсгалын 90 жилийн ойгоор Монгол наадмын тухай нэвтрүүлэг хийж байснаа санаж байна. Тухайн үед хүмүүс их ам сайтай хүлээн авч, тэндээс их зүйлийг мэдэж авлаа гэж байсан юм. Энэ мэтчилэн манайд хангалттай олон телевиз байна, олон студи продакшнууд байна. Тэднийг хүн хүч, техникийн боломж бололцоо, мэргэжил туршлага, ур чадварын хувьд харгалзан үзэж, маш тод томруун хариуцлагын гэрээ хийгээд ажиллуулсан бол олон төрөл жанрын, олон санаа бодол уралдсан сонирхолтой, үзүүштэй сайхан бүтээлүүд төрөх байлаа гэж бодож харамссан. Хариуцлага гэдгийг хүн бүхэнд ухамсарлуулж, тэгээд хийе бүтээе гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй бүхэнд итгэж, боломж өгвөл хийж чадахгүй зүйлгүй чадварлаг залуус их болжээ. Хэрэв наадмын контентыг ганцхан Херо гэдэг студид монопольдож өгөхгүйгээр энэ олон студи продакшнуудын хүчин чадлыг гаргаж ашигласан бол наанадаж үзэгчдэд үзэх юм ихтэй, олон төрлийн, олон янзын хийц хэлбэртэй сонирхолтой, цаанадаж түүнийг хийж байгаа олон студи продакшнууд ажил орлоготой байж тэр хэрээрээ улс орны хөгжил, эдийн засагт бага ч болов нэмэртэй баймаар санагдах юм. Эцсийн эцэст энэ чинь л улс орноо хөгжүүлэх, ард иргэдээ ажилтай орлоготой байлгах төр засгийн бодлого байлтай. Тийм ээ, миний харамсал үүн дээр л гол нь байгаа юм. Манай төр засаг, яам тамга ердөө доошоо ард түмэнтэйгээ, аж ахуйн нэгж байгууллагуудтайгаа тулж, үнэн бодит дүр төрх, хийж чадах чадахгүй зүйл, юу болоод юу нь болохгүй байгааг мэдэрч ажиллахгүй юм. Дээгүүрээ том том, сайхан зүйл их ярьж, яг хөрсөн дээрээ буугаад доод шатандаа ирэхээр бөөн хээл хахууль, хүнд суртал, танил тал, өнгө мөнгө, ялгаварлан гадуурхалт. Төр засаг нь бодлогоор нэг хэсэг хүмүүсийн эрх ямба, ашиг орлогын төлөө ажиллаад байгаа ч юм шиг харамсалтай л байна даа.

-Херо гэдэг студиэс өөр газаргүй, Баатар гэдэг хүнээс өөр найруулагчгүй юм шиг монголчууд сүүлийн хоёр жил клипний цуглуулга үзлээ. Харамсалтай байна, ичмээр байна гэж хэлсэн. Энэ удаагийн контентын ичмээр болсон гол шалтгаан нь юунд байв. Урлаг судалдаг уран бүтээлчийн хувьд юу юун дээр яаж алдсаныг хэлж өгөхгүй юү?

-Би урлаг судлаач хүн биш л дээ. Гэхдээ соёл урлагийн чиглэлээр мэргэшиж, олон жил соёл урлагийнхныхаа тогоон дотор чанагдаж, тэднийхээ баярлах гуних бүхнийг нь хуваалцан явдаг сэтгүүлч хүнийхээ хувьд наадам хийнэ, хийхгүй гэж талцаж байх үеэс л дуу хоолойгоо хүргэж, үзэл бодлоо илэрхийлэн, цар тахлын энэ аюултай үед соёл урлагийнхнаа, цаашлаад тэдний гэр бүл, үр хүүхдийн амь нас эрүүл мэндийг золиослон ийм зүйл хийхийг эсэргүүцэж байсан. Соёл урлагийнхныг хаа явсан газраа нохойд барьдаг мод шиг байлгаж, урлагийг улстөржүүлж болохгүй санагддаг. Гэтэл сая юу болов? Мэргэжлийн урлагийн байгууллагынхан яах ч аргагүй ажлаа хийж байгаа төрийн байгууллагын албан хаагчид болохоор Хүй долоон худагт халуунд нь халж, хүйтэн бороонд хөрч бүхэл бүтэн 10 хоног тэнд тарчилсан. Тарчилсан гэж хатуу хэллээ. Хэлэхээс ч арга алга. Тэнд байгаа хэд хэдэн хүнтэй би тухайн үед утсаар ярьж холбогдсон. Бичсэн ч бичлэггүй, хийсэн ч юмгүй, цэргийн хуаран шиг юманд л байж байна. Яг таг бүрэн дүүрэн төлөвлөгөө зохиол юу ч байхгүй, Баатар найруулагч тухайн үеийнхээ эмоцоор л тэгвэл гоё юм байна, ингэвэл зүгээр юм байна гээд л хольж солиод, хонь хурга нийлсэн юм шиг л болж байна гэж ярьж байсан. Арай ч дээ, төр засгаас бодлогоор явуулж байгаа наадмын контент гэж байдаг, тэгээд бас заавал хийнэ гэж үхэн хатан зөрж байж ийм юм хийж, ингэж хайран цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө, тэр олон хүний эрүүл мэндээр тоглож байдаг гэж бодохоор гомдмоор ч юм шиг, уур хүрмээр ч юм шиг. Эцсийн эцэст татвар төлөгч нарын мөнгөөр ингэж тоглож болохгүй л дээ. Ямар баян айлын эрх хүүхэд ээж аавынхаа хөрөнгөөр наадаж байгаа биш дээ. Сошиал орчин дахь хүмүүсийн хандалтыг хүн бүхэн л харж, уншиж байгаа байх. Зууны бараг 98 хувь нь дургүйцсэн, ойлгоогүй, таалагдаагүй, муу байсан хэмээн сэтгэгдлээ бичсэн байсан. Аргагүй шүү дээ. Өвчин зовлонтой, үхэл хагацалтай ийм цаг үед Ардын хувьсгалын 100 жилээ ч тэмдэглэж чадахгүйд хүрч, амьд эрүүл саруул л байвал бусад нь болно оо гэж ард түмэн хүлээн зөвшөөрч байхад, зөрж дайран тэр олон хүнийг дайчлан эрсдэл рүү авч оччихоод юу хийх нь энэ вэ? Үнэхээр ичиж байна, харамсаж байна. Хүн зоныхоо сэтгэл санааг сэргээсэн, урам зориг, итгэл найдвар хайрласан сайхан бүтээл хийгээд наадмын өдрүүдэд ард түмэндээ хүргэсэн бол жинхэнэ Ардын нам, ардын засаг төрийн хэрэг гарах байлаа. Тэр олон сайхан уран бүтээлчдийг тэгж олон хоногоор хорьж тушчихаад, утга учиргүй овооролдон шамбааралдуулж, хий дэмий сүрийг үзүүлэн дөвчигнөсөн нэгэн хэв маягийн ийм дэмий зүйл хийх хэрэг байсан ч юм уу.Одоо тэгээд тэр эрх мэдэлтнүүд нь ард түмний энэ дургуйцэл, уур бухимдлыг олж хараад хариуцлага энэ тэр тооцдог ч юм уу, үгүй ч юм уу.Уг нь би улс төр энэ тэр рүү хуруу байтугай хошуу ч дүрж үзээгүй соёл урлагийн сэтгүүлч хүн. Гэтэл сүүлийн үед төр засгийн ийм увайгүй, улайм цайм дээрэм тонуул шиг үйлдлүүдийг хараад төрийн хэрэг тэр дээгүүрээ л болдог юм байгаа биз гээд дуугүй сууж чадахгүй л болчихоод байна даа.

-Таны бодлоор ямар ямар уран бүтээлчдийг оролцуулж, хэрхэн найруулгатай, монгол хүний зүрхийг огшоосон, ирээдүй хойч үеэрээ бахархуулсан даац далайцтай концтентыг хийж болох байсан тухай саналаа хэлнэ үү?

-Манайд үүх түүхээ мэддэг үгээ хэлж зааж зөвлөөд өгөх эрдэмтэн мэргэд, түүх судлаач нар нь байна. Тэр бүхнийг тод томруун амилуулаад өгөх гайхалтай мундаг жүжигчид дуучид, хөгжимчид, бүжигчид нь байна. 100 жилийн түүхэнд бүтээгдсэн суут агуу бүтээлүүд нь байна. Гагцхүү тэр бүхнийг зөв удирдан чиглүүлэх удирдагч, зөв өнцгөөс зөв найруулан тавих зангарагтай найруулагчаа л олж тавьж чадсангүй. Бидэнд омогших түүх бий. 100 жилийн түүхэнд бүтээсэн зүйлтэй, түүнээ магтан мөнхөлсөн бүтээл арвинтай ард түмэн. Түүнийг сэтгэл зүрхэнд хүртэл харуулах байсан юм. Тусгаар тогтнолоо ингэж л олсон юм шүү дээ, түүнийг хайрлан хамгаалж яваарай гээд ой тойнд нь ортол хэлээд ухааруулаад өгөх цаг үе нь энэ 100 жилийн ой байсан юм шүү дээ. Соёл урлагаар хүнийг соён гэгээрүүлдэг гэдэг дээ. Гэтэл соён гэгээрүүлэх нь байтугай л юм боллоо доо… Нэг л хүнд эрхийг нь өгөөд байхаар ингээд нэгэн хэвийн, хуулбарласан шинэ соргог биш зүйлүүд гарч байгаа юм. Олон хүнийг олон студи продакшн хамруулсан бол бүгд өөр өөр, шинэ соргог санаа шийдлүүд гарах байсан биз ээ.

-Ер нь аливаа юм танил тал, ах дүү, хамаасан садан гээд эрх ашгийн зөрчилтэй бол асуудал үүсдэг. Ноёны бөх давдаг шиг Монголд бүхий л юм ийм нэг үхээнц байдалтай болсон. Чаддаг хүнд нь эрхийг нь өгөөд дараа нь хариуцлагыг нь үүрүүлдэг баймаар санагдах юм?

-Яг энэ л хамгийн их дутагдаад байгаа зүйл дээ. Сандал суудлын төлөө үхэн хатан тэмцдэг, танил тал ах дүү хамаатан саднаа харж үздэг, өнгө мөнгөөр эрх мэдэл авдаг энэ бузар муухай тогтолцоог халахгүйгээр ер нь хол явахгүй дээ. Мөнгөтэй хүн биш, чаддаг хүнд нь эрхийг нь өгөөд хариуцлага гээчийг маш хатуу тооцдог байж гэмээнэ улсын хөгжил ярихгүй бол энэ мэтээр бол хөгжил яриад ч нэмэргүй санагдаж, урам хугарч байна. Адгийн наад зах нь хичнээн жил хүсэн хүлээсэн Соёлын яамтай боллоо гээд л соёл урлагийнхан баярлаж байсан цаг саяхан. Гэтэл энэ ичмээр контентын төлөө соёл урлагийнхнаа золиослоод, таг дуугүй тэр мөнгө угаах ажилдаа түлхээд л орхисон. Эцэст нь ард түмэн мэддэгээрээ, таньдагаараа урлагийнханд бурууг өгч, дуулсан дуу, гаргасан үйлдэлд нь буруушаан шүүмжилсэн. Ард түмний ч буруу биш. Тэд энэ бүхнийг зөвхөн найруулагч удирдан зохион байгуулдаг гэдгийг мэдэхгүй учраас тэр. Урлагийнхан найруулагчийн төлөвлөгөөний дагуу л хий гэснийг хийж, дуул гэснийг дуулж гүйцэтгэж байгаа. Тэнд бужигнаан дунд хий гэснийг нь хийж бичүүлээд байсан, юу болох нь ч бүү мэд. Яг контент гээд телевизээр гарахад үнэхээр ичлээ гэсэн хүмүүс ч байсан. Үнэндээ бол урлагийнхан дуугүй л байгаа болохоос ингэж бодож байгаа нь дийлэнх байх шүү. Гэхдээ урлагийнхан маань одоо бүгдийг дуугүй гүйцэтгэдэг биш, болох болохгүйг хэлчихдэг, дургүй зүйлээсээ татгалзчихдаг зангарагтай л байх хэрэгтэй байна.

-Одоо тэгээд бид чинь наадмаараа ч үзэх юмгүй болж, их урлаг маань сүүлдээ мэргэжлийн бус хүмүүсийн зугаа төдий зүгээр нэг савсганасан, дөвчигнөсэн наадаан цэнгээн болж дуусах нь шив дээ. Үүнд таны бодол…?

-Ер нь сүүлийн үед соёл урлаг гэдгийг шоу цэнгээнтэй андуурдаг хүмүүс их болсон. Шинэ засгийн газры сайд нарын тангараг өргөх ёслол дээр Их хурлын дарга “Манай соёлын сайд бол гаднын олон шоуг телевизэд тавьсан хүн дээ” гэж хурлынхаа индэр, суудал дээрээсээ ичихгүй, улайхгүй хэлж дулдуйдаж байсан. Ингээд л төр засаг нь соёл урлагийг шоу цэнгээн гэж хараад ойлгоод, тийм хүнээр сайд тавиад байхаар Монголын төрт ёсны наадамдаа зориулсан контент нь ийм холион бантан байхаас ч аргагүй л болж байна. Бүх зүйл хоёр талтай, хийж байгаа хүн заавал шүүмжлүүлдэг л дээ. Контент хийе гэсэн санаа нь сайхан ч тэр их нөөц бололцоо, цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгийг дэмий үрж муу зүйл хийсэнд, хоёр жил дараалан нэгэн хэвийн хэлбэр хийцтэй зүйлийг нэг л хүнээр хийлгэсэнд л ард түмэн бухимдаж байна. Шүүмжийг хүлээн авч, засаж залруулж байж хөгждөг. Шүүмжгүйгээр ямар ч зүйл хөгжихгүй. Ер нь бол зөв залаад хөгжүүлээд дэмжээд явбал Монголын соёл урлаг шиг арвин баялаг, Монголын урлагийнхан шиг авьяас чадалтай, ундарга сайтай улс цөөн байх шүү. Уучлаарай, улстөржиж байна гэж бүү бодоорой. Үнэхээр улс үндэстнийг соёл урлагаар соёлжуулан гэгээрүүлдэг. Гэтэл улс төр нь соёл урлагийг боомилоод, булшлаад байхаар дуугүй суугаад байж чадахгүй нь ээ.

Коронавирусийн аюулт цар тахал хүн төрөлхтний соёл иргэншилд айхавтар том өөрчлөлт оруулж буйг бид харж байна. Ковидын дараа дэлхий ертөнцөд урьд өмнө байгаагүй дүрэм журам үйлчилж, цоо шинэ амьдрал өрнөнө гэдгийг эрдэмтэн судлаачид бичиж байгаа. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд гар барьж мэндчилдэг ёс байхгүй болж, хүн төрөлхтөн буддистууд шиг алгаа хавсран мэндчилэх болсон. Мөн олон нийтийг хамарсан хурал цуглаан, уулзалт зэргээс улс орнууд татгалзаж онлайн хэлбэрт шилжсэн. Ази, Европыг хамран жил бүр тогтмол болдог өндөр хэмжээний уулзалтууд цахимаар явагдаж, тухайн орны төрийн тэргүүн, Ерөнхий сайдууд бодлого шийдвэр, байр сууриа нүүр тулан уулзаад ярьж байгаа мэт дэлгэцийн цаанаас маш чөлөөтэйгөөр илэрхийлж байна. Албан газар, аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа ч өөрчлөгдөж, нэг танхимд бөөнөөрөө цуглаж хуралддаг байдал онлайнд шилжсэн гээд хүн бүхний мэдэх олон зүйлийг дурдаж болно. “Өдрийн сонин” ч энэ тухай зөндөө бичсэн.

Харин монголчуудын аялал зугаалга нэртэй архидалт, дээрээс нь үсний найр, одонгийн угаалга, насны ой, аварга малчны баяр гээд найр наадаан хот хөдөөд тасрахгүй, хорио цээрийн үед улам даамжирч, гаарч байна. Хүн төрөлхтний соёлд эргэлт ирж байгаа бол монголчуудын ахуй амьдрал, зан заншил урьдынхаараа мунхаг бүдүүлэг, ой гутам хэвээр байна. Үндсэндээ бид айргаа нэг аягаар, архиа нэг хундагаар тойруулан ам дамжуулан ууж, нэгнийхээ нус шүлсийг амталж залгилсан хэвээр байна. Коронавирусийн аюулт цар тахлаас хэрхэн сэргийлэх зөвлөмжид хамгийн түрүүнд гараа сайтар савандаж угаах, бусадтай гар барих, үнсэхээс зайлсхийх, аяга халбагаа халуун усаар сайтар угаахыг онцгой анхааруулсан. Мөн коронавирус нь агаар дуслын зам, агаараар дамжих зам, ахуйн хавьтлын зам гэх гурван замаар голлон халдварлаж буйг Эрүүл мэндийн байгууллагаас гурав дахь жилдээ тасралтгүй мэдээлж байгаа. “Ковидоор өвчилсөн хүн ханиаж найтаахад гадаад орчинд вирус тархаад хүн хоорондын зай бариагүй, амны хаалт зүүгээгүй хүн шууд халдвар хурдан авна. Иймд цахилгаан шатанд суухдаа нуруугаа харуулж зогсох, чанга дуугаар ярихгүй, шүлсээ үсэргэхгүй байх хэрэгтэй. Хүний үсэрсэн шүлс агаарт 15 минут буюу тодорхой хугацаанд байдаг учир амны хаалттай явах, нэг орчинд 15 минутаас хэтрэхгүй байх”-ыг дахин дахин зөвлөсөөр байгаа. Мөн ахуйн хавьтлын замаар, бохир гараар дамжих халдварт хүний гар хүрдэг эд зүйлс бүгд ордгийг хэлж, аяга таваг, халбага сэрээгээ өөр хоорондоо сольж болохгүйг анхааруулан, халуун усаар савандаж угаахыг цаг минут бүр сануулж байгаа.

Гэтэл монголчууд бид юун аяга тавгаа солихгүй, бохир гараар хүрэхгүй байх вэ. Гэр дүүрэн, танхим дүүрэн найрчид цуглаад тэнд байгаа эрэгтэй, эмэгтэй, хөгшин залуу, хүүхэд хамаагүй бүгд нэг аяганаасаа ууж дэлхий нийтийг сөхрүүлсэн аюулт цар тахлаар өвчилж болох гурван гол замын халдварыг нь дээд зэргээр зөрчиж байгаа. Үүний гороор халдварын тоо буурахгүй, нас барагсдын тоо буурахгүй байна. ЭМЯ-наас хөдөө орон нутаг руу аялал зугаалгаар явахдаа бөөгнөрөл үүсгэж хорио цээрийн дэглэм зөрчсөн иргэдийг шинжилгээнд хамруулахыг уриалж байна лээ. Ийн уриалах нь өөрсдийгөө болоод бусдыг хуурсан дэндүү өрөвдмөөр арга шиг санагдана. Бөөгнөрөл үүсгэх, хорио дэглэм зөрчих гэдэг бол юу ч биш. Үүнийг зогсоож ч чадахгүй. Харин хамгийн гол нь нийлж наргихдаа нэг хундагаар архиа тойруулдаг, найр наадамд нэг аягаар айргаа дамжуулж уудаг энэхүү “ёс заншил” гээч эрүүл мэндийг хорлосон зүйлийг шууд таслан зогсоох хэрэгтэй байна.

Цар тахлын нөхцөл байдал өнөөдөр тун аюултай түвшинд байгаа нь мэдээж. Гэвч ковидоос илүү монголчуудын зан заншлын улбаа нь өөрөө аймшигт “цар тахал” болчихоод байна л даа. Энгийн ганцхан жишээ хэлэхэд, хөдөө амарч байгаад хамаатан садан, ах дүү нарынхаараа орлоо гэж бодъё. Согтуу хөлчүү, айраг архиндаа хахаж цацсан, найрлаж наадсан хүмүүс байна. Тэдний бохир заваан гараар барьсан, нус шүлстэй шавхруугаа шингээж дамжуулж уусан аягатай айрагнаас хүүхэд гүйж очоод балгачихна. Үүнийг харсан найрчдын дотроос эрэгтэй, эмэгтэй хөгшин хөвөө хэн нь ч ялгаагүй “боль, заваан” гэж хэлэхгүй, харин ч төв газрын хүүхэд гэхэд сүрний нүүрэмгий юм, айраг уучихаж байна шүү гэцгээн дор бүрнээ магтан хөөрцөглөнө. Ийм л бүдүүлэг, соёлт хүн төрөлхтний нийгэмд байж боломгүй, өөрсдийгөө хэтэрхий доромжилсон, хүүхэд залуус ирээдүй хойч үедээ муу муухайгийн жишиг болсон энэ байдлаасаа одоо салах хэрэгтэй. Тэгж байж монголчууд бидэнд шинэ соёл бий болно, цар тахлыг ч хохирол багатай давна. Хэрвээ энэ байдлаараа нэг нь нэгнийхээ шүлс цэр, нусыг уусан хэвээрээ байвал энэ зун, намрын дараа айхавтар дүр зураг харагдахаар байна.

“Айрагны аяганд шавхруу үлдээх ёстой гэсэн эрт балрын заншил B, C вирус халдварлах гүүр болж байна” гэж манай сонин өмнө нь бичиж байсан. Насанд хүрсэн хүний аманд агуулагдах 700 төрлийн бактери шүлсээр дамжин бусдад очдогийг анагаах ухаан баталсан. 700 төрлийн бактери гэдэг аюултай. Элэгний гепатит В, С вирус, ТТ вирус, хеликобактери, ХДХВ-гийн өвчин шүлсээр дамжиж бусдад халддаг. Ялангуяа элэгний В вирусийн халдвар нь уг вирусээр халдварлагдсан хүний цус, цусан бүтээгдэхүүнийг хүний биед хийхэд мөн биеэс ялгардаг шингэнүүд болох үрийн шингэн, үтрээний шүүрэл, хөхний сүү, шүлсээр дамжин халдварладаг. За тэгээд хеликобактери гэж аюул байна. Монголчуудын 76 хувь хеликобактерийн халдвартай. Хеликобактери нь ходоодны үрэвсэл шархлаа үүсгэж, цаашлаад ходоодны хавдарт шилжих үндсэн шалтгаан болдог. Тэгэхээр бидний ёс заншил, найр хуримын дэг жаяг гээч балрын энэ зүйл өөрсдийг маань хорлон сүйтгээд дууслаа. Хорт хавдрын өвчлөлөөрөө Монгол Улс дэлхийд тэргүүлэх орны тоонд орж, Солонгостой зэрэгцдэг. Харин нас баралтаараа тэргүүлдэг. Үүний эх үндэс нь нэг аягаар дамжуулж идээ цагаагаа хүртдэг явдал юм биш үү.

Мөн аяга дамжуулахад сүрьеэгийн халдвар байх магадлалтай санагддаг. Энэ тухай мэргэжлийн эмч нар “тийм, үгүй” гэсэн хариулт өгдөггүй. Сүрьеэтэй хүн ханиалгах, найтаах, цэрээ хаях, тэр байтугай ярих дуулахад ч сүрьеэгийн нян агаарт цацагдаж, энэ агаараар амьсгалсан хүмүүс сүрьеэгийн халдвар авдаг гэдэг.

Цэрээ хаяхад халдвар авч байгаа юм чинь, шүлс цэрээ аяганд нь хийгээд өгөхөд халдвар авч таарна даа. Шилтэй архи дуусах үед шавхрууг нь стаканд хийгээд жороолно гэдэг тэнэг ёс манайхны дунд бий. “Жороо шүү” гээд шууд амнаас ам дамжуулж, зарим нь архиндаа хахаж цацаад, нус цэрээ хийх нь холгүй дараагийн нөхөртөө өгдөг. Бөөлжис цутгамаар ёс заншлаасаа одоо больё оо. Олон нийтийн газар шүлсээ хаях, гэр орондоо шөнө оройн цагаар найрлах, дуулж хуурдах, бөө бөөлөх зэрэг асуудал гаргавал Зөрчлийн хуулиар шийтгэдэг болсон. Шүлсээ хаясан хүнийг шийтгэж байгаа юм чинь шүлсээ нэгнийхээ аяганд хийгээд дамжуулж байгаа гэж хэлж болохоор, үндсэндээ айраг, архийг нэг аягаар дамжуулж уудаг энэ байдлыг хуулиар хориглох хэрэгтэй байна. ЭМЯ ард иргэдийг шинжилгээнд хамрагд, аялал зугаалгаар явахдаа битгий бөөгнөрөл үүсгэ гэж шал дэмий уриалахын оронд айраг, архийг нэг аягаар дамжуулан ууж коронавирусийн цар тахлын жинхэнэ суурь үндсийг бий болгож буйг эсэргүүцэн, хориглох хуультай болохыг төр засгаас шаардах хэрэгтэй. Ард түмэн ч үүнийг шаардмаар байна. Нэгнийхээ шүлсийг дамжуулж “уудаг” ёс заншил гэж байх ёсгүй.

Эх орноосоо дүрвэн гарсан цагаач, төрсөн газар нутагтаа хүчингүй хэмээн зарлагдсан удирдагч, шашин төрийг хослон баригч, Буддын шашны ламайзм хэмээх нэгэн урсгалын тэргүүн, Хятадын засгийн газрын нүдээр харвал сепарист, хүн төрөлхтний шинэ үеийн оюун санааны лидерүүдийн нэгэн гэхчлэнгээр олон талаас нь харж болох XIV Далай лам Данзанжамцын дүр ихээхэн ээдрээ түвэгтэй, зөрчилтэй мэт санагддаг аа. Буддизмыг үндэслэгч Сиддхарта Гуатама бээр хаан төрийн эрх мэдлийг огоорох нь гэгээрлийн замд хөл тавих гол зам хэмээн амьдралаараа нотолсон атал Түвдийн далай ламууд төрийн эрхийг өөртөө хавсарган барьсаар ирсэн нь бурханы сургаалын үндсэн агуулгатай зөрчилдөг ч юм шиг бодогдуулан дээр эргэлзээний улам ч чангалах мэт.

Чухам энэ өнцгөөс харахад Далай лам, Түвдийн соёл, Түвдийг хамгаалах үзэл санаа, орчлонг огоорох тухай Буддын сургаал энэ бүхэн хэрхэн нэг дор зүй зохисоороо цогцолж таарах вэ? Энэтхэг сэтгүүлч Маяанк Чаяа чухам энэ асуултын хариуг эрсэн байна. Түүний олон жилийн ер бусын хөдөлмөрийн үр шим болсон Маяанк Чаяа. Далай лам: хүн, хувраг, мистик номыг НЭПКО хэвлэлийн газраас саяхан монголчуудад толилууллаа.

Хэрвээ буддын шашны их хөлгөнийг сүслэн дагагчид Дээрхийн гэгээний намтрыг бичвэл нэг янз. Басхүү бурханы сургаалыг буруу ном хэмээн ухаардаг өөр мөргөлтөн түүний бичвэл харах өнцөг мөн л ойлгомжтой. Харин энэхүү номыг туурвигч газар дэлхийд хүмүүний биеийг олж морилсон амьд Буддаг хөндлөнгөөс харах боломжтой, чадвартай нэгэн байлаа. Дээрхийн гэгээнтэй анх уулзан танилцах үедээ Маяанк Чаяагийн гэргий нь “Би ислам шүтлэгтэй, миний нөхөр огт шашингүй, харин хүү минь буддист болж магадгүй юм” гэсэн байх юм.

Далай багшийн айлдсан үг сургаал манайд зөндөө хэвлэгдсэн. Түүний хэлсэн үг уншсан лекцийг манайхан ч мэднэ. Харин гэгээн хутагтын туулсан замыг хөндлөнгийн хүний нүдээр харж, хүсэл мөрөөдөл, дотоод сэтгэл рүү өнгийн сонжих шинэ боломжийг дээрх ном олгож байна.

Зөрчил, харшилдаан, эсрэгцэл, үгүйсгэлийн тухай ойлголт маань ингэхэд хэр төгс төгөлдөр вэ? Тогтож ирсэн итгэл, үнэмшлээрээ юм бүхнийг тайлбарлан ухаарсаар явах нь үнэнд хүрэх хамгийн зөв зам мөн юм үү?

Тэртээ 2500 гаруй жилийн өмнө гэгээрсэн Будда юм “бүхэн агшин зуур хувьсч өөрчлөгдөнө, харагдах дүрээсээ эхлээд оюун санаанд орших үнэлэмжээ хүртэл” хэмээн сургасан энд хамаатай юу? Ертөнцийн хувьсан өөрчлөгдсөөр байхад бид түүнийг хувьсан өөрчлөгдөөгүй үнэлэмж, дүгнэлтээрээ хэмжих гээд байдаг юм биш байгаа. Бид сүүдрийг гэрлийн эсрэг тал, харыг цагааныхаа үгүйсгэл гэж хардаг. Гэтэл сүүдэр өөрөө гэрэл байгаагийн илэрхийлэл, хар нь цагааныхаа тусгал л шүү дээ. Харахад эсрэг мэт боловч салгахын аргагүй нэгдэл, бие биенийхээ илэрхийлэл. Бид бие махбод руу хоол унд орох явцыг тансаг ёслол, баяр хөөр гэж үздэг, харин орсон хоолоо буцаад гарах явцыг нь тун таагүй, муухай явдалд тооцдог. Бид хошногоныхоо дээд үзүүрийг маш гоё эрхтэн гэж бахархах атлаа, амныхаа доод үзүүрээс жигшдэг. Гэтэл энэ нь нэг юмны хоёр тал, нэг хоолойны хоёр үзүүр. Хар ба цагаан, гэрэл болоод сүүдэр үүнтэй л адил…

Харийн нутагт өнгөрүүлж буй амьдрал, хэзээ нэгэн цагт эзэгнэн суугаад өдгөө Лхасын ордонд эзгүйрэн үлдсэн шашин төрийн хослон баригчийн сэнтий, нэгэн цагт ирж хятадуудаас чөлөөлнө хэмээх найдваргүй горьдлого тээсэн Түвдийн ард зоны байдал гээд олон олон “13-ны баасан” давхцсан мэт байдал Далай ламыг золгүй амьтан болгож чадахгүй ажээ.

Төрөлх үндэстнийг нь алж хядаж, газар нутгийг нь эзэлсэн, сүм шүтээнийг нь нураан доромжилсон, өөрийг нь Хятад улсын албан ёсны дайснаар зарласан энэ бүгд нийлээд, нийлээд Далай багшид амьтан бүгдийг хайрлах сэтгэлд нь үзэн ядалт төрүүлээгүй аж.

Эндээс бидний эхний эргэлзээ төрнө. Эгэл бидний үзлээр бол түвдийн ард түмнийг хайрлахын тулд тэдэнд хайргүй бүхнийг үзэн ядах учиртай биз дээ. Гэтэл муу муухайг эсэргүүцэхдээ заавал үзэн ядалтаар жигүүрлэх албагүй аж. Хятадын ард түмнийг үзэн ядахгүй байгаа нь Түвдийг хайрлахад өчүүхэн ч садаа болохгүй аж.

Оршин буй орчлон, буддизмын ойлголтоор сансрын хүрдний дүрмийг ухаарахаас хүний гэгээрэл эхэлдэг гэх. Энэ дүрмийг бүрэн ухаарсан танихын цагт сэтгэл амгалан болж, үзэн ядалт, хэт хөөрөл гомдолоос салдаг гэх. Богд Зонховын Бодь мөрийн зэрэг-т нэг ийм хэсэг байдаг юм. Хэн нэгэн хүн чамайг үзэн ядаж байгаад сөргүүлэн уурлах амархан. Харин тэр хүний сэтгэлд үзэн ядалт гэдэг нэг зовлон байна. Үзэн ядалт тээсэн сэтгэл үргэлж хямарч, амар заяа үзэхгүй зовж байгаа. Энэ өнцгөөс нь харвал зовлонд унасан амьтан харагдана гэж.

Үзэн ядалтын эсрэг үзэн ядалтаар, хүчирхийллийн эсрэг хүчирхийллээр тэмцдэггүй. Үзэн ядалт хүчирхийлэл нь шинэ шинэ үзэн ядалт, хүчирхийллийг л төрүүлдэг учраас тэр. Ийм учраас дээрхийн гэгээн Далай ламтан Түвдийн өөртөө засах эрхийн төлөө тэмцэлдээ цаг үргэлж “хүч үл хэрэглэх” аргыг уриалж иржээ.

Тэр үзэн ядалтаасаа салчихсан. Үзэн ядалтаасаа салсан учраас ямар ч дайсагнал, зүхэл түүнд үзэн ядалт төрүүлэхгүй. Үзэн ядалт төрдөггүй учраас тэр хэнийг ч дайснаа гэж үздэггүй. Хэн ч түүний дайсан болж чадахгүй учраас түүнд ялагдал гэдэг ойлголт байхгүй. Нэгэнт ялагдал, дайсан, үзэн ядалтаасаа салсан учраас энэ хорвоо дээр түүний хувьд зөвхөн амгалан л бий. Нөгөө талаас нь авч үзвэл гэнэт бүх юм орвонгоороо эргээд Түвд 1950-иад оныхоос өмнөх үедээ эргээд орлоо гэхэд дээрхийн гэгээнтний амьд явсны хэрэг бүтэж хөөрөн, дэрвэх нь бас үгүй. Учир нь тэр үзэн ядалт, хэтэрхий хайрлах аль алинаас нь салсан гэсэн үг.

Будда Шагжаамунын олон цол чимгийн дотор буй “дайснаа дарагсан” хэмээх үг чухам энэхүү дайсантай байх шалтгаанаасаа салсных нь тодотгол буйзаа.

Түвдэд өрнөж буй үйл явдал Далай ламыг зовоогоод байгаа юм биш. Гэвч тэр Түвдийн ард түмний удирдагч болон төрсөн учраас улс үндэстнийхээ өмнө хүлээсэн үүрэгтэй. Үүрэг ухамсарлахын тулд, Хүчирхийллийн эсрэг тэмцэхийн тулд заавал үзэн ядалт үүсгэж, сэтгэлийн амгалангаа сарниасан байх албагүй.

Нэг талаасаа Түвдүүдийг үргэлж өөрөө өөрийгөө мэдэх эрх-засаглал руу дуудаж байдаг хүчин зүйл нь Далай лам мөн. Тэд дээрхийн гэгээнээ нутагтаа залах, түүгээрээ шашин төрөө хослуулан барих мөрөөдлөөсөө далай багшийг жанч халан халтал салж чадахгүй. Энэ утгаараа Түвдэд гарч болох бослогын шалтгаан нь дээрхийн гэгээн мөн.

Нөгөө төлөөсөө ариун сайн үйл хэргийн төлөө хүч хэрэглэхгүй байнга ухуулж, Түвдийн тодорхой хэсгийн экстермист хандлагыг зөөллөж байдаг хүн нь мөн л Далай лам. Харин энэ утгаараа Түвдэд хүч хэрэглэсэн бослого гарахгүй байх бас нэг баталгаа нь Далай лам мөн.

Нууц тарни, ид шид, учир битүүлэг тантрын ёслол холилдон оршсон Түвдийн Буддизмыг тэрээр мистицизмээс нь аль болох салгаж, ухаарал, гэгээрлээр дамжин төгс төгөлдөрт хүрэх тухай Будда Шагжаамуны номлосон өнгө төрхөөр нь хүн төрөлхтөнд таниулахыг зорьж ирсэн нь уг номоос харагдана.

Нэг ийм андуурал байдаг. Далай ламыг бүх буддын шашинтны албан ёсны тэргүүн гэж бодоод байдаг. Үнэндээ Түвдэдээ ч бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрөгддөггүй урсгалын тэргүүн. Энэ урсгалыг БНАХУ-ын Түвд, Өвөр Монгол, ОХУ-ын Халимаг, Буриадууд, дээр нь манайхан албан ёсоор шүтдэг. Түвд дотроо Гармапа, Нямапа, Сажапа, Бон зэрэг тусдаа урсгалуудтай, Шарын урсгал дотроо Далай багштай эвлэрэхгүйгээ зарласан Доржшүгдэнгийнхэн гэхчлэн бүлэглэлтэй.

Харин Буддын Их хөлгөний аймгийн ламайзмын гэлүгва хэмээх шар малгайтныг урсгалын тэргүүнээс ерөнхийдөө манай гаригийн Буддизмын нүүр царай болтол өөртөө менежмент хийсэн хувраг уу гэвэл, тийм юм. Далай багштан өөрийн улс үндэстнээ орхин гараад дэлхий ертөнцийг олж авсан. (Гэхдээ энэ нь бидэнд л тэгж санагдаж байгаа болохоос гэгээрсэн хутагтын хувьд ариун хоосоны орчилд юу ч алдаагүй, юу ч олж аваагүй гэх бөлгөө)

Оюуны өндөр түвшинд хүрсэн өнөөгийн хүн төрөлхтөнд эх орноосоо хөөгдсөн, уугуул үндэстэн ах дүүсээ, сүм шүтээнээ хэлмэгдүүлсэн атлаа үргэлж бусдад сайн сайхныг ерөөж, үзэн ядалтаасаа салахыг хүн төрөлхтөнд ятган номлосон, тэгсэн атлаа тавьсан зорилгоосоо ер няцахгүй сайхан хувраг онцгой таалагдсан юм.

Өнөөгийн Далай лам бол хүн төрөлхтний шинэ итгэл үнэмшил, магадгүй шинэ шүтлэг мөргөлийн бэлгэ тэмдэг болж байгаа юм. Учир нь улс төр, эдийн засаг, оршин амьдрах эрх чөлөөгөө улам бүр мэдрэн тэлүүлж байгаа хүн төрөлхтөнд тэдний уламжлалт шашнуудынх нь хатуу хориг, догмууд тээртэй санагдаж эхэлжээ. Яг энэ үед “хорвоог бүтээгч гэж байхгүй, хүний заяа тавиланг хөндлөнгөөс зохицуулдаг ид шид гэж үгүй. Бүхнийг өөрөөсөө эрж хай. Буддагийн хүрсэн гэгээрэл чиний зүрх сэтгэлийн нэгээхэн хэсэгт чамайг сэрээхийг хүлээн зүүрмэглэж байгаа. Чи зүгээр л сэр, сэтгэл зүрхнийхээ дуудлагыг чагна. Жаргах гэж хэт улайрах, бас зориуд өөрийгөө зовоох хоёулаа буруу. Учиргүй буян хураах гэж улайрах, нүгэлд шунах хоёр ав адилхан. Бирд, Диоген хоёр хоёулаа төөрөгдөл. Зүгээр амгалан орш” хэмээсэн Буддагийн сургаал сэтгэл зүрхэнд нь ойр санагдсан байж болно.

Будда “хоосон чанар” гэдэг ойлголтод юм бүхэн агшин зуур хувиран өөрчлөгддөг гэдгийг л хэлсэн гэх юм билээ. Бидний оршин амьдарч орчлонгоос эхлээд үнэлэлт дүгнэлт, ойлголт бүгд хувирч байдаг аж. Далай багшийг Америкт лекц уншиж байхад нь “Гомосексуализмыг хэрхэн үздэг” тухай нь асуужээ. Дээрхийн гэгээнтэн “Нэг зүйлийн таашаалд л дурлаж байгаа хэрэг байх нь. Хэрвээ тэд ингэхгүй гэж ам тангараг тавиагүй л бол нүгэл хилэнц бус аа” хэмээн хариулжээ. Нэг талаасаа ижил хүйстний асуудал нь зөв зохистой сексийн тухай бидний уламжлалт ойлголт төсөөлөл ямархуу хэврэг байсны л бас нэг илэрхийлэл билээ.

Өнөөгийн дэлхийн түвшний “Түвдийн асуудал” гэдэг нь БНХАУ-ын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, дотоод улс төр энээ тэрээтэй холбогдох шинж чанараасаа улам бүр холдож байгаа аж, уг номоос харахад. Энэ нь ямар нэг хэмжээний тусгаар тогтнол, өөртөө засах эрх энээ тэрээгээс илүүтэйгээр хүн төрөлхтний ер бусын оюун санааны өвийг хадгалах, сэргээх шинэ агуулгатай болсон байна. Түвдийн өндөрлөг бол хүний түүхийн мянганы тэртээх оюун санааны амьд сан хөмрөг, Гэгээрсэн Буддагийн ном сургаалыг анхан үеийн дүрээр нь санаж үлдсэн амьд ой санамж, нэн эртний бөө мөргөлын шинжтэй Бон ба Буддын Их хөлгөн хэрхэн сүлэлдэж олон олон төрөл дамжин гэгээрэлд хүрэх арга замыг тантаржуулан агшин зуурын болгосон мистик аргачлалын амьд архив бөлгөө.

Түвд хэмээх энэ гайхамшигт өвийг яаж хадгалах вэ? Хэнийг ч тийш нь нэвтрүүлэхгүй ертөнцөөс таслах уу? Шинэ юм биш. Түвдүүд олон жил энэ аргыг хэрэглэсэн. Эцсийн дүндээ хэний ч өмнө хаалгаа нээдэггүй энэ орныг Хятад өөрийнхөө хэсэг гэж зарлахад дэлхий нийт их юманд бодоогүй. Далай багшийн Миний ард түмэн, миний Түвд дурсамжийн номд гуниглан дурсснаар бол үүд хаалгаа хааж, хорвоогоос улс орноо таслахын оронд хил хязгаараа нээж, том том улс гүрэнтэй харилцан, нэгэнд нь ч болов элчингээ суулгаж байсансан бол биднийг “түвд нь хятадын хэсэг биш” гэх газар гарах л байсан байхдаа хэмээн санааширсан гэдэг.

Ингэхээр Түвдийг ертөнцөөс ч, Хятад дотор нь хятадаас тусгаарлах нь угаасаа боломжгүй. Амьтны хүрээлэн гэлээ гэдэг шиг “Түвд хүний хүрээлэн” байгуулчихаад хэрхэн оршиж байгааг нь хоргоны гаднаас сонирхох, судлах аргагүй. Тэндхийнхэн хүнийхээ хувьд шинэ мянганы хөгжилтэй нэгдэж, техник технологийн шинэ үр шимийг амсах хэрэгтэй ч, эрхтэй ч.

Хамгийн зөв зам бол түвдийн ой санамжид байгаа Буддагийн заасан гэгээрлийн мэдлэг, мянганы тэртээх үзэл санааны амьд сан хөмрөгийг нийт хүн төрөлхтний мэдлэг оюунд юүлэх зам. Чухам өнөөдөр Буддагийн заасан ариусал, нигүүсэл, гэгээрлийн бэлгэ тэмдэг болоод манай гаригийн хүн зоны зүрх сэтгэлийг дуудаж даллаж буй Дээрхийн гэгээн XIV Далай лам Данзанжамцтан ийм гүүр болж байна. Дэлхийн дээвэр Хималайд зуу, зуун жил хоргодон саатсан Буддагийн сургаал өдгөө хүн төрөлхтний оюун санаад цутгаж эхлэх шиг санагдана.

Гэгээрсэн Будда “Далайд унасан дусал нь тэр далайг ширгэн дуустал орших хутгыг олно” хэмээн айлдсан бөлгөө.

2011 оны 2 сарын 10

Монгол наадам түүхэндээ тасарч байсан удаагүй гэдэг. Төр улсынх ч байсан, төрт ёсных биш ч байсан ямартаа ч ард түмэн маань зуны дэлгэр цагт наадмаа хийж хэдэн хүүхдээ хооллож, өвгөд хөгшдөө дурсан зовлон зүдгүүрээ нимгэлж байсан түүхтэй гэлцдэг. Арван гуравдугаар зууны “Монголын нууц товчоо”-нд бичигдсэнээр наадмыг хуран сард буюу долдугаар сард хийдэг байсныг тэмдэглэсэн. Чингисийн чулууны бичигт Чингис хаан Сартуул улсыг байлдан дагуулан буцах замд найр наадам хийж Хасарын хүү Есүнгэ 500 алд газар нум сум харвасан тухай бас тэмдэглэсэн. Монгол наадам ийм л эрт эдүгээгийн түүхэн уламжлалтай. 1639 онд Өндөр гэгээн Занабазарыг Халхын анхдугаар Богдод өргөмжилж Ширээт цагаан нуурт наадам хийхэд Бөх лам түрүүлж, Бонхор донирын морь магнайдсан тухай эх сурвалжид бий. Долоон хошуу даншиг наадам тэгж эхэлсэн бол 1772 онд Хэнтий уулыг тахих их наадам болж, түүнээс арван засгийн наадмын оноо данс эхэлдэг.

Ингэж Монголын ард түмэн хуртай зуны цагт наадмаа хийж, монгол нутагт хүүхдийн гийнгоо цангинан уул ус баясаж, хүчит бөхчүүд нь ир бяраа сорьж, мэргэн харваачид нь нум сумаа агсан уухай хадааж, хүн зонтойгоо цэнгэн жаргаж ирсэн юм. Наадам нь төрт ёс бат оршин тогтнохын билгэдлээс гадна эгэл жирийн ард түмэн зовлон зүдгүүр гуниг гутралаа мартан, хамаг бүгдээр цуглан халх ойрд бүх л монгол даяараа баясдаг, монгол үндэсний хамгийн дээд баяр. Манжийн дарлалд байхдаа ч монголчууд наадмаа таслалгүй хийж байсныг түүх гэрчилнэ. Ганцхан жишээ татахад, 1862 оны долоон хошуу дан шиг наадмын тухай Оросын консул бүрэн тэмдэглэл хийж сонинд гаргасныг төрийн соёрхолт О.Батсайхан баримтыг нь олжээ. Уг тэмдэглэлд монголчууд наадмынхаа эхэнд төр бат бөх оршихын билгэдэл болгон ерөөл тавьж бат оршил өргөдөг, найман өдөр дараалж бөх нь барилддаг тухай өгүүлсэн байдаг.

Харин 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалаас хойш наадам ганцхан удаа тасарч, түүхийн хар толбо болж үлдсэн нь Дундад иргэн улсын Хятадын цэргийн генерал Сью Шү Жаны үед юм. Тодруулбал, 1919 онд Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэнг нас барсны дараа Чен И Хятадын талыг баримтлагч гэх Шанзав Бадамдорж, Гадаад хэргийн сайд Цэрэндорж нарын лам ноёдыг өөртөө татах бодлогыг амжилттай явуулж Хиагтын гэрээгээр тогтоосон Монголын Авто номийг монголчууд өөрсдөө хүсэлт гарган устгах 64 зүйлийн гэрээ гэгчийг боловсруулан монголчуудад тулган өгсөн. Энэ үеэр Сью Шү Жан Хятадын хуурай замын цэргийн ангийг удирдан хүрээнд ирж Монголын автономийг устгах бичигт монголчуудыг гарын үсэг зуруулахаар цэргийн хүчээр сүрдүүлэн Монголын армийн зэвсгийг хураан, Монголын автономийг устгах ёслолыг 1920 оны нэг сард нийслэл хүрээнд хийсэн байдаг. 1920 оны нэгдүгээр сараас 1921 оны хоёрдугаар сар хүртэл Богд хаант Монгол Улсын төр Хятадын мэдэлд, Сью Шү Жа ны дарангуйлалд байсан. Тухайн үед Монголын шашин төрийг хослон баригч Богд эзэн хааныг Хятадын ерөнхийлөгчийн зурагт мөргүүлэх зэргээр бүхий л доромжлол үйлдлүүдийг хийсэн байдаг. Ийнхүү Богд хаант Монгол Улсын төр Хятадын мэдэлд шилжсэн 1920 онд Монгол наадам тасарсан.

Тэгвэл XXI зуунд туурга тусгаар бүрэн эрхэт Монгол Улсын наадам эрх баригч Монгол ардын намын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн үед дахин тасарч байна. У.Хүрэлсүх гэдэг энэ хүн цэргийн сургууль төгссөн, хурандаа цолтой . Цэрэг хүний ёсоор төрийн индэр дээрээс ёсолдог учир ард түмэн түүнийг Хүрэлсүх жанжин гэж ярьдаг. Тиймээс үүнийг нь товчлоод Хү Сү Жан гэж нэрлэж байгаа юм л даа. Үндсэндээ маш ойлгомжтойгоор дахин хэлэхэд “Хүрэлсүх жанжин” гэх үгийн л товчлол, түүнээс хятад ч гэх юм уу, тэгж ойлгож тэгж ойлгогдохоор бичиж байгаа зүйл байхгүй. Хятадын генерал Сью Шү Жаны үед тасарсан монгол наадам монгол цэргийн хурандаа Хү Сү Жан-ы үед 100 жилийн дараа дахин тасрахыг үздэг юм байна гэж Монголын ард түмэн өөр хоорондоо ярилцаж байна.

Монголчууд бид өнөө жил наадмаа хийж бүрэн болох байлаа . Яагаад наадам тасрахад хүрэв, юунаас болов гэхээр МАН өөрийнхөө зуун жилийн ойг наадамд нааж өгснөөр ийнхүү гуниг гутамшигтайгаар тасрахад хүрсэн. Уул нь үндэсний их баяр наадам МАН-ын 100 жилтэй ямар ч холбоогүй. Наадам бол Ардын намын биш ард түмний баяр. Гэвч Ардын намынхан 100 жилийн баяраа Ардын хувьсгалынхаа 100 жилийн баяртай хамт тэмдэглэнэ гэж сүүлийн хоёр жил ард түмнийг тамлан тарчилгасны эцэст монгол наадам тасарч байна. Эрх баригч нам 100 жилээ наадамтай хамт тэмдэглэхийн тулд сүүлийн хоёр жилд хэрхэн яаж ажилласныг бид мэднэ. Эхний жилд нь буюу 2020 онд Монголд ковидын цар тахал дотроо бүртгэгдээгүй байхад бүх зүйлийг тас хорьсон. Бүх албан газар аж ахуйн нэгжүүдийн үүд хаалгыг барьж, Монголд цагдаагаас өөр гар хөл нь хөдлөх хүнгүй болсон. Гэр гэрт нь түгжиж байгаад УИХ-ын ээлжит сонгуулиа хийж, МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Дараа жил нь буюу 2021 онд Ардын намын Ерөнхийлөгч Ардын хувьсгалын 100 жилээр Ардын намын баярыг хийж наадмаа нээх ёстой гэж үзээд Ерөнхийлөгчөө заавал ялуулахын төлөө байдаг чадлаараа улайран тэмцсэн.

Ардын нам ковидоор далимдуулан ард түмнийхээ тархийг угааж сонгуульд ялчихаад одоо боллоо гэсэн шиг бүх зүйлийг задгай хаясан. Ялангуяа орон нутгийн сонгуульд ялалт байгуулан зорилгодоо хүрчихээд төрийн шат бүхэнд хариуцлага гээчийг умарта нэрээ цээргүй, зах замбараагүй, дур зоргоороо авирласан. Ингэж аашилсны балгаар 2020 оны арваннэгдүгээр сард ковидыг дотроо алдаж ард түмнээ цар тахлын аюулт өвчин, үхэлтэй нүүр тулгасан. Гэвч намынхаа 100 жилийг наадмаар нээнэ гэсэн адын хүсэл нь юун хорио цээр, юун өвчин зовлон, аюул тахал бэ. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаа гэдэг хэрээс хэтэрч Хүрэлсүх жанжин нь 60 мянган хүний өвчлөл, 300 хүний үхлээр “хаан”-ы сэнтийд заларсан. Одоогийн байдлаар 655 хүн насан эцэслээд байна. Хэрвээ эрх баригч Ардын намын нөхөд албан тушаал, эрх мэдлээс өмнө ард түмэн улс орноо бодож, намынхаа 100 жилийг наадамтай хутгаж элийрч балайраагүй бол өнөөдөр Монголын ард түмэн наадмаа хийж цэнгэн жаргаж байх байлаа. Намынхаа баярыг тусад нь хийдэг юм байгаа биз. Ардын намын баяр ард олонд хамаагүй, наадамд бүр ч хамаагүй.

Тэгэхээр одоо Монголын ард түмэн үндэсний их баяр наадмаа тэмдэглэж сүлд хийморийн билгэдэл болсон есөн хөлт цагаан тугаа залж, Хүй мандлынхаа дэнжид бөхөө барилдуулан морио уралдуулан цэнгэмээр байна. Цар тахлын хүнд нөхцөлд заавал 1024 бөх барилдах албагүй. Уламжлал ёсоор 512 бөх ном журмын дагуу шинжилгээндээ хамрагдан, наадмын комиссын цөөн тооны хүн халдвар хамгааллын дэглэмээ чанд баримтлан наадмаа зохион байгуулахад болохгүй нь юу байхав. Дахин хэлэхэд, Ардын намын 100 жил гээчээс болж ард түмэн хохирч, монгол наадам хэлмэгдэх учиргүй. Ийнхүү Сью Шү Жаны үед тасарсан монгол наадам Хү Сү Жаны үед дахин тасарч байгаа нь даанч өрөвдөлтэй.