Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Анзаараад байх нь ээ, Монголд өдөрт бараг гурван галзуу нэмэгдэж байх шиг. Тэд хамгийн гол нь хэвлэл мэдээллээр гарч байж, дараа нь нийгмийн сүлжээнд шуугиан үүсгэн тодордог бичигдээгүй хуультай. Галзуучуудыг бид хэлүүлэлтгүй мэднэ. Бурханаар бөөлждөг бүсгүй, хэвлэлийн хурал хийж байгаад гэнэт өөрийгөө шатаахаар дайрсан үйлдвэрчний эвлэлийн нөхөр, Өэлүн хатан эмээ маань надад тэгж хэллээ гэж нийтэд мэдэгдсэн хунтайж, өөртөө Чингисхаан нэр өгсөн өнөөх залуу, “Өэлүн эх” гэж нэрийдэх болсон зураач эмэгтэй, төрийн ордныг тойрч сөхөрч мөргөөд явсан намын дарга, зурагтаар ярьж байснаа эфирийн өмнө дэргэдэх хүнтэйгээ үг сөрөн шууд зодолдож орилж чарлаад явчихаж байгаа хуульч, өмгөөлөгч, МАНАН-тай тэмцэх тэмцлээ үргэлжлүүлж хөгжлийн шинэ хувьсгал хийхээр гадаадаас ирсэн улстөрч, хүн хүн рүү хөөс сахруулан дайрцгааж байгаа энэ олон лайвчид гээд галзуучуудыг олон нийт нэгд нэгэнгүй сайн мэднэ.

Сүүлийн үед галзуучуудын эгнээг “Даяар Монгол”-ын нөхдүүд хүч түрэн эзэрхийлж, ард иргэдийг тэмцэлд уриалах, дайн байлдаанд өдөөх, цус урсгая гэсэн үйлдлийг ил цагаан явуулах болсон. Тэдний нэг “Дэлхийн монгол ногоон нэгдэл”-ийн тэргүүн Х.Бээжин гэх нөхөр “Эхний удаад гурил цацлаа. Дараагийн удаа ташуурдана…” яана яана ч гэнэ үү. Э.Бат-Үүл тэргүүтэй хүмүүсийг эгээтэй л буудна гээгүй байгаа. “Гал үндэстэн” холбооны Ц.Мөнхбаяр нар төрийн ордон руу буудсанаас хойш иргэний хөдөлгөөнийхний, энэ галзуучуудын олон нийтэд хандан хэлж байгаа үгийг бичихэд сэтгүүлч би өөрөө хүртэл хэрэгт орохоор тийм айхтар хууль бус үгнүүдийг хэлж, юу ч хамаагүй донгосч болдог гэх ойлголттой явдаг юм байна. “Монголоо Беларусь болгохгүй” нэртэй жагсаалын үеэр “Даяар Монгол”-ынхон уг жагсаалыг зохион байгуулж байсан нөхдүүд рүү гурил цацсан үйлдлийг бид нийтээрээ харсан. Энэхүү үйл явдлаас улбаалж хэлэхэд, Монголын нийгэмд яг одоо Украины талын галзуучууд, Украины эсрэг Оросын талыг баримталсан улаан галзуучууд улангассан хэвээр байна. Тэд хаа байгаа Европт болж буй хоёр орны дайнаас үүдэж өөр хоорондоо “дайтаж”, алаан шудаандаа тулж харгис хэрцгий өсөрхөж байгаа нь эмгэнэл.

Нийгмийг донсолгосон, жагсаал цуглаан тэмцэлд турхирсан, Монголыг хагалан бутаргах гэсэн, улс орны хөгжил дэвшлийг гутаасан, ард түмнийг оюун санааны төөрөгдөлд оруулсан, мунхрал тэнэгрэлийн бодит жишээ болсон галзуучуудыг нийгэмд ингэж тодроход юу нөлөөлж байна вэ. Хамгийн түрүүнд нийгмийн сүлжээ, эх захаа алдсан энэ сошиал ертөнц гэж хүн бүхэн хэлж байгаа. Гэвч яг жинхэнэдээ нийгмийн сүлжээ биш. Тэгээд юу юм бэ гэвэл ерөөсөө хэвлэл мэдээлэл. Нийгмийн сүлжээнийхэн цаанаа бас айхавтар бодолтой. Нэг нөхөр хэвлэлийн хурал хийх юм уу, бүр нэг элий балай зүйл яриад унахад шууд цацалгүйгээр хараад байдаг. Үндсэндээ хэвлэл мэдээллээр явахыг нь хараад, отоод байдаг. Хэрвээ хэвлэл мэдээлэл түүнийг гаргахгүй бол шуугьж сүйд болдоггүй. Өөрсдийнхөө ганц нэг сошиал сувгаар явуулсан болоод өнгөрнө.

Харин тухайн үйл явцын мэдээлэл бүтэн өдөржингөө сайтуудаар яваад, орой нь зурагтын суваг бүхнээр гараад, маргаашийн сонинд нийтлэгдсэн байвал тэгээд л нийгэмд шуугиан болдог. Үндсэндээ шинээр тодорсон галзуу албажиж байгаа нь тэр. Хэвлэл мэдээлэл дээр гараад ирэнгүүт өнөө галзуугийнхаа хэвлэлийн хурал, элий балай акцыг нийгмийн сүлжээнийхэн хүлээн зөвшөөрч бүхий л сувгаараа дамжуулж эхэлдэг. Тэгэхээр нийгэмд тодорч од болон “од” болоод буй галзуучуудыг үйлдвэрлэж байгаа фабрик нь ердөө сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийнхэн бид байна. Дөрөв дэх засаглал, нийгмийг соён гэгээрүүлэх гээд олон чухал үнэт зүйлтэй хэвлэл мэдээлэл эцэстээ ийнхүү галзуучууд үйлдвэрлэдэг фабрик болж хувирсан байна.

Монголд өнөөдөр 400 гаруй мэдээллийн сайт үйл ажиллагаа явуулдаг юм гэсэн. Тэр бүх сайтын ард сэтгүүлчид байгаа. Өмнө нь сонин, телевиз, радиод ажиллаж байсан ч байна уу, мөн хөгшин залуу, цол хэргэмтэй эсэх нь хамаагүй ямар чиг байсан сургууль номыг нь үзсэн мэргэжлийн сэтгүүлчид сайтуудад ганц нэгээрээ ч болов байж л байгаа. Дээрээс нь энэ олон телевиз, бүгд мэргэжлийн сэтгүүлчидтэй. За тэгээд өдөр тутмын сонин гээд нарийсаад явахаараа мэргэжлийн редакци, хариуцлагатай хэвлэл мэдээллийн байгууллага мөн. Гэтэл өнөөдөр яг үнэндээ бид л Монголын нийгэмд галзуучуудыг төрүүлж байна. Бурханаар бөөлжсөн гэх тэр эмэгтэйг хэн анх Монголын нийгэмд таниулсан юм бэ. Орон нутгийн телевизийн сэтгүүлч “амьд бурхан”, “ер бусын хүн” гэж мэдээлээд, дараа нь олон түмний итгэл хүлээсэн Монголын нөлөө бүхий том телевиз мэдээллийнхээ хэрэгслээр Монгол даяар цацсан. Хуучны “Алтан цөгцний хэрэг”, төрийн үзмэрч, өөрөөсөө гал гаргадаг эмэгтэй шиг ард түмний тархийг угаасан. Тэр Үнэн ба юу ч билээ дээ намын залууг хэвлэл мэдээлэл зогсоо зайгүй сурталчилж үг бүрийг нь, амнаас нь гарч буй шүлс бүрийг ард түмэнд наасаар эцэст нь өнөө залуу өөрийгөө хамгийн мундаг хүн гэж итгээд сонгууль болгонд нэрээ дэвшүүлж, төрийн сэнтийг сэрүүн зүүдэлж явна. Яг энэ залуу шиг Чингис хааныг, Өэлүн эхийг, түрийвчээрээ даллаад мөнгөтэй болдог гэх эмэгтэйг хэвлэлийнхэн бид л тодруулсан.

Одоо энэ фабрикаа зогсооё, галзуучуудыг үйлдвэрлэхээ больё. Гурван сая монголчуудад дөрвөн сая галзуу арай хэтрээд байна. Монголчууд бүгдээрээ ажил хийдэг, нийгмийн энэ элийрэл балайрлаа зогсоож, хүн бүхэн хөгжил дэвшил ярьдаг, шинжлэх ухааныг дээдэлсэн ард түмэн болъё. Ингэхийн тулд хамгийн түрүүнд галзуучуудын хэвлэлийн хурлыг сэтгүүлчид очиж сурвалжилдгаа болих хэрэгтэй. Саяны Х.Бээжингийн хэвлэлийн хурлыг бүх сайт, хэвлэл мэдээлэл явуулж байгаа нь үнэндээ гутамшигтай харагдсан. “Энэ элийрч самуурсан галзууг гаргаад байхдаа яахав дээ, ээ хөөрхий минь” гэж бодсон. Тэр нөхрийн ярьсан яриаг бүгд анзаарсан байх. “Орос орон байхгүй бол Монгол орон байхгүй” гэдэг чинь юу гэсэн үг юм бэ. Монгол Улс Оросын харьяаных болж таарч байна уу. Тэр хүн “Оросыг эсэргүүцсэн бүхнийг би хядна” гэж хэлж болно. Мэдээж үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх хэрэгтэй. Харин тийм тэнэг зүйлийг нь “ээ мундаг, ёстой гоё” гэж алгаа ташин дэмжээд бүх сайтууд гаргаж, зурагтын сувгууд тал талаас нь үзүүлж байгаа нь инээдтэй юм. Шуудхан хэлэхэд, шившигтэй ичмээр санагдсан. Ер нь манай вэб сайтынхан иймэрхүү юмыг нэг их мундаг, сенсааци гэж уралдан сайтдаа оруулдаг ерээд оны шар хэвлэлийн, нийгмийн гажиг сэтгэхүйгээсээ одоо гарах хэрэгтэй. “Бат-Үүлийг ташуураар ороолгоно” гэхээр л ёстой гоё, нийгмийн дуулиан гээд бодоод байна. Ямар утгаар, юуны учир тэгж хэлэв, цаана нь улс орны ямар эрх ашиг, юу хөндөгдөж байна, өнөөдөр Э.Бат-Үүлийг маргааш магадгүй намайг өөрийг минь ороолгох юм байна гэж хэрсүү бодох ёстой.

Дээрээс нь хэн ч хамаагүй ирээд хэвлэлийн хурал хийдэг энэ байдлаа хэвлэл мэдээллийн төвийнхөн болих хэрэгтэй. 50 юм уу, 80 мянган төгрөг өгөөд л хэн, юуны ч тухай ярьж болдог ийм хямдхан, үнэ цэнэгүй мэдээллийн төв гэж байх уу. “Та ямар асуудлаар юуны тухай хэвлэлийн хурал хийх вэ” гэж заавал асуудаг баймаар. Хэрвээ улс орны эсрэг шинжтэй, Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжийг зөрчсөн тийм хурал хийх төлөвтэй байвал шууд цуцалдаг байх ёстой. Түүнээс хэнээс ч хамаагүй таван халтар төгрөг аваад үнэт зүйлээ доромжлуулаад суух цаг одоо биш. Мөн Хэвлэл мэдээллийн ёс зүйн зөвлөл сонор сэрэмжтэй байхыг шаардаж байна. Илтээс тэнэг, мунхралын, галзуучуудыг гаргасан сайтад албан бичиг хүргүүлж анхааруулдаг байх, хэрвээ олон удаа зөрчвөл тухайн сайтын эрхийг нь хаадаг, ийм жишгийг тогтоодог хууль зүйн зохицуулалт хэрэгтэй байна.

Энэ бүгдийг сайтар тооцоолж хэвлэл мэдээллийн байгууллага, мэргэжлийн сэтгүүлчид хариуцлагатай, ухаалаг ажиллахгүй бол галзуучууд мэдээллийн хэрэгслээр гарч, улмаар нийгмийн сүлжээгээр нэвтрэн өт шиг язганаад эцэстээ Монгол Улс галзуучуудын орон шиг болоод байна. Фэйсбүүк, твиттер, инстаграм,телеграм болон пэйж хуудас, сошиал сувгууд, телевиз гээд нэг хүнд 200, 300 мэдээллийн суваг байна. Нэг хүн ийнхүү 300 сувагтай юм бол хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажиллаж байгаа 6000 хүний хичнээн суваг байж таарах вэ. Мөн фэйсбүүк хэрэглэгчийн тоогоороо бид дэлхий бараг толгой цохидог, Азидаа бол номер нэг гэж байгаа. 3.3 сая хүн амтай дөрвөн сая гаруй фэйсбүүк хэрэглэгчтэй. Ийм мэдээллийн шуурган дунд од болон тодорч буй бүхэн галзуучууд байгаа нь аймшигтай. Хуучин цагт од болон гялалзах сайхан байсан бол өнөөдөр нийгэмд тодрох гэдэг ичгэвтэр, гутамшигтай болсон. Од болсон нэгийгээ “За нэг галзуу нэмэгдэж байна даа” гэж цөөн хэдэн эрүүл ухаантнууд нь харж тохуурхаж сууна.

Галзуучууд өдөр өдрөөр нийгэмд ингэж үржиж байгаа нь улс орны ирээдүйд айхавтар хорлонтой байна. Төмөр замын цариг, уул уурхай, лиценз хаана л хөгжлийн түлхүүр байна тэр бүгдийг эсэргүүцэж, нухчин дарах гэж нийгмийн шуугиан болгодог. Төр засгийг ажил хийлгэдэггүй, төр засаг ч үүнд нь дуртай байдаг бололтой. Урд хилээ нээх хүнд хэлэлцээрт орохын оронд төрийн ордонд пүүзтэй орж болно гэх шийдвэр гаргах нь манай эрх баригчдад хамаагүй хялбар. Ард түмнийхээ шаардлагаар ийм шийдвэр гаргалаа гээд өнөө галзуучуудаа улам галзууруулчихаж байх жишээний. Урд хил хаалттай, хойд хөрш дайнтай эдийн засгийн энэ хүнд нөхцөлд хилээ нээгээч гэж нийгэм даяар шуугиан болгож, жинхэнэ цамнаад гараад ирэх галзуу байхгүй байгаа нь сонин. Хилээ нээгээч, бид өлсөж үхлээ гэж амь тэмцэхийн оронд орос байхгүй бол монгол байхгүй гээд монголчуудаа алж хядах тухай ярьж буй галзуучуудтай байгаа нь харамсал. Өвчин зовлонгоор далимдуулж хоёр хөрш маань бидэнд ямар харгис хүйтэн хандаж байгааг уг нь мэдэж л баймаар юм даа.

Цар тахлын улмаас улс орнууд хилээ хааж, дэлхий даяар тээвэр, логистикийн хямрал нүүрлэн гагцхүү төмөр замын тээвэр л саадгүй явж, давуу тал нь мэдрэгдэж байгаа. Олон нийтийн хүсэл сонирхол төмөр зам дээр тогтсон энэ үед “Таван толгой-Зүүнбаян” чиглэлийн 416.1 км шинэ төмөр зам ашиглалтад орж, тээвэрлэлт хийж эхэлсэн Энэ талаар “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал О.Батнасантай ярилцаа.

-Бид шинээр төмөр зам барьж байгуулан, тээвэрлэлтийг эхлүүлсэн нь яах аргагүй танай хамт олны гавьяа. Төмөр зам хэдийнээс баригдаж эхлээд, хэзээ дуусаад, тээвэрлэлт хэзээ эхэлсэн, юу тээвэрлэж байна гэдгээс яриагаа эхэлье?

-Монгол Улс 2010 онд баталсан “Төрөөс төмөр замын тээврийн баримтлах бодлого”-доо Говийн бүсийн, Зүүн босоо тэнхлэгийн, Баруун босоо тэнхлэгийн, Хэвтээ тэнхлэгийн гэсэн 4 чиглэлийн, нийтдээ 5,600 км урттай төмөр замын үндэсний, дотоодын нэгдсэн сүлжээтэй болно тодорхойлсон байдаг. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн 416.1 км төмөр зам нь энэ бодлогын хүрээнд барьж байгуулагдсан, Говийн бүсийн чиглэлд хамаарах төмөр зам юм. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын шав тавих ёслолын ажиллагаа 2019 оны 5-р сарын 24-ны өдөр болж байсан бол өнөөдөр суурь бүтэц үндсэндээ баригдаж дуусаад байна. Гурван жилийн л ажил. Төмөр замыг ашиглалтад өгөхийн тулд зүгшрүүлэлт хийхийг стандарт шаарддаг, зүгшрүүлэлтийн тээврийг энэ оны 3-р сарын 15-ны дотор төлөвлөсөн хугацаандаа багтааж эхлүүллээ. Манай Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын жилд тээвэрлэх хүчин чадал нь 15 сая тонн, цаашдаа хүчин чадлаа өргөтгөж 30 сая тоннд хүргэх боломжтой Бид энэ жилдээ зүгшрүүлэлтийн тээврийн хүрээнд 1.2-3 сая тонн ачаа тээвэрлэхээр зорьж байна. Эхнийхээ тээврээр Оюу толгойн 6400 тонн зэсийн баяжмалыг Замын Үүд-Эрээн боомтоор гаргаж далайн Тяньжин боомтод хүргэсэн, энэ нь манай улсын хувьд анх удаа Тяньжин боомт хүрсэн шууд экспорт болсон. Далайн боомтод хүрнэ ээ гэдэг дэлхийн зах зээлд нэгдэж байна. Бид энд бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлийн үнээр борлуулах боломж нээгдэж байна. Зэсийн баяжмалын тээврээс гадна сайжруулсан түлшний түүхий эдийг Улаанбаатар хот руу тээвэрлэлээ, ирэх намар, өвөл энэ тээвэр үргэлжлэн хийгдэнэ. Бидний үндсэн зорилтот ачаа бол нүүрс. Замын Үүд-Эрээн боомтоор хоногт 1 галт тэрэг явуулах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Зүгшрүүлэлтийн тээвэр эхэлснээс хойш 10 галт тэрэг буюу 30.000 тонн ачаа тээвэрлээд байна. Хятадын тал нүүрс гаргахыг түр зогсоочихоод байгаа нь манай нүүрс тээвэр түр зогсоход хүргэж байна.

-Уурхайнуудыг хилийн боомттой холбосон зам харилцаа дутмаг байдгаас болоод манай улс экспортоо санасан хэмжээнд хийж чаддаггүй, нэг зах зээлээс хараат байдалтай, бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлийн үнээр зарж чаддаггүй гээд олон олон асуудлууд шийдэгдэх нь ээ?

-Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын жилд тээвэрлэх хүчин чадал нь 15-30 сая тонн гэхээр Монгол Улсын жилийн экспортын хэмжээ 15-30 сая тонноор шууд утгаараа нэмэгдэнэ. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн энэ төмөр зам нь Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумаас эхэлж, Дорноговь аймгийн Зүүнбаян сум хүрч УБТЗ-ын гол шугамтай холбогдон, улмаар Монгол Улсад цаашдаа байгууулагдахаар төрийн бодлогод туссан бүх төмөр замуудын шугамд очиж холбогдоно. Гол зангилаа дээр байршилтай ба экспортын найман гарцаар тээвэрлэлт хийх боломжтой. Үүнд УБТЗ-ын гол шугамд холбогдсоноор хойшоо Сүхбаатар-Наушк боомтоор, урагшаа Замын Үүд-Эрээн боомтоор тээвэр хийнэ. Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд холбогдсоноор Гашуунсухайт-Ганцмод боомтоор тээвэр хийнэ. Мөн Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замд очиж холбогдсоноор Ханги-Мандал боомтоор, Зүүн босоо тэнхлэгийн төмөр замд очиж холбогдсоноор хойшоо Эрээнцав-Соловьевск боомтоор, урагшаа Бичигт-Зүүнхатавч боомтоор тус тус тээвэр хийнэ. Баруун босоо тэнхлэгийн төмөр замд очиж холбогдсоноор хойшоо Арцсуурь-Цагаантолгой боомтоор, урагшаа Шивээхүрэн-Сэхэ боомтоор тээвэр хийх юм. Эдгээр төмөр замууд маань барьж байгуулагдсанаар таны асууж буй экспортоо алсын хэмжээнд хүргэх болно.

-Сайхан л сонсогдож байна, эдгээр төмөр замууд тэгээд хэзээ баригдаж, бодитой болох бол?

-Манай төмөр замаас салаалсан Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалт эхэлчихсэн, энэ ондоо багтаад ашиглалтад орчихно, тэгэхээр манай төмөр замаар Ханги-Мандал боомт хүртэл экспортын тээвэрлэлт ондоо багтаад хийгдэж эхэлнэ. Засгийн газраас баруун босоо болон зүүн босоо чиглэлийн төмөр замуудыг төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр барьж байгуулах эрхийг “Монголын төмөр зам” ТӨХК-д олгосон, энэ бол түүхэн шийдвэр. Манай хамт олон эдгээр төмөр замуудын бүтээн байгуулалтыг даруй эхлүүлэх зорилго тавин ажиллаж байна. Эдгээр төмөр замууд ашиглалтад орсноор төрийн бодлогод тодорхойлсон үндэсний төмөр замын сүлжээ бүрэн утгаараа ажиллаж, экспортын шинэ шинэ гарцууд нээгдэн, Монгол Улсын тээвэр, логистикийн саад тотгор бүрэн утгаараа арилах болно. “Монголын төмөр зам” ТӨХК нь төмөр замын шинэ бүтээн байгуулалт хийж төмөр замын үндэсний сүлжээг хөгжүүлэх чиг үүргийг хэрэгжүүлэхээр төрийн бодлогоор байгуулагдсан “үндэсний төмөр замын компани” юм. Манай хоёр хөрш улс, цаашлаад бидэнтэй тээвэр, логистикийн харилцаанд ордог бусад улс орнуудад ч гэсэн “үндэсний төмөр замын компани” гэсэн энэ бүтэц үндэсний төмөр замынхаа сүлжээг нэгдсэн удирдлага, зохион байгуулалтаар хангаж, бие даан хараат бусаар, бизнесийн зарчмаар ажилладаг. Төмөр замын бүтээн байгуулалт бол их хөрөнгө шаардсан мега төсөл. Төсвийн эх үүсвэр дутагдалтай манай улс гэлтгүй хөгжилтэй улс орнууд ч тэр бүр төсвөөсөө мөнгө гаргаад төмөр замаа барьж байгуулах боломжгүй байдаг. Улс орнуудын төмөр замаа барьж байгуулсан туршлагаас харахад ихэнхдээ концессоор хувийн хэвшлээр бариулаад тодорхой хугацааны дараа төрийн өмчид эргүүлж авах, эсхүл төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр барьж байгуулаад ашиглалтын явцад нь төрийн оролцоо, хяналтаа хадгалж явах арга замаар хэрэгжүүлж ирсэн байна. “Монголын төмөр зам” ТӨХК нь зүүн босоо буюу Чойбалсан-Хөөт, Хөөт-Бичигт чиглэлийн 426,6 км болон баруун босоо буюу Арцсуурь-Шивээхүрэн-Нарийсухайт чиглэлийн 1255 км төмөр замын бүтээн байгуулалтыг зураг төсөл-барих-ашиглах-шилжүүлэх концессын эрхээр гадаад болон дотоодын хөрөнгө оруулагчидтай хамтран төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд барьж байгуулна. Энэ ондоо багтаад хамтран ажиллах гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулж, төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэх зорилго тавин ажиллаж байна.

-Төмөр зам барьж байгуулахад их хөрөнгө шаарддаг хэдий ч ашиглалтын зардал өөрийн өртөг хямд гэж яригддаг, автотээвэртэй харьцуулахад хямд байх уу?

-Хямд байлгүй яахав, автозамын тээвэртэй харьцуулахад тээврийн өртгийг хоёр дахин бууруулна. Ачааг асар их хэмжээгээр тээвэрлэх боломжтой нь гол давуу тал. Ачаагаа тээвэрлүүлж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллагад тээврийн өртгийг хэмнэхээс гадна нэг дор ихээхэн хэмжээний борлуулалт хийх боломжийг олгоно. Автозамын тээврийн нэлээдгүй хэсэг нь төмөр замд шилжсэнээр бэлчээр сүйтгэх, тоосжилт, дуу шуугиан, хөрс болон агаарын бохирдлын асуудлыг үлэмж багасгах экологийн ач холбогдлыг бас дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Гашуунсухайт чиглэлийн хүнд даацын хатуу хучилттай автозамаар жилд 10 сая тонн ба түүнээс дээш хэмжээний нүүрс тээвэрлэхэд өдөр бүр автозамаар 1500 дээш хэмжээний автомашин явж байгаа нь байгаль орчинд нэн их хохирол учруулж байгааг бүгд харж байгаа. Экологийн ач холбогдолд илүү анхаарах шаардлагатай. Бид төмөр замын трассын дагуу ойжуулалт хийхээр төлөвлөж байна. Энэ нь говийн бүсийн цөлжилтийг бууруулж, элсний нүүдлийг зогсоож, төмөр замыг элсний нүүдлээс хамгаална. Төмөр замын тээвэр цаг уурын ямар ч нөхцөлд, жилийн 365 өдөр, хоногийн 24 цагт тасралтгүй ажилладаг нь бас нэг давуу тал. Цаг хугацааны үнэ цэнэ алт болсон орчин үед энэ маш чухал хүчин зүйлийг баримтлах ёстой биз дээ. Төмөр замын тасралтгүй үйл ажиллагааг хангахын тулд төмөр замын тээврийн мэргэжлийн байгууллага, сайтар бэлтгэгдсэн инженер, мэргэжлийн ур чадвар сайтай төмөр замчид хэрэгтэй. “Монголын төмөр зам” ТӨХК нь 2016 оноос эхлэн Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр суманд орших Төмөртэй төмрийн хүдрийн орд дээр байрлах Төмөртэй өртөөгөөс Хандгайт өртөө хүртэлх 33.4 км төмөр замыг ачиж буулгах терминалын хамт эзэмшин ажиллуулж, төмөр замын олон улсын үндсэн сүлжээтэй холбогдож, уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд гаргах тээврийн үйл ажиллагааг хийж гүйцэтгэж ирсэн. Компани нь өөрийн эзэмшлийн есөн зүтгүүр, ачааны 300 гаруй вагонтай ба төмөр замын тээвэрлэлтийг гүйцэтгэх мэргэжлийн боловсон хүчний нөөцтэй. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замыг манай төмөр замчид босгосон, одоо тээврийг нь мөн манай төмөр замчид гүйцэтгэж байна.

-Тэгэхээр Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын тээврийг “Монголын төмөр зам” ТӨХК цаашдаа хариуцаж хийнэ гэсэн үг үү?

-“Монголын төмөр зам” ТӨХК нь Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын төслийн захиалагч, захиалагчийнхаа чиг үүргийн хүрээнд тус төмөр замын зүгшрүүлэлтийг хийгээд, ашиглалтад хүлээлгэж өгөх үүрэгтэй. Төмөр замыг энэ оны сүүлээр ашиглалтад бүрэн хүлээлгэж өгөх ба түүний дараа тус төмөр замаар хийгдэх тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг хэнд хариуцуулан гүйцэтгэх вэ гэдэг тал дээр төрөөс тодорхой шийдвэр, чиглэл гаргах шаардлагатай. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам бол Монгол Улсын үндэсний төмөр замын сүлжээний анхдагч төмөр зам, үүнийгээ үндэсний төмөр замын компани нь хариуцан гүйцэтгэх учиртай, тэгж байж үндэсний гэсэн төмөр замын сүлжээтэй болно, хөгжүүлнө гэсэн төрийн бодлого бодитой болно. Би ингэж л бодож ажиллаж байна. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын төсөлд хөрөнгө оруулсан “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн зүгээс тус төмөр замыг эзэмшиж, төмөр замын тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг удирдах сонирхлоо бас илэрхийлээд байгаа. Нэгдүгээрт, “Эрдэнэс Таван толгой” ХК нь уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулдаг компани, төмөр замын тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэх туршлага, ур чадвар байхгүй. Таван толгой-Зүүнбаян төмөр замын төслийн санхүүжилтийг босгох зорилгоор үүсгэн байгуулагдсан “Зүүнбаян төмөр зам” ХХК-иар дамжуулан удирдаж чадна гэж үзээд байгаа бололтой. Гэтэл “Зүүнбаян төмөр зам” ХХК нь төслийн санхүүжилт босгох зорилгоор байгуулагдсан завсрын бүтэц, төмөр замын тээвэрлэлт хийж ирсэн туршлага байхгүй, мэргэжлийн боловсон хүчингүй. Иймэрхүү маягаар Монгол Улсад бүтээн байгуулагдах төмөр замууд тус, тусдаа эзэмшилтэй, тус тусдаа үйл ажиллагаа явуулаад эхэлбэл нөгөө нэгдсэн удирдлагатай үндэсний төмөр замын сүлжээтэй болж, хөгжүүлнэ гэсэн төрийн бодлого яах уу? Улс орнуудад “Үндэсний төмөр замын компани” гэсэн бүтэц ажиллаж, улсынхаа төмөр замын гол магистрал сүлжээгээ эзэмшиж, нэгдсэн удирдлагаар ханган ажиллуулж байдаг. Манай улсын төмөр замын сүлжээ хүссэн ч, эс хүссэн ч тэдгээрийн төмөр замын сүлжээтэй холбогдож ажиллана. Тэрхүү хүчирхэг сүлжээтэй холбогдож, эрх ашгаа эн тэнцүү илэрхийлж ажиллахын тулд манай төмөр замын сүлжээ өөрөө хүчирхэгжиж, хөгжих учиртай. Хөрөнгөө оруулсан хувь байгууллагын эрх ашиг, институц хоорондын ашиг сонирхол байгаа хэдий ч төмөр замын нэгдсэн сүлжээтэй байх үндэсний эрх ашгаа эхэнд тавих ёстой. Төмөр замыг хэн нэгэн этгээд, хэн нэгэн компани өмчилж, түүгээр тээвэрлэх ачаа бараанд хяналт тавьдаг, зохицуулдаг байж болохгүй, төмөр зам нь нийтийн эзэмшлийн байх ёстой ба түүгээр ача бараагаа тээвэрлүүлэх эрх бүгдэд нээлттэй, чөлөөтэй байх ёстой. Дэлхийн улс орнууд төмөр замыг ашиг олох хэрэгсэл гэхээсээ илүүтэйгээр улс орныхоо эдийн засгийн аюулгүй байдлын баталгаа гэж үзэн үндэсний төмөр замын сүлжээгээ өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиг баримжаагаа хадгалж, төмөр замыг либералчлах бодлогодоо ч болгоомжтой, няхуур хандаж байгааг анхааралдаа авах нь зүйтэй.

-Дэлхийн улс орнуудын төмөр замын хөгжлийн чиг хандлагын талаар та дэлгэрүүлж яриач, сүүлд эхэлсэн улсын давуу тал нь тэдгээрийн алдааг давтахгүй, харин ололт амжилтыг нь хуулбарлаж хөгжинө гэдэг байхаа?

-Төмөр замыг ложистик шийдлийн нэг хэсэг болгох өөрчлөлт орчин үеийн төмөр замын ачаа тээврийн салбарт хийгдэж байна. Уламжлалт зах зээлд төмөр зам нь дэд бүтцээ бий болгож, ажиллуулах тал дээр илүү анхаарлаа хандуулдаг байсан бол орчин үед үйлчилгээний үр ашигт анхаарлаа хандуулж, ачаа илгээгч, тээвэр зууч, гуравдагч этгээд гээд төмөр замын тээвэрлэлтэд оролцогчид нийлүүлэлтийн сүлжээг цогцоор нь харж, ложистик шийдлүүдийг санал болгодог, сайтар төлөвлөлт бүхий төмөр замын коридор болж хөгжих чиг хандлагатай байна. Олон улсын төмөр замын тэр коридорт очиж нэгдэхийн тулд зөвхөн дэд бүтцээрээ, төмөр замын рейсээрээ очиж холбогдох нь хангалтгүй. Төмөр замын үйлчилгээнд нэвтрэх, харилцан уялдаатай ажиллах, хил дамнасан төмөр зам, хилийн боомтын харьяа байгууллагын үйл ажиллагаанд нэгдэн орох зэрэг холболтуудыг хийсэн байх шаардлагатай. Холболтыг олон улсын олон талт болон хоёр талт баримт бичиг байгуулж хэрэгжүүлдэг. “Монголын төмөр зам” ТӨХК нь орчин үеийн энэ чиг хандлагаар Олон улсын төмөр замын холбоо, Төмөр замуудын хамтын ажиллагааны байгууллагад гишүүнээр элсэж, дэлхийн төмөр замын салбарын байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлэн ажиллаж байна.

-Тээвэр, ложистик өөрөө цогц асуудал гэдэг ч үнэн шүү, энэ хоёр асуудлыг салгаж харж ирснийх өнөөдөр манай улс тээвэр, логистикийн хүндрэлд орчихоод байгаа гэдэг дээр та санал нийлэх үү?

-Тээвэр, ложистикийг зөв удирдвал тухайн улс орны өрсөлдөх чадварыг огцом нэмж, харин муу удирдвал эдийн засгийн хувьд бусад улс орноос хараат байдал руу түлхдэг гэж ярьдаг, энэ бол үнэн. Манай улс “Транзит Монгол хөтөлбөр” хэрэгжүүлнэ гэдгээ зарласан, Засгийн газрын Шинэ сэргэлтийн бодлого ч үүнд чиглэж, ямар ч байсан тодорхой алхамууд хийгдээд эхэлчихлээ. Энэ талаар “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ийн зүгээс бодож төлөвлөж, хийхээр зорьж байгаа тодорхой ажлууд бий. Хилин боомтуудын төмөр замуудаа барьж эхлэх тал дээр тодорхой ажлуудыг эхлүүлээд байна. Тухайлбал, Шивээхүрэн хилийн боомтын төмөр замыг барих-ашиглах-шилжүүлэх концессын нөхцлөөр хувийн хэвшилтэй хамтран барьж байгуулах яриа хэлэлцээг эхлүүлэн, энэ асуудлаар БНХАУ-ын “Хөх хотын төмөр зам групп” ХХК-тай цахимаар уулзалт хийж, Монгол, Хятад хоёр улсын хилийн Шивээхүрэн-Сэхэ боомтын төмөр замын хил огтлолын цэгийг тохиролцох тухай асуудлыг хэлэлцсэн ба ТЭЗҮ, зураг төсөл боловсруулах ажилдаа ороод байна. Энэ ондоо багтан ажил хэрэг болгоно. “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ийн 51 хувийн оролцоотой “Монгол порт групп” компани нь БНХАУ-ын Тяньжин хотын Дунзьяан боомтод 10 га газрыг нэн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр 50 жилийн хугацаатай эзэмшиж, “Тяньжин тээвэр логистик төв”-ийг байгуулж тээвэр логистикийн үйлчилгээ эрхлэх бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Энэ нь Монголын төмөр замын дотоодын сүлжээг Тяньжин боомт хүргэх холболтыг бий болгох манай бааз суурь болж хөгжих юм. “Монголын төмөр зам” ТӨХК нь Замын-Үүд дэх “Бүс нутгийн логистикийн төв”-ийг эзэмшдэг. Тус төв нь өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн, уул уурхайн салбарын том оврын тоног төхөөрөмж болон манай улсаар дамжин өнгөрөх транзит ачааг шилжүүлэх техник технологийн боломж бололцоог бүрдүүлэх болно. Бид тус төвийг түшиглэн ачааны холимог тээврийн терминал, логистикийн үйлчилгээг бий болгож, авто замаас авто зам руу, авто замаас төмөр зам руу ачилтад зориулсан тоног төхөөрөмж, менежмэнтийн системийг иж бүрэн нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. Энэ нь төмөр замын дотоодын сүлжээг өргөжүүлж, олон улсын ачаа тээврийн коридорыг хөгжүүлэх, коридорын дагуу үр ашигтай интермодал ложистик төвүүдийг бий болгох чиглэлд хийхээр бидний зорьж байгаа ажлуудын эхний алхам юм. Өнгөрсөн оны 11 дүгээр сараас цар тахлын хөл хорионы улмаас Замын-Үүд боомт хэрэгжиж байгаа О цэгийн чингэлэг солилцох үйл ажиллагааг “Монголын төмөр зам” ТӨХК хариуцан гүйцэтгэж байгааг бас энэ далимд тодруулаад хэлье. Манай компани О цэгээр орж ирсэн чингэлгийг хүлээн авах, түүнчлэн хоосон чингэлэгийг Бүс нутгийн логистикийн төв дээрээ хүлээн авч, О цэг рүү ачуулах ажиллагааг хийж гүйцэтгэж байна.

-Төрийн өмчийн компаниуд алдагдалтай ажилладаг, ихээхэн өр ширтэй гэж яригддаг, танай компанийн хувьд байдал хэр байгаа вэ?

-Манай компани 2021 оны санхүүгийн тайлангаар 24,5 тэрбум төгрөгийн борлуулалтай орлоготой, 220,7 сая төгрөгийн цэвэр ашигтай гарсан. Намайг өнгөрсөн оны наймдугаар сард ажил авахад компанийн хагас жилийн санхүүгийн тайлан тэнцлээр 588,8 сая төгрөгийн алдагдалтай, борлуулалтын орлогын төлөвлөгөө тасалдалтай нөхцөл байдалтай байсныг он дуустал хугацаанд нөхөж, биелэлтийг хангаж ажиллаж чадсан. Өнгөрсөн хугацаанд компанийн ашигт ажиллагааг хангаж, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх тал дээр онцгой анхаарч ажилласан. Компани нь төсөвт байгууллагын чиг хандлагатай ажиллаж ирснийг бизнесийн зарчим, хандлага руу шилжүүлэх зохион байгуулалтыг юуны өмнө хийж ажилласан. Манай компани нь төмөр замын зам засвар, арчлалтын 82 төрлийн машин механизм бүхий, мэргэжлийн бэлтгэгдсэн замчид, боловсон хүчинтэй зам ангитай. Тус зам ангийг бие даалган салбарын зохион байгуулалтад шилжүүлсэн. Тус зам анги нь жилд 100 км төмөр замын суурь бүтэц барих, 50-60 км зам засварын ажил гүйцэтгэх хүчин чадалтай юм. Одоогоор тус анги Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын дээд бүтцийн үе угсрах ажлын нэг хэсгийг гэрээгээр хийж гүйцэтгэхийн зэрэгцээ тус төмөр замын зам засвар, арчлалтын ажлыг мөн гэрээгээр хийж гүйцэтгэж байна. Цааш цаашдаа баригдах төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажилд оролцох, баригдсан төмөр замуудын зам, засвар арчлалтын ажлыг хийж гүйцэтгэх бүрэн боломжтой нэгж байгаа юм. Төмөр замын байгууллагын өрсөлдөх чадварын нэг гол үзүүлэлт нь хөдлөх бүрэлдэхүүн. Хөдлөх бүрэлдэхүүний хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх тал дээр байнга анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна. Юуны өмнө зүтгүүрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхээр үйлдвэрлэгч компани болон санхүүгийн байгууллагуудтай ярьж байна, ондоо багтаад дөрвөн зүтгүүр авахаар зорьж байна. Вагоны хувьд өнгөрсөн онд 30 вагон авсан, энэ жилдээ хувийн эзэмшлийн вагонуудаар тээвэрлэлтээ гүйцэтгээд, ирэх оноос вагоныхоо тоог нэмэгдүүлнэ гэж төлөвлөж байна. Компанийн хамгийн гол капитал бол төмөр замын мэргэжлийн боловсон хүчин. Энэ капиталаа бий болгож, тогтвор суурьшилтай ажиллуулж, байнга сургаж хөгжүүлж байж компанийн ирээдүйн зорилго, алсын хараа биелнэ. Манай компанид ОХУ, БНХАУ, БНСУ гээд улсуудад сурч боловсорсон, төмөр замын бүхий л чиглэлийн мэргэжлийн боловсон хүчин ажиллаж байна. Төмөр замын зураг төсөл, ТЭЗҮ боловсруулахад мэргэшсэн өндөр ур чадвартай инженерүүдээс эхлээд ашиглалтын бүхий л төрлийн инженерүүд, замчид, тээвэр зохион байгуулалтын инженер ажилтнууд, төмөр замын тээврийн аюулгүй байдлын инженер, байцаагч нар гээд бүхий л төрлийн төмөр замчидтай. Бид ХНХЯ-ны дэргэдэх Мэргэжлийн боловсрол, сургалт, үнэлгээний төвтэй хамтран Төмөр замын мэргэжлийн зөвлөлийг санаачлан байгуулаад байгаа ба төмөр замын мэргэжлийн боловсон хүчнийг аттестачлах, сургаж дадлагажуулах тогтолцоог бий болгох ажлыг эхлүүлээд байна. Товчхон дүгнэхэд, “Монголын төмөр зам” ТӨХК нь түүнд даалгасан төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилго, чиг үүргээ биелүүлэхийн зэрэгцээ төрд ачаалал үүсгэхгүйгээр өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлээд, үр ашигтай ажиллаж байгаа компани болно. Өр төлбөрийн хувьд, Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын төслийг санхүүжүүлсэнтэй холбогдуулан “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-д 1 их наяд гаруй, тус төслийн гүйцэтгэгч нарт 70 тэрбум төгрөгийн өр төлбөртэй байгаа болно. Төслийн гүйцэтгэгч нарт өгөхөөр хүлээгдэж байгаа 70 тэрбум төгрөгийг “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-иас санхүүжилтийн хуваарийн дагуу энэ 5 дугаар сард багтаан гүйцэтгэх ба харин “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-д төлөх төлбөр нь Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замыг ажиллуулж, тээвэрлэлт хийсэн орлогоос төлөгдөх юм.

-Бид хоёрын ярилцлага энэ хүрээд өндөрлөж байна. Танд нэмж хэлэх зүйл байна уу?

-Яриагаа Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтын талаар эхэлсэн, үүгээр тодруулж хэлээд дуусгая гэж бодож байна. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалт бол 100 хувь дотоодын өөрийн хүчээр барьж байгуулагдсан бүтээн байгуулалт. Санхүүжилтийг “Эрдэнэс Таван толгой” ХК гаргаж, төслийг “Монголын төмөр зам” ТӨХК удирдан ажилласан. Төмөр замын доод бүтцийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Зэвсэгт хүчний жанжин штабын Барилгын цэргийн удирдах газар, харин доод бүтцийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Улаанбаатар төмөр зам ХНН ажилласан, цаана нь үндэсний 106 компани, аж ахуйн нэгж туслан гүйцэтгэгчээр оролцсон. Нийтдээ 10 мянга гаруй хүн оролцож, 3000 гаруй машин техник ажилласан. Эдгээр аж ахуйн нэгж, байгууллага, ажилчид гээд төслийн үр ашиг, өгөөжийг цөөн бус, хэдэн арван аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэд хүртсэн, тэдний хүч хөдөлмөр шингэсэн үндэсний том бүтээн байгуулалт болсон юм шүү. Бид хийсэн бүтээснээ зөв үнэлж чаддаг байх ёстой. Монголчууд өөрсдийн хүчээр төмөр замаа барьж байгуулсан бүтээн байгуулалт болохын зэрэгцээ Монгол Улсад цааш, цаашдаа баригдах төмөр замын бүтээн байгуулалтын норм, нормчлолыг шинээр боловсруулан, төмөр замын 1 км-ийн харьцангуй хямд жишиг өртгийг тогтоон, төмөр зам барих арга ажиллагаа, ур чадварыг бий болгож чадсан нь тус бүтээн байгуулалтын нэгэн онцлох ач холбогдол юм. Энэ далимыг ашиглаад Монгол Улсын анхны төмөр замын бүтээн байгуулалтад гар бие оролцсон “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ийн хамт олондоо болон “Эрдэнэс Таван толгой” ХК, Зэвсэгт хүчний жанжин штабын нийт бие бүрэлдэхүүн, “Улаанбаатар төмөр зам” ХНН, туслан гүйцэтгэгч 106 компанийн хамт олон болон дэмжин тусалж, хамтран ажилласан бүхий л байгууллага, хамт олонд талархал илэрхийлж, ажлын амжилт хүсье.

Н.Гантулга

Монгол Улсын зөвлөх инженер, гавьяат барилгачин, ахмад геологич, барилгын инженер геологичдын холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн Сандагийн Должинтой ярилцсанаа хүргэе.

-Тантай ярилцана гэдэг бол Монголын инженер-хайгуулын албаны үүсэл хөгжлийн тухай ярина гэсэн үг л дээ. Та бол тэртээ далаад оноос Улсын барилгын зургийн институтийн инженер хайгуулын товчооноос ажлын гараагаа эхэлсэн түүхэн хүмүүсийн нэг?

-Миний бие Завхан аймгийн Алдархаан сумын Богдын голын хүн. 1954 онд Улаанбаатар хотын Нэгдүгээр 10 жилийн сургуульд элсэн орж 1965 онд үйлдвэр сургалтын анхны 11 дүгээр ангийг радио засварчны 4 дүгээр зэрэгтэй төгсөөд МУИС-ийн Байгалийн ухааны факультетийн геологийн салбарт 5 жил суралцсан. Ингээд далан онд Улсын барилгын институтийн инженер хайгуулын товчоонд хуваарилагдаж байлаа. Эхлээд намайг Улаанхуаранд байрладаг инженер-хайгуулын өрөмдлөг техникийн группт өрмийн ажилтнаар хуваарилсан. Үүний дагуу “ГаЗ-66” машин дээр суурилагдсан УРБ-2А маркийн өрмийн төхөөрөмжтэй, Н.Хумбага нэртэй тавь эргэм насны мастер жолоочийн ажилтнаар ажиллаж эхэлсэн. Төдөлгүй хөдөө орон нутагт баригдах барилгуудын инженер-геологийн судалгааны ажлаар Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн сумдад 45 хоногийн хугацаатайгаар томилогдож байлаа. Энэ хугацаанд өрөмдлөгийн машин, төхөөрөмжийн бүх эд ангийг сайтар мэддэг болсноос гадна талбай хооронд өрөмдлөгийн машин барих, өрөмдөх цэг дээр байрлуулах, зарим тохиолдолд өрөмдлөгийн мастерын ажлыг гүйцэтгэх чадварыг эзэмшсэн. Бас өрөмдлөгөөр гарсан төрөл бүрийн эрдэс, чулуулгийг танин мэдэж, гарал үүслийг тогтоож, нэрийг нь өгчих чадварт суралцлаа.Энэ бүгд нь өрмийн ажилчнаас геологийн үндсэн ажилтан болоход их тус дэм болсон. Тухайн үеийн төр засгийн бодлого аливаа боловсон хүчнийг ажлын багаас эхлүүлж сургахад чиглэж байсан нь ихээхэн үр дүнтэй болохыг амьдрал дээр үзсэн. Ингэж миний бие хөдөлмөрийн гараагаа эхлүүлж байлаа.

-Геологийн хамгийн хүнд нь өрөмдлөг техникийн ажил. Таны хувьд өрмийн ажилтнаас инженер хайгуулын товчооны дарга, Барилгын инженер-хайгуул үйлдвэрлэл шинжилгээний институтийн захирал хүртлээ явсан мэргэжлийн хүн?

-Тийм ээ, геологийн хамгийн хүнд хүчир нь өрөмдлөг техникийн ажил. Зардал ихтэй, хүн хүч их шаарддаг боловч геологи-хайгуулын ажлын үр дүнд газрын гүнээс хурдас, чулуулгийн дээж авч, лабораторид судлан шинжилсний үр дүнд мэдээлэл боловсруулдаг анхдагч арга юм. Инженер-геологийн судалгаа, шинжилгээний ажлыг хүний аюулгүй амьдрах орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх, аливаа барилга байгууламжийн эдэлгээний хугацааг уртасгах зорилгоор барилга, байгууламжийн суурь хөрсийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр судалж, хөрс, чулуулгийн физик-механик, химийн шинж чанарыг нарийвчлах, мөн байгалийн үзэгдэл, процессууд болон газар хөдлөлт, уулын үер, халиа, тошин, гол мөрний эргийн элэгдэл, хөрсний овойлт, суулт, хөөлт, олон жилийн цэвдэг хөрс гэх мэт барилга байгууламжид сөрөг нөлөө үзүүлдэг байгалийн хүчин зүйлүүдийг нарийвчлан судалж, шинжилгээний үр дүнг шинжлэх ухаанчаар нэгтгэн техникийн тайлан, дүгнэлт боловсруулалтын үндсэн дээр барилгын зураг, төсөл зохиодог. Зураг төслийн байгууллагууд уг техникийн дүгнэлтийг үндэслэн барилгын зураг төсөл боловсруулдаг. Инженер-хайгуулын судалгаа, шинжилгээний ажил эрхэлдэг гадаадын орнуудад тухайлбал ОХУ, АНУ, БНХАУ, Герман гэх мэт бараг бүх орны инженер-хайгуулын байгууллага нь барилгын зураг төслийн байгууллагынхаа харьяалалд байдаг. Манай улс инженер-хайгуулын албыг 1960 онд байгуулахдаа тухайн үеийн Барилга, барилгын материалын үйлдвэрийн яамны Барилга шинжилгээний институтийн дэргэд 10 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажиллуулж байгаад хоёр жилийн дараа Улсын барилгын зургийн институтэд шилжүүлсэн нь ажил төрлийн уялдаатайг харгалзан үзсэний илрэл юм. Миний бие өрмийн ажилтнаас Улсын барилгын зургийн институтийн инженер-хайгуулын товчоонд техникч, инженер, ахлах инженер, группийн ахлагчийн ажлыг 1974 он хүртэл гүйцэтгэсэн. Улмаар инженер-хайгуулын товчооны даргаар томилогдон ажилласан. Уг товчоо нь тухайн үед инженер-хайгуулын групп, хөрс-химийн лаборатори, өрөмдлөг-техникийн групп гэсэн гурван нэгжтэй, нийт 80 гаруй инженер, техникийн ажилтан, ажилчидтайгаар Монгол орны нутаг дэвсгэрт баригдаж байгаа бүх төрлийн барилга, байгууламжийн инженер-хайгуулын судалгаа, шинжилгээний ажлыг дагнан гүйцэтгэж байсан.

-Монгол Улсад инженер-геологийн шинжлэх ухаан үүссэн нөхцөл байдлын тухайд та юу хэлэхсэн бол?

-XX зууны тэргүүн хагаст олон улс оронд инженер-геологийн шинжлэх ухаан, геологийн шинжлэх ухаанаас салбарлан бие даасан шинжлэх ухаан болон үүсч хөгжсөн байна.Манай улсад 1950-иад оноос аж үйлдвэр, уул уурхай, соёл үйлчилгээний төв, харилцаа холбоо, авто зам болон төмөр зам тавих, хот суурин байгуулах, хот болон аймгийн төвүүд, сум багуудыг суурьшуулан барилгажуулах их бүтээн байгуулалтын ажил өрнөсөнтэй холбоотойгоор инженер-геологийн бие даасан салбар шинжлэх ухаан үүсч хөгжих нийгэм эдийн засгийн нөхцөл бүрэлджээ. Улсаас их барилгад оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж орон сууцны хороолол, авто зам, үйлдвэрийн болон эрчим хүчний барилга байгууламж барих ажлыг зураг төслийн баримт бичгээр хангах асуудал тулгарсан байдаг.

Инженер-геологийн шинжлэх ухаан нь хүн төрөлхтөнд байгалиас учруулж болох аливаа үзэгдэл процессыг урьдчилан судалж, дүгнэлт өгч, болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авахад оршдог. Төрөөс Монгол орны инженер-хайгуулын судалгааны ажлыг хөгжүүлэх талаар удаа дараа анхаарч иржээ. Тухайлбал, 1960 онд Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоолоор “Монгол орны нутаг дэвсгэрт баригдаж байгаа төрөл бүрийн барилга байгууламжийн зураг төслийг боловсруулахдаа заавал инженер-хайгуулын судалгааны үндсэн дээр боловсруулж байх” шийдвэр гаргасан. Үүний дагуу Барилга, Барилгын материалын үйлдвэрийн яам (ББМҮЯ)-ны Барилгын эрдэм шинжилгээний нэгдсэн лабораторийн бүрэлдэхүүнд Инженер-хайгуулын хэсгийг анх байгуулсан нь ийм учиртай. 1962 онд ББМҮЯ-ны сайдын тушаалаар Улсын барилгын зургийн төв институт (УБЗТИ)-ийн инженер хайгуулын хэсгийг групп болгож улмаар далан зургаан онд товчоо болгон өргөтгөснөөр Монгол Улсын инженер-хайгуул судалгааны ажлын бодлого зохицуулалтыг улсын хэмжээнд явуулж эхэлсэн. Та бид хоёр суурь бодлогын хүрээнд ярьж буй учир Инженер-хайгуулын албаны хөгжлийн үечлэлийг авч үзэж таарна. Нэгдүгээр үе буюу үүсэл хөгжлийн үеийг 1960-980 он, хоёрдугаар үе хөгжил дэвшлийн үеийг 1980-1990 он, гуравдугаар үе зах зээлийн үеийг ерэн оноос одоог хүртэл гэж үздэг. 1960-1980 оны үүсч бүрэлдсэн үед инженер-хайгуулын хэсгийг долоон хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж, Москвагийн Их сургуулийг инженер-геологи, гидрогеологи мэргэжлээр анх төгсөж ирсэн Г.Лхан-Аасүрэн удирдаж байсан. Энэ хэсэгт МУИС-ийн газарзүйн анги төгсч ирсэн Ц.Цагаан, Л.Бүжин өрмийн мастераар Д.Сүрэнмаарай, М.Ламжав нар ажиллаж байлаа.Тэр үед хөрсний ширхэгийн бүрэлдэхүүн, чийг, хувийн жин, эзлэхүүн жинг тодорхойлох шинжилгээнд ЗХУ-ын хөрсний стандартуудыг хэрэглэж байв. Объектын судалгааны ажлыг УП-15 маркийн механик өрөмдлөгөөр гүйцэтгэхээс гадна гүн багатай шурф малтаж, хөрсний бичлэг, дээж авах ажлыг хийдэг байсан. Тухайлбал, 1963 онд өрмийн мастер Н.Ламжав Био комбинатын судалгаа, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн “Соёмбот өндөрлөг”, Улаанбаатар хотын Богд уулын Заалтын амны мөсөн зоорийн тэсэлгээний цооногуудыг өрөмдсөн байна. Мөн энэ үед инженер-хайгуулын ажлыг дээрх аргаар гүйцэтгэсэн УБЗТИ-ийн байр, Тээврийн яам, МУИС-ийн 2 дугаар байр, ТИС-ийн төв байр, Урт цагаан гэх мэт олон объектыг дурдаж болно.Ахмад геологич Г.Лхан-Аасүрэн, Ц.Цагаан, Л.Бүжин нар Улаанбаатар хотын төвийн нутаг дэвсгэрийн 258 км2 талбайг хамарсан инженер-геологийн нөхцөлийн зургийг зохиож ХБНГУ-д хэвлүүлсэн нь хот төлөвлөлт, зургийн ажилд нэвтрүүлсэн бодит ажил юм.

-Инжненер-хайгуулын хөгжлийн үе буюу 1960-1980 оныг тодотгохгүй юу?

-Энэ үед судалгаа шинжилгээний ажлын материаллаг бааз бэхжин ЗХУ болон эх орны их дээд сургуулиудаас төгсөж ирсэн мэргэжлийн боловсон хүчнээр нөхөгдсөн. Техник технологи, чанарын түвшин сайжирч лабораторийн нөхцөлд хөрсний дээжийн бүх төрлийн физик шинжилгээг хийдэг болсон юм. Мөн шилжээсийн туршилт, хам шахалтын туршилт гэх мэт барилга байгууламжийн суурийн тооцооны гол механик үзүүлэлтүүдийг туршдаг болсон нь судалгааны ажлын нэг том алхам болсон. Улсаас их барилгад асар их хөрөнгө оруулалт хийж, хот хөдөөд олон зуун иргэний болон үйлдвэрийн барилга байгууламж баригдан зураг төсөл, хайгуулын ажлын цар хүрээ ч үлэмж нэмэгдсэн юм. Энэ хугацаанд хөрсний физик, механик шинж чанарыг тодорхойлох үндэсний 10 гаруй стандартыг боловсруулж, шинжилгээний ажилд нэвтрүүлснээс гадна инженерүүдийн бүтээлч санаачилгаар олон арван норм, дүрэм, заавар, зөвлөмж гаргасан. Инженер хайгуулын албанд ЗХУ-аас уригдан ирсэн мэргэжилтнүүдийг манайхан даган суралцаж, өөрсдийгөө хөгжүүлснийг дурдах нь зүйтэй.Харин 1980-1990 оны хооронд улсын хөрөнгөөр Улаанбаатар хот болон бүх аймгийн төвийн нутаг дэвсгэрийн инженер-геологийн том масштабын зураглалыг хийсэн юм.

-Тэр бол аргагүй том ажил байж таарна даа. Наяас ерэн оныг хөгжил дэвшлийн оргилуун үе гэдэг?

-Инженер-геологийн зураглалаар тухайн нутаг дэвсгэрийн физик газар-зүйн онцлог, хүн ам, эдийн засаг, геоморфологи, гидрогеологи, инженер геологийн нөхцөлүүдийг нарийн судалж 1:10000 масштабтай зургийг тус бүрд нь тайлбар бичиг, дагуул зургуудын хамт гаргасан нь дахин давтагдашгүй мэдээлэл агуулсан үнэт хөрөнгө болсон.Төр, засгаас инженер-геологийн албыг мэргэжлийн боловсон хүчнээр хангах талаар олон арга хэмжээ авсны үр дүнд энэ түүхэн үед гадаад, дотоодын их, дээд сургууль, техникум төгссөн мэргэжлийн боловсон хүчнээр үндсэндээ хангагдсан юм.Монгол орны нутаг дэвсгэрт тархсан олон жилийн цэвдэг хөрсний инженерийн судалгааны ажлыг эрчимжүүлэх ПНИИИС, БИХҮШИ-ийн хооронд зохион байгуулан явуулдаг эрдэм шинжилгээ техникийн VI, VII бага хурлын шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор улсын төсвийн санхүүжилтээр Налайх, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сум, Хөвсгөл аймгийн Хатгал тосгонд цэвдэг хөрсний байнгын гурван станц байгуулсан юм. Монголын цэвдэг судлалын судалгаанд гарсан нэг томоохон алхам байсан гэж хэлж болно.1983 онд инженер Д.Мягмарсүрэн бид хоёр “Цэвдэг хөрсний халуун штамп”-ийн төхөөрөмж зохион бүтээж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэв. Энэ багажаар Баянхонгорын Галуут сумын шинээр төвлөрөх талбай, Налайх тосгоны 8 жилийн сургуулийн барилгын талбай зэрэг олон арван барилгын цэвдэг ул хөрсөнд туршилт хийж, цэвдэг хөрсний гэсэлтийн үеийн харьцангуй суултыг тодорхойлсноос хойш цэвдэг хөрстэй газарт барих барилгын буурь,суурийн тооцоог иж бүрнээр хийх бололцоо бүрдсэн гэж хэлж болно.Инженер-хайгуулын хүнд хүчир ажлыг механикжуулах, судалгаа шинжилгээний ажилд гадаадаас өндөр үнээр авдаг өрмийн болон лабораторийн зарим нэгэн багаж хэрэгслийг өөрийн орны нөхцөл бололцоонд тулгуурлан дотооддоо хийх, мөн судалгаа шинжилгээний ажилд шинэ арга аргачлал, норм норматив, дүрэм заавар, зөвлөмж боловсруулж нэвтрүүлэх ажил инженерүүдийн дунд эрчимтэй өрнөсөн. Үүний үндсэн дээр өнөөг хүртэл хэрэглэж буй олон арван бүтээл гарсан юм. Жишээлбэл, өрмийн “Ган шүдэт яндан”, “Цэвдэг хөрсний халуун штамп”, “Чулуулгийн өгөршлийн зэрэг тодорхойлох төхөөрөмж”, “600 см2 талбайтай шурагт штамп”, “Далавчит прессометр”, “Геофизикийн босоо бүсэлхий зонд” зэрэг оновчтой санал, тэргүүн туршлагуудыг нэрлэж болно. Мөн энэ үед эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэл, практикийн асуудлыг хослуулан судалдаг Буурь суурийн секторыг байгуулан техникийн шинжлэх ухааны доктор А.Ананд удирдаж байлаа. Тус сектор нь “Овойлттой буурь хөрсөнд суурь төлөвлөх заавар”, “Цэвдэг буурь хөрсөнд барилгын зураг төсөл боловсруулах заавар” зэрэг олон арван зөвлөмж боловсруулан барилгын үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн.

–Ерэн оноос хойш Монголын инженер хайгуулын байгууллага ямар зохион байгуулалттайгаар ажиллаж ирсэн бэ. Судалгаа шинжилгээний үр дүн ямар байсан тухай сонирхъё?

-Монгол Улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр эхэлсэн өмчийн задрал инженер-хайгуулын албыг ч тойрч гараагүй юм. Хуучин Барилга-архитектур, техник хяналтын улсын хорооны харьяанд байсан Барилгын инженер-хайгуул, үйлдвэрлэл шинжилгээний институтийн хөдөөгийн гурван салбар товчоо нийт 250 гаруй инженер хайгуулчид шинжилгээний ажлыг улсын хэмжээнд дагнан гүйцэтгэдэг байв. Тус институт нь 1991 онд Барилгын инженер-хайгуул, эрдэм шинжилгээний төв болон өөрчлөгдөж тус төвөөс инженер-хайгуулын судалгааны ажил явуулах чиглэлээр таван пүүс биеэ дааж тусгаарласан. Дээрх пүүсүүдийг техникийн удирдлагаар хангах үүргийг төв хариуцаж байсан. Төсвөөс хөрөнгө авч тусгаарласан пүүсүүд жил гаруй хугацаанд үйл ажиллагаа явуулсан боловч тэдгээр пүүсээр хийлгэх судалгаа шинжилгээний ажил бараг олдохгүйд хүрсэн учраас үйл ажиллагаа нь зогсоход хүрсэн. 1992 онд Барилгын инженер-хайгуул, эрдэм шинжилгээний төвийг бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд дахин өөрчлөн Барилгын инженер-хайгуулын “Их үүсгэл” ХК болгон зохион байгуулсан юм. Компани нь дотроо инженер-геологийн хэсэг, хөрсний лаборатори, өрөмдлөгийн хэсэгтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Гэвч улс орон даяар их барилгад оруулах хөрөнгө оруулалт багассанаас зураг төсөл, инженер-хайгуул, барилга угсралтын ажил эрс багасан хүндхэн цаг үетэй тулгарсан даа.СнЗ-ийн тогтоолоор ЗХУ-ын Улсын барилгын хорооны харьяа Барилгын инженер-хайгуул, үйлдвэрлэл эрдэм шинжилгээний институт (ПНИИИС)-ийнэкспедицийн ашиглаж байсан, үйлдвэрийн районд баригдаад жил болсон том үйлдвэрлэлийн баазыг “Их үүсгэл” компанийн мэдэлд шилжүүлсэн юм. 1966 оноос Монголд ажиллаж эхэлсэн ПНИИИС экспедиц нь Монгол орны хот, хөдөөд баригдаж байсан бүх төрлийн барилга байгууламжийн инженер-хайгуулын судалгаа, газрын зураглал, усан хангамжийн асуудлыг хариуцан гүйцэтгэдэг 400 гаруй ажиллагсадтай. Үүнээс Монголоос инженер техникийн ажилчид 100-гаад хүн ажиллаж байлаа.Тус экспедиц нь инженер-геологи, геодези-геофизик, гидрогеологийн анги гэсэн үйлдвэрлэлийн үндсэн нэгжтэй. Гидрогеологийн анги нь Улаанбаатар хотын усан хангамжийн эх үүсвэрийн судалгааг дагнан гүйцэтгэж байсан ПНИИИС экспедици Монгол Улсын бүтээн байгуулалтад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн.Барилгын инженер-хайгуулын “Их үүсгэл” ХК инженер-хайгуул судалгааны ажлыг эрхэлж байсан боловч ажлын олдоц хангалтгүй байлаа. Энэ үед тус компанийн үйлдвэрлэлийн бааз үнэт цаасны арилжаагаар худалдагдаж, хэд хэдэн компани өрсөлдөж, алт олборлолтын ажил эрхэлдэг “Монгол газар” ХХК өмчийг эзэмших болсон. Мэргэжлийн байгууллагад ажиллаж байсан ЗХУ болон бусад социалист орон болон эх орны их дээд, дунд сургуульд бэлтгэгдсэн мэргэжлийн инженерүүд ажилгүйчүүдийн эгнээнд нэг хэсэг явсан.

-Улс орны бүтээн байгуулалтын хамгийн гол хүмүүс болох инженерүүд ажилгүй байна гэдэг улс орон зогсонги байсныг илтгэнэ. Сүүлд нэгдэн нийлж эхэлсэн байх?

-Сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд нэгдэн нийлж, одоо инженер-хайгуулын судалгааны ажил эрхлэх чиглэлтэй 30 гаруй компани байгуулагдан ажиллаж байна.Монгол Улсын хот байгуулалтын хуулийн дагуу Монголын нутаг дэвсгэрт инженер-хайгуулын судалгааны ажлыг эрхлэн гүйцэтгэж ирэв. Монгол Улсын авто замыг хөгжүүлэх төслийн хүрээнд баруун, зүүн аймгууд болон хойд, урд аймгуудыг холбосон олон зуун километр автозам мөн хойд чиглэлийн төмөр замын сэргээн босголт, Улаанбаатар хотын авто замыг сайжруулах төсөл, Улаанбаатар хотыг аймгуудтай холбох цахилгаан дамжуулах агаарын шугам мөн сумдыг аймгуудтай холбох олон зуун км эрчим хүчний шугамуудын инженер-геологи судалгааны ажлуудыг тухайн үеийн үүсгэн байгуулагдсан компани инженер-хайгуулын судалгаа, шинжилгээний ажлыг гүйцэтгэж байна. Энэ он жилүүдэд манай бүтээлч инженерүүдийн санаачилгаар инженер-геологийн судалгаа шинжилгээний ажилд зайлшгүй шаардлагатай норм, норматив, заавар боловсруулсан юм. Үүнд: Орхоны районы том хэмхдэст хөрсний норм, норматив, барилгын инженер-хайгуулын ажлын жишиг үнэ, ул хөрсний мэдээллийн сан зэрэг норм, дүрэм заавар боловсруулан мөрдөж байлаа.Инженер М.Мягмаржав “Орхоны районы суулттай хөрсний тархалт, түүний тоон үнэлгээ”, инженер Ж.Батсүрэн “Монгол орны хөөлттэй хөрсний инженер-геологи зарим шинж чанар” сэдвээр газарзүйн болон геологи, эрдэс судлалын ухааны докторын зэрэг тус тус хамгаалсан нь онол, практикийн чухал асуудлыг шийдвэрлэсэн.Инженер-геологийн мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэхэд ТИС-ийн Геологи, газрын тосны сургуулийн ахмад инженер-геологи, гидрогеологич Монгол Улсын гавьяат багш, доктор профессор Н.Батсүх, дэд доктор, дэд профессор А.Алей зэрэг ахмад болон залуу сурган хүмүүжүүлэгч багш нар үнэтэй хувь нэмэр оруулсаар байна. ШУТИС-ийн инженер-геологи, гидрогеологийн салбарыг төгссөн олон арван инженерүүд өнөөдөр инженер-хайгуулын үндэсний мэргэжлийн боловсон хүчний цөм болон ажиллаж байна.Ер нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа, хамт олны идэвх санаачилга, ажилд хайнга хандаж байгааг үйлдвэрлэлийн удирдлага шатрын нүүдэл харж байгаа шиг алсын болоод ойрын хараатайгаар ажиллах нь ач холбогдол өгдөг юм. Би олон жил энэ албыг удирдан ажиллахдаа дээрх арга барилыг гол чиглэл болгож ажиллаж ирсэн. Үүний дүнд албаны ажил үйл өөдрөг явагдаж ирсэн гэж бодож явдаг. Сүүлд нь, танай сониноор дамжуулан төр, засагтаа хандах хоёр хүсэлт байна.

-За ямар хүсэлт байна?

-Инженер хайгуулын ажлын гол тулгуур бол машин тоног төхөөрөмж. Өрөмдлөгийн стандартын багаж төхөөрөмжийг гадаад орнуудаас авдаг. Хөрсний даацат чанарыг хээрийн нөхцөлд овор ихтэй төхөөрөмжөөр газар дээр нь туршиж, хөрсний даацат чанарыг тодорхойлдог зэрэг хөрөнгө мөнгө их шаардсан туршилт, судалгааны ажил хийгддэг. Иймийн учир олдоц муутай, бэрхшээлтэй байдгийг харгалзан үзэж Монголын төр жил бүрийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөнд тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт тусгаж байхыг хүсч байна. Засгийн газрын Шинэ сэргэлтийн бодлого ид яригдаж байна. Уг бодлогыг хэрэгжүүлэх тал дээр Монголын инженер хайгуул, геологийн мэргэжилтнүүдийг ашиглах хэрэгтэй. Шинэ сэргэлтийн бодлогод хилийн бүх боомтуудыг хатуу хучилттай замаар холбох, төмөр замаар холбох, Наушкаас Эрээн хүртэл хурдны тал тэрэгний зам тавих гээд хүнд хүчир ажлууд тусгагдсан. Миний удирдаж байсан Барилгын инженер-хайгуул үйлдвэрлэл шинжилгээний институт татан буугдаад одоо Монголын барилгын инженер геологичдын холбоо ТББ болсон. Бид барилгын яамандаа харьяалагддаг, хуучны явж ирсэн, та бид хоёрын дээр ярьсан хөрс суурь хэвээрээ байгаа. Мэргэжлийн хүмүүс нь байна. Тэгэхээр хуучирсан машин, тоног төхөөрөмжийг сэлбэх нь улс орны амин чухал ажил ажил болоод байна. Хайгуул, геологид зориулагдсан оросын машинууд хуучирсан. Нэг машин шинээр авъя гэхэд 250 сая төгрөгийн үнэтэй байна. Улс орны ирээдүй, бүтээн байгуулалтаа бодож, мөн Шинэ сэргэлтийн бодлоготойгоо уялдуулан энэ бүхнийг улсын төсөвтөө суулгахыг хүсч байгаа юм. Өөр нэг зүйл нь аймаг, сум, хот суурин газруудын ерөнхий төлөвлөгөө болон авто зам, төмөр зам зэрэг томоохон ажлуудыг 3 дугаар сараас эхлэн хийж байвал ажиллагсадын эрүүл мэнд, машин техникийн эдэлгээ, судалгааны ажлын чанарт бодитой нөлөө үзүүлж, барилгын зураг төсөл боловсруулах хугацааг багасгах нөхцөл бүрдэнэ гэдгийг хэлье. Мөн сүүлийн үеийн нөхцөл байдлаас үүдсэн нэг санал байна. Аливаа улс орны хөгжил гэдэг газар нутгаа эзэмших, ашигт малтмалаа олборлоход оршдог. Үндсэндээ хаана ашигт малтмал байна, хаанаас юуг олборлож явуулах нь улсын мэдлийн асуудал мөн. Гэтэл хэдхэн малчдынхаа үгээр бид улсын хөгжлийг хааж боогдуулж болохгүй. Их бүтээн байгуулалт инженер хайгуулын ажил явах гэтэл малчид эсэргүүцэх хандлага гарах боллоо. Монголын мал сүрэг Европынх шиг хашаан дотор байдаггүй. Хаана ч идээшилж, бэлчээрлэж болно. Малчдын буруу хандлагыг өөрчлөх цаг нь болсон. Түүнээс малчдаа Монголын газар нутгаас хөөж туух гэж байгаа биш. Гол нь улс орны хөгжил дэвшил, бүтээн байгуулалт ямар ч нөхцөлд тэргүүн шугамд байх ёстой гэдгийг хэлж байна.

УИХ-ын гишүүн Т.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд баригдаж байгаа газрын тосны үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын ажил хэр урагштай явж байна вэ?

-2021 онд нэгдүгээр багцын буюу иргэний зориулалттай барилга байгууламжийн ажил эхэлсэн. Бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж байна. 2021 онд цар тахалтай холбоотойгоор Энэтхэгийн компани Тэньжиний боомт дээр ирсэн бараа бүтээгдэхүүнээ татаж авч чадаагүй, ажил удааширсан. Саяхан арав, арванхоёр, нэгдүгээр сард нэгдүгээр багцын ажилд шаардлагатай бараа бүтээгдэхүүнээ татаж авсан юм билээ. Энэ жил иргэний зориулалттай барилга байгууламж бүгд ашиглалтад орно гэсэн тооцоололттой байна. Тухайлбал, гал командын барилга, конторын барилга, ажилчин, албан хаагчдын ажиллаж, амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх, нийгмийн асуудлыг шийдэхэд зориулсан 550 айлын орон сууц бүгд ашиглалтад орно. 2020 онд хийгдсэн ТЭЗҮ-ийн дагуу ажил нь хийгдэж байна. Өнөөдрийн байдлаар Алтанширээт суманд 100 гаруй энэтхэг, 200 гаруй монгол иргэд ажиллаж байна. Бүтээн байгуулалтын ажил их эрчтэй явагдаж байгаа.

-Үүнээс гадна 800 км-ийн цаанаас газрын тосоо татна, нэг сая ам.долларын өр үүснэ зэрэг асуудлууд байна хэмээн мэргэжлийн зарим хүмүүс ярьсан байсан. Энэ тухайд?

-600 км-ийн цаанаас Дорнодын Тамсгаас газрын тосоо хоолойгоор татна.

Үүний ТЭЗҮ нь хийгдчихсэн Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам дээр тендер нь зарлагдаж байгаа юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, Тамсгийн газрын тосноос хоолойгоор татна.

Энэтхэгийн Экзим банкны хөнгөлөлттэй зээлээр баригдаж байгаа. Бид энэ үйлдвэрүүдээ 2025 онд ашиглалтад оруулахаар зорилго тавьчихсан. Монгол Улсыг 2021-2025 онд хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл болон Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт туссан. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орчихвол Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, шатахууны хараат байдлаас салах бололцоо, боломж бий болно. Дотооддоо шатахуунаа боловсруулаад хэрэглэгч талд хүргэнэ гэдэг маш том амжилт. Шатахуун бол бүх юмны суурь үнэ болдог. Газар тариалан эрхэлсэн ч, барилга байгууламж барьсан ч, уул уурхайн олборлолт хийсэн ч нэн тэргүүнд шатахуун хэрэг болдог. Тиймээс суурь үнэ гэдэг учир 2025 онд ашиглалтад оруулахаар Засгийн газар нэлээн эрчтэй ажиллаж байна.

-Та хаврын чуулганаар ямар хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна?

-Хөдөө орон нутагт ажиллаж байсан долоон гишүүн хамтарч Зөрчлийн тухай хуулийн төслийг өргөн барьсан. Зөрчлийн тухай хуулиар шийтгэлүүд их давхардаж ногддог. Тиймээс давхардсан арга хэмжээг больё гэж байгаа юм. Жишээ нь, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодвол нэгдүгээрт, автомашинаа хураалгана. Хоёрдугаарт, торгуулна. Гуравдугаарт, эрхээ хасуулдаг шүү дээ. Тэгвэл энэ хуулиар эрх хасах ч гэдэг юмуу нэг төрлийн торгуулийг ногдуулахаар зохицуулж байгаа.

Хоёрдугаарт, аль болохоор сануулах арга хэмжээг хэрэглэе гэж байгаа юм. Зөрчлийн тухай хуульд байгаа тусгай зүйл ангиудад сануулах арга хэмжээг авъя. Тухайлбал, гарцгүй газраар зам хөндлөн гарах ч гэдэг юмуу, олон нийтийн газар шүлсээ хаях, бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулах зэрэгт сануулах арга хэмжээ авъя гэж байгаа.

Гуравдугаарт, орхигдсон зарим заалтуудыг Зөрчлийн тухай хуульд нэмж оруулж байна. Тухайлбал, сумын байгаль орчны байцаагч байгаль орчны гэдэг ч юмуу, уул уурхайн чиглэлээр байгаль орчинд сөрөг ноцтой олборлолт, ажил явуулахад мэдсээр байж арга хэмжээ аваагүй бол тухайн төрийн албан хаагчид хариуцлага тооцдог байхаар зохицуулж байна. Энэ нь төрийн албан хаагчдыг хариуцлагажуулж байгаа нэг хэлбэр. Хариуцсан ажлаа хийгээгүй бол Зөрчлийн тухай хуулиар хариуцлага тооцдог заалтуудыг оруулж байгаа.

Үүнээс гадна Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль дээр ажиллаж байна. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдчихвал Эрдэнэт, Дархан улсын зэрэглэлтэй хот болно. 30 мянгаас дээш хүн амтай сумдын статусыг дээшлүүлэх, хоёр, гурван мянгаас дээш хүн амтай багуудын статусыг тосгон болгох зэрэг өөрчлөлтүүд орж байгаа.

-Үнийн хөөрөгдлийн эсрэг авч хэрэгжүүлэх гарц гаргалгааг та хэрхэн харж байна?

-Дэлхий нийтээрээ л үнийн хөөрөгдөлд нэрвэгдэж байна. Тухайлбал, Туркэд мөнгөнийх нь ханш унаж байна. Дэлхийн бусад орнуудад ам.долларын ханш нэмэгдэж байгаа ч АНУ дотроо ам.долларын ханш нь унаж байна. Европт еврогийн ханш унаж байна. Монголд ч ялгаагүй байна. Энэ мэтээр цар тахал, дайнаас үүдэж бүх улсуудад инфляци хурдтай явагдаж байна. Засгийн газраас үнийг зохистой хэмжээнд байлгах, шатахуун, мах, гурил зэрэг өргөн хэрэглээний барааны үнийг тогтвортой байлгах хууль санаачилж УИХ-д өргөн барихаар боллоо. Монголчуудын өргөнөөр хэрэглэдэг бараа бүтээгдэхүүний үнийг зохистой хэмжээнд тогтвортой барих нь чухал байгаа юм. Тиймээс энэ хуулийг дэмжинэ гэсэн бодолтой байна.

Цар тахал, Украин-ОХУ-ын хооронд үүссэн дайн зэргээс гадна БНХАУ-ын хил хаалттай байна. Бид бараа бүтээгдэхүүнээ БНХАУ-аас л экспортолж авдаг шүү дээ. Бид хэдийгээр эрдэс баялаг уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ олборлож байгаа ч экспортолж чадахгүй байна. Тиймээс экспортыг нэмэгдүүлэхэд ихээхэн анхаарах хэрэгтэй байна. Түүнчлэн төрийн компаниудаа олон нийтийн болгох, хувьцааг нь олон нийтэд нээлттэй арилжаалах ажлуудыг зохион байгуулах хэрэгтэй гэж бодож байна.

Үүнээс гадна Алт хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэн явуулах хэрэгтэй. Учир нь алт бол валют олох хамгийн зөв гарц. Тиймээс Алт хөтөлбөрөө үргэлжлүүлж, алтны компаниудад зээл өгч олборлолтоо нэмэгдүүлэх чиглэлд илүү анхаарч ажиллах ёстой гэсэн хувь байр суурьтай байна.

Бид нүүрс, төмрийн хүдэр зэрэг мөнгө олдог бүтээгдэхүүнээ экспортолж чадахгүй байна шүү дээ. Тиймээс хамгийн хурдан хугацаанд валют олж, валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх бүтээгдэхүүн алт байгаа юм. Алтны үнэ дэлхийн зах зээлд түүхэн дээд үнэтэй байна.

Үүнээс гадна манай улсын малын тоо толгой таван төрлөөр өсч байна. Хоёрдугаарт, газар тариалангийн салбар сэргэчихсэн байна. Монгол Улс дотоодын гурилын хэрэгцээг 100 хувь хангаж байна. Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын ярьж байгаагаар энэ жил газар тариалалт нэмэгдэх нь. Мөн дотоодынхоо хүнсний ногоог 100 хувь хангая гэдэг зорилтыг Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам гаргасан байна. Үнэхээр дотоодынхоо хэрэгцээг хангачихвал бидэнд давуу байдал үүснэ.

-Төсөвт тодотгол хийх үү?

-УИХ-ын бүх гишүүд төсөвт тодотгол хийе гэж ярьж байгаа. Шаардлагагүй хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг эрэмбэлж, нэн шаардлагагүй бүтээн байгуулалтын ажлыг таная гэж байгаа.

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн хөгжмийн зохиолч Тогтмолын Эрдэнэ-Очиртой ярилцлаа. Эл эрхэм бол “Нар хиртсэн жил” киноны Чулуунхүү, “Суварган цэнхэр уулс” -ийн Цэнд дэслэгчийн дүрийг бүтээсэн уран бүтээлч юм.

-Таныг хүмүүс “Суварган цэнхэр уулс”-ын цэргийн дарга гэдгээр нь сайн мэднэ. Харин “Нар хиртсэн жил”-ийг тэр бүр ярьдаггүй юм. “Нар хиртсэн жил”-д тоглосноо эхлээд ярих уу?

-Монгол Улсын ардын уран зохиолч Сормууниршийн Дашдооров гуайн зохиолоор манай нэрт кино найруулагч УГЗ Жамьянгийн Бунтарын хийсэн кино. Зохиол нь ту хайн үед “Цог” сэтгүүлд ердөө хоёрхон хуудас богино өгүүллэг хэвлэгдэж байлаа. Дооров гуай кино үйлдвэрт утга зохиолын ажилтан байсан. Уг зохиолыг нь кино болгоё гэсэн яриа гарангуут хоёр дүр нэмээд л кино зохиол босоод ирсэн. 1975 оны Москвагийн олон улсын наадмын тусгай шагнал авсан юм. Монгол кино үйлдвэрийн анхны бие даасан өнгөт кино. “Хүнд хэлээгүй 10 үг хэлсэн” гэж Лодонгийн Түдэв гуай “Утга зохиол” сонин дээр бичсэн байдаг. Тэр үед киног их шүүмжилж бичдэг байсан. Харин Түдэв гуай монгол ахуйг маш сайн гаргасан гэж магтсан. Хулсан хуурыг тэр үеийн кинонууд гаргадаггүй байсан, би сэтгэлтэй бүсгүйдээ хулсан хуур зааж өгч байгаагаар гардаг. Гэртээ ирэхэд аав “Хүү ирлээ” гэхэд ээж “сүү хөөрлөө” гээд тогоо руугаа ухасхийж байгаа тэр дүр байдал гээд монгол ахуйг ямар гоё гаргасан гэж бодно. 1973 онд “Нарт хиртсэн жил”-д тоглоход би 21 настай, Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад хөгжимчин байлаа. Намайг анх олж харсан нь “Сэлэм Тогмид” гэгддэг Цэрэндорж гуай юм. Ирэх жил киноны 50 жил блно. Цаг хугацаа гэдэг аварга юм даа. Одоо ингээд бодоход киноны том уран бүтээлчид бүгд байхгүй болжээ. Дашдооров гуай, Бунтар гуай, зураглаач нь алдарт Луузаншаравын Шаравдорж гуай, миний “аав ээж” болох гавьяат алдарт Лувсан гуай, Ардын жүжигчин Долгорсүрэн гуай, Цэрэндорж гуай, Мишигийн Жавган гуай, зургийн дарга Махбал гуай гээд аваргууд байлаа.

-Лувсан гуай “Ирж яваа цаг”-ийн Багааяагаас авахуулаад олон сайхан дүрээр дэлгэцэнд өөрийгөө мөнхөлсөн хүн. Долгорсүрэн гуайтай бол юу ярих билээ. “Цогт тайж”-ийн Хулангаас аваад бүх сайхан дүрийг бүтээсэн хүн. Алтан үеийн энэ хоёр буурлыг “аав ээж”-ээ болгосноороо таны хувьд азтай тохиолдол болж шүү?

-Ховор сайхан хувь тавилан байлгүй яахав. Би тэр үед гэр бүл болоогүй аав ээжтэйгээ амьдарч байлаа. Миний аав ээж хоёр нас хэвийж явсан буурлууд. Кинонд тоглочихоод гэртээ ирэхэд ээж маань юм оёод л сууж байна. Яг л кинонд гарч байгаа юм шиг. Хэнтийн Баянмөнх суманд зураг авч байсан.

Тэмээн хөсөг хөтлөөд эргэж хардаг нэг хэсэг байдаг. “За чи энэ хүрээд эргэж харна шүү” гэж Бунтар гуай хэлнэ. Заасан газарт нь очоод эргэж харахаар болж өгдөггүй юм байлгүй, загнуулна. “Би ер нь тоглож чадах уу, больдог ч юм уу” гэж бодож л байсан. Гэвч аав ээж хоёр минь хөтлөөд явчихаж байгаа юм. Тэр хоёртой тоглоход надад үнэндээ түүртэх юм байгаагүй. Киногоо хааяа үзэхэд их сайхан. Ер нь тэр үеийн кинонуудыг жинхэнэ аваргууд, мастерууд агуу хийдэг байжээ. Найруулагчдын зураг ту хайн үед “Цог” сэтгүүлд ердөө хоёрхон хуудас богино өгүүллэг хэвлэгдэж байлаа. Дооров гуай кино үйлдвэрт утга зохиолын ажилтан байсан. Уг зохиолыг нь кино болгоё гэсэн яриа гарангуут хоёр дүр нэмээд л кино зохиол босоод ирсэн. 1975 оны Москвагийн олон улсын наадмын тусгай шагнал авсан юм. Монгол кино үйлдвэрийн анхны бие даасан өнгөт кино. “Хүнд хэлээгүй 10 үг хэлсэн” гэж Лодонгийн Түдэв гуай “Утга зохиол” сонин дээр бичсэн байдаг. Тэр үед киног их шүүмжилж бичдэг байсан. Харин Түдэв гуай монгол ахуйг маш сайн гаргасан гэж магтсан. Хулсан хуурыг тэр үеийн кинонууд гаргадаггүй байсан, би сэтгэлтэй бүсгүйдээ хулсан хуур зааж өгч байгаагаар гардаг. Гэртээ ирэхэд аав “Хүү ирлээ” гэхэд ээж “сүү хөөрлөө” гээд тогоо руугаа ухасхийж байгаа тэр дүр байдал гээд монгол ахуйг ямар гоё гаргасан гэж бодно. 1973 онд “Нарт хиртсэн жил”-д тоглоход би 21 настай, Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад хөгжимчин байлаа. Намайг анх олж харсан нь “Сэлэм Тогмид” гэгддэг Цэрэндорж гуай юм. Ирэх жил киноны 50 жил блно. Цаг хугацаа гэдэг аварга юм даа. Одоо ингээд бодоход киноны том уран бүтээлчид бүгд байхгүй болжээ. Дашдооров гуай, Бунтар гуай, зураглаач нь алдарт Луузаншаравын Шаравдорж гуай, миний “аав ээж” болох гавьяат алдарт Лувсан гуай, Ардын жүжигчин Долгорсүрэн гуай, Цэрэндорж гуай, Мишигийн Жавган гуай, зургийн дарга Махбал гуай гээд аваргууд байлаа.

-Лувсан гуай “Ирж яваа цаг”-ийн Багааяагаас авахуулаад олон сайхан дүрээр дэлгэцэнд өөрийгөө мөнхөлсөн хүн. Долгорсүрэн гуайтай бол юу ярих билээ. “Цогт тайж”-ийн Хулангаас аваад бүх сайхан дүрийг бүтээсэн хүн. Алтан үеийн энэ хоёр буурлыг “аав ээж”-ээ болгосноороо таны хувьд азтай тохиолдол болж шүү?

-Ховор сайхан хувь тавилан байлгүй яахав. Би тэр үед гэр бүл болоогүй аав ээжтэйгээ амьдарч байлаа. Миний аав ээж хоёр нас хэвийж явсан буурлууд. Кинонд тоглочихоод гэртээ ирэхэд ээж маань юм оёод л сууж байна. Яг л кинонд гарч байгаа юм шиг. Хэнтийн Баянмөнх суманд зураг авч байсан.

Тэмээн хөсөг хөтлөөд эргэж хардаг нэг хэсэг байдаг. “За чи энэ хүрээд эргэж харна шүү” гэж Бунтар гуай хэлнэ. Заасан газарт нь очоод эргэж харахаар болж өгдөггүй юм байлгүй, загнуулна. “Би ер нь тоглож чадах уу, больдог ч юм уу” гэж бодож л байсан. Гэвч аав ээж хоёр минь хөтлөөд явчихаж байгаа юм. Тэр хоёртой тоглоход надад үнэндээ түүртэх юм байгаагүй. Киногоо хааяа үзэхэд их сайхан. Ер нь тэр үеийн кинонуудыг жинхэнэ аваргууд, мастерууд агуу хийдэг байжээ. Найруулагчдын зураг авалт, тавилт нэг л өөр байж. 1945 оны дайны үеийн цэргийн хувцас хунар өмсөж тоглосон. Би тэр үед цэргийн хувцас өмсөж чаддаггүй, мэддэггүй байлаа. Харин дараа нь 05 дугаар тусгай хороонд цэргийн алба хаагаад, манай хороо чинь цэргийн парадад оролцдог, өндөр өндөр жавхгар сайхан харчуудтай учир жинхэнэ цэргийн хүн болсон. Би чинь цэрэгтээ улирсан хүн шүү дээ. Тэгээд л хил хязгаараар, хилийн заставаар урлагийн бригадаар явж эхэлсэн. Долгорсүрэн гуай сүүлд “Би олон кинонд олон ч хүүхдийн ээж болж тоглосон хүн. Энэ олон хүүхдүүд дотроос минь хамгийн авьяастай нь манай Эрдэнэ-Очир юм. Хөгжмийн зохиолч, удирдаач” гээд л намайг тэр жил “Шүтээн” нэвтрүүлэгт ороход магтаж байж билээ. Дэнсмаа бид хоёрыг “Хөөрхөөн, хоёр жаахан юм байсан” гээд л ярьдаг байж билээ. Дэнсмаад Дэнсмаа нэртэй хүн тоглосон юм. Дэнсмаа одоо Налайхын гордокт байгаа. Цэцэрлэгт тогооч хийж байгаад тэтгэвэртээ суусан.

-Одоо хоёулаа “Суварган цэнхэр уулс”-аас ярья. Н.Батцэцэг гавьяаттай тоглох мэдээж гоё байсан байх. Таны хувьд цэргийн амьдрал мэддэг, армид алба хаагаад жавхаажчихсан, өмнө нь бас кинонд тоглочихсон, юм юмны зах зухтай ид жагссан үедээ “Суварган цэнхэр уулс”-д тогложээ?

-Киноны зураг авалт гээд Чогдон баатар бид 2, 3 хоног нойргүй явах үе гарна. Баатар маань “Халх голд нойргүй хонох миний хоногийн тоо гүйцээгүй юм байж дээ” гэсэн айхтар үгээ хэлж байсан. Халхын голын шумуул гэдэг аюул, биднийг ёстой амь тэмцүүлж байлаа. Чогдон баатрыг болохоор хазахгүй ч байгаа юм шиг. Тэгэхэд мань хашир “Гучин есөн онд ханатлаа хазуулж байлаа” гээд шумуулыг тоох ч үгүй сууна. Санжийн Пүрэв зохиолч, Жийгээ найруулагч хоёр Баянхошууны застав дээр очиж зохиолоо бичсэн гээд бодохгүй юу. Сайхан байгаа биз. Киноны гол зургийг Хэрээ уулын застав дээр авч байсан. Мөн Ерэн баатрын хөшөө, Баян уулын заставт бас авч байсан. Найруулагчийн шийдэл байсан байх, киноны ихэнх зураг яг бодит амьдралын зургууд. Дөчин хэдэн оны байлдааны хэсгийг ярьдаг даа, тэр бол Чогдон баатрын байлдсан бодит үйл явдал байх жишээний. Хөгжилтэй юмнууд бас бий л дээ. Тухайлбал, борооны зургийг яаж авдгийг би мэдэхгүй. Бороо орохоор л авах юм байх гэж бодож байтал гал командын хоёр машин ирж ус шүршиж бороо оруулаад л авчихсан. Борооноор адуу хил давах гэж байдаг тэр хэсгийн зураг шүү дээ.

-Жийгээ ах(Ардын жүжигчин кино найруулагч Гомбожавын Жигжидсүрэн) мөн ч залуухан байсан даа?

-Ээ залуу байлгүй яахав. Ах чинь ирэх тавдугаар сард 70 нас хүрэх гэж байна. Тэгэхээр Жийгээ одоо 80 хүрч байгаа байх. Зураглаач Зундуй ах тэр хоёр чацуу, надаас арваад насаар ах хүмүүс. Жийгээ чинь голдуу оросоор ярина. Батцэцэг орос хэлний ангийн төгсөх курсийн оюутан байсан болохоор найруулагчийн оросоор хэлж байгааг ойлгодог байсан. Би бол ойлгохгүй. Зундуй ах “Жийгээ чи монголоор хэл л дээ, наад хүн чинь яаж ойлгох юм” гэнэ. Киноны хөгжмийг Зундуйн Хангал хийсэн. Орчин үеийн гоё аялгуунууд орж ирдэг. Миний тоглосон кинонуудад ямар сайхан хөгжмүүд эгшиглэж, ямар мундаг хөгжмийн зохиолчид ажилласан юм бэ дээ гэж би хөгжмийн хүний хувьд баярладаг. Ер нь хөгжмийн зохиолч болох ирээдүй “Суварган цэнхэр уулс” кинонд тоглоход мэдрэгдсэн, мөрөөдөл минь биелсэн гэж хэлж болно. “Нар хиртсэн жил”-ийн хөгжим Эрэгзэнгийн Чойдог багшийнх. Цэргээс халагдаад гэр рүүгээ ирж байхад морин хуурын аялгуу яваад нэг л гоё болдог. Морин хуурыг тоглосон хүн нь манай ангийн хүүхэд, Морин хуурын чуулгыг үүсгэн байгуулсан Ардын жүжигчин Ц.Батчулуун юм.

-Батцэцэг гавьяатын тухайд та юу хэлэхсэн бол. Тухайн үед кино дэлгэцэнд гарахад Батцэцэг жүжигчний тухай нийгмээрээ шуугьж байсан гэдэг?

-Батцэцэг бол мэдээж сайхан хүүхэн. Гэхдээ хилийн цэргийн заставт ямар ч бүсгүй хүн очсон гоё санагддаг. Бүгд шохоорхон харж, догдолдог байхгүй юу. Киногоо улам сайхан болгох гэж, гоо зүйн талаас нь харж гол дүрүүддээ Батцэцэгийг мөн намайг сонгосон байх гэж би боддог юм. Заставын даргын өрөө байр тийм тавтай тохилог, гоё байгаагүй. Бид ирээдүйд заставын даргын өрөө тасалгаа, байр ийм гоё байх ёстой гэдгийг бодож, бас зөгнөж тохижуулсан юм. Цэрэгт эмнэлгийн тусламж үзүүлээд амийг нь аварч чаддаггүй хэсэг байдаг. Түүнийг Арвай генерал “Үхүүл, энх тайван цагт ч гэсэн цэрэг үхдэг” гэж хэлж байсан. Одоо бодоход их л зөв байж. Батцэцэг, Төмөрбаатар, Сүрэнд тоглодог Бадамхатан бид дөрөв хотоос очсон. Ц.Төмөрбаатар уг киногоор дипломын ажлаа хамгаалж байсан. Бусад нь тэнд алба хааж отрядын дарга нар, заставын цэргүүд. Хиймэл юм гэж бараг байхгүй дээ. Сүүлд киноны 40 жилийн ойгоор хилийн цэрэг дээр уулзалт болоход зарим хүмүүс маань ирж байсан. “Сурвалжлагч эмэгтэйгээр дуу дуулуулмаар байна” гэж хэлдэг Дамбын дүрд тоглосон Гэрэлбаатар байна, цэргийн л хүн. Сүрэнд тоглодог Бадамхатан уурхайн инженер хүн, саяхан шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн болсон. “Би ганцхан шүлэг л мэддэг юм гээд. Цэл залуу насныхаа гал дөлөөр бадарч… хэмээн ярьж байгаа юм шиг маш энгийн уншсан нь хүртэл ямар нэгэн тавилтгүй, байгаагаараа байгаа нь тэр. Түүнээс Ц.Гантөмөр гуай шиг уншвал худлаа дуураймал болно. Киноны нэг гоё шигтгээ бол мэдээж Хунгийн дуу”. Жийгээгийн үг Хангалын хөгжим, Буурангийн Нандинцэцэг дуулсан. “Хунгийн дуу” гэснээс “Сартай шөнийн уянга” гэж миний нэг гоё дуу бий. Жигжидсүрэн найруулагч мөн үгийг нь бичсэн юм. Хил дээр хилээ манаж байгаа залуу, амраг ханиа дурсан дуулж байгаа тийм дуу. Одоо хилийн цэргийн чуулгын эмэгтэйчүүдийн сүлд дуу болсон. Үүнийг би “Хунгийн дуу”-наас сэрж киноныхоо натур дээр хөгжмийг нь бичиж байсан. Манай киноны натурын дуу болж билээ. Сүүлд манай чуулгын дуучин Б.Ганчимэг дуулж клипжүүлсэн, “You­Tube” дээр байгаа, чи нэг хараадахаарай.

-Одоо танаас хөгжмийн зохиолчийн хувьд ганц нэг зүйл асууя. Та чинь Хөгжим бүжгийн дунд сургууль төгссөн. Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгад хөгжмийн зохиолч, удирдаачаар олон жил ажилласан хүн?

-Манай хөгжим бүжгийн дундад байхад морин хуурч Батчулуун, Үндэсний дуу бүжгийн чуулгын дарга УГЗ Цэдэн-Иш, гавьяат жүжигчин Чаминчулуун, дуурийн театрын Баатар бид нэг ангийнхан. Бүгдээрээ гавьяат болжээ. Хөгжмийн зохиолчийн хувьд Барнангийн Доржпаламын шүлэг “Тэр үүрээр чинь би төрсөн юм” гэж дуу бий. Мөн Палам бид хоёрын “Юугаа ч хайрлаагүй аав минь” гэж дуу бий. Үнэнхүү гавьяат сайхан дуулсан. 100 гаруй зохиолын дуу, дан найрал хөгжим бүжгийн болон хүүхдийн дуут жүжгийн 40 гаруй хөгжим бичжээ. Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад байхдаа Шуберт “Серенада”, Моцартын “Рондо”, Ц.Сүхбаатарын “Жороо сайхан халиун”, Загдын Түмэнжаргалын “Тал нутгийн өглөө” зэрэг дэлхийн болон Монголынхоо сонгодог бүтээлүүдийг хуучир хөгжмөөр гоцлон хөгжимдсөн. “Тал нутгийн өглөө” өглөө бүр Монголын радиогоор явдаг юм.

-Та Урлагийн гавьяатыг 1993 онд 30 жилийн өмнө авч байсан юм билээ?

-Тийм ээ, 30 жил болж байна. Гавьяат авснаасаа хойш хийсэн юм гэвэл зөндөө дөө. 1995 онд Хайдав, ардын жүжигчин Баярмагнайтай хөдөөгүүр баг бүрдүүлээд явж байлаа. Тэр дунд явсан хүний нэг нь Чингисийн Жаргалсайхан байна. Гавьяат ч аваагүй байсан залуу өнөөдөр Ардын жүжигчин болсон байна. Мөн гавьяат Ариунаа байна. Ямар ч цол хэргэмгүй дуучин байсан. Хайдав гуай минь Хөдөлмөрийн баатар, Баярмагнай Ардын жүжигчин болсон байна. Говь-Алтайн Оюунчимэг, Ховдын Болормаа, мөн Загаржав энэ хэд маань бүгд гавьяат авсан байна. Энэ хэдийгээ аваад урлагийн гавьяат зүтгэлтэн гээд миний бие явж байлаа. Өнөөдөр байрандаа хөдлөөгүй байгаа ганц хүн нь би болоод байна. Гэхдээ гавьяа шагнал авах ёстой гэж ингэж хэлж байгаа юм биш л дээ. Зүгээр сонирхуулж байгаа юм. Юмаа хийгээд явж байхад болно. Найм, есөн киноны хөгжим хийжээ. “Сэтгэлийн уяа” гэж кино Цогтбаатартай хийж байсан. Бас казах кино ч хийж байсан юм. Ж.Саруулбуян миний тухай “Хуучиртай Богд” гэж бичиж байсан. Би чинь “Цөвүүн цагийн Богд” кинонд Халхын Өндөр гэгээн Занабазарын гол дүрийг бүтээсэн хүн юм. Энэ бол аргагүй том дүр. Харин тэр кино дэлгэцэнд олон гараагүй. “Их хааны удам” киноны Довчин бэйсийн дүрийг бас бүтээсэн. “Төрийн сүлд өршөө” кинонд Содном бичээчийн дүрд мөн тоглосон байдаг. Өнөө хувьсгалчид болох Данзан, Бодоо, Сүхбаатар нар хурал хийж байхад би хажууд нь монгол бичгээр юм бичиж суусан. Миний монгол бичиг гэж юу байхав, бичиж байгаа дүр үзүүлээд сууж байна. Тиймэрхүү дүрүүд бий бий. Сүүлд “Босго тотго” кинонд гол дүр Батын аавд тоглож байсан. Сахал энэ тэр тавиад тоглоход хүн таньдаггүй юм аа. Түүнээс гурван киноны гол дүр, арван хэдэн киноны туслах дүр бүтээсэн хүн. 1993 онд Цэрэндорж гуайтай цуг Японы киноны наадамд жүжигчнээр явж байлаа. Монголын кино урлагт “Нар хиртсэн жил”, “Суварган цэнхэр уулс” энэ хоёр кинонд эр цэргийн дүр бүтээж, өөрийнхөө залуу сайхан насыг их урлагийн бурхадтай хамт мөнхөлж үлдээсэндээ сэтгэл дүүрэн явдаг даа.