Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Ерэн таван настай эмгэн 15 жилийн хорих ял авсан. Элдэв магадлан, найраа май­раа байх  биш, ялаа гүй­цээ­гээд гарахдаа  тэрбээр 110 настай байх болно. Гэвч энэ эмээ ялаа гүйцэд  эдэлж чадах болов уу. Хэр­вээ ирэх өвөл хори­хын байранд нь осгоод үхчих­вэл яах бол гэх зэрэг олон асуудал байна.

Бодвол   эмгэний  15 жилийг нь гүйцээлгүй авч явах гэсэн  эрлэгийн элч нар сайнаа үзэхгүй байл­гүй дээ. Манай шүүхий­хэн  нэгэнт   шийдчихсэн хойно ял завшуулахгүй гэдгээ  мэдэхтэйгээ бай­гаа биз. Монголын болд мэт хатуу,  дээр нь бүхий л төрлийн хууль номд нэв­тэрчихсэн шүүгч эрх­мүүд  энэ орчлонд хэнийг ч тэгж давраахгүй. Гэвч энд нэг юм байна. Хэдий­гээр ма­най шүүхийнхэн хичнээн хуулийн дагуу гэж зүт­гэсэн ч орчлон­гийн жам  тэдний үгээр явахгүй нь харамсалтай. Жам ёс манай хэдэн шүүгчидтэй шүүгчидгүй  авахыгаа авч, өгөхийгөө өгөн өчүүхэн ч тасалдал үл гарган эр­гэлдэнэ гэдгийг бид бүг­дээрээ мэдэж байгаа. Тэгээд хүний шүүхээс хэдийнээ холдон жам ёсны шүүхийн босгонд тулж очоод байгаа тэр хөгшинд 15 жилийн ял өгч байгаа нь хэн нэгнийг тохуурхаж байгаа то­хуур­­хал уу. Аль эсвэл ма­най шүүгчид ийм хөлдүү өчүүхэн ч сэтгэлийн хөдөлгөөнгүй  хуулийн “зомби” болчихсон юм уу. Эрхэм шүүгчид маань энэ эмгэнийг хэд насална гэж ял өгөөд байгаа юм бол.

 Ер нь тэгээд хаван нь тулчихсан, даралт нь хоёр зуу гарчихсан энэ хөгшин ямар хэрэг тарьчихсан хэрэг вэ. Тэжээмэл хүүгээ чаатаар захиалга өгч  хүмүүсээр алуулчихсан гэж байгаа. “Хашраа­гаад өг” гэж гуйсан ч цаад хэд нь хэтрүүлчихсэн  хэмээн өчдөг. Тэгээд одоо за­хиалгаар хүн алуулсан хэрэгт унасан. Манай шүүх ч ийм л филосо­фиор шүүгээд байгаа.

Нийгэмд чавганцыг шийтгэж харагдуулахгүй бол хүн болгон захиалга өгч, хэдэн халтар төгрө­гийн төлөө төрсөн эхээ ч нухчихаж чадах зэрлэгш­сэн залуучууд сүйд хийнэ гэж үзээ биз. Тэгвэл энэ хэрэг яг жинхэнэдээ юу болсон юм  бол.  Монгол­чуудын амьдралд ийм юм тохиолддог уу хэмээн жаа­хан л бодоход амьд­ралд хаа сайгүй байдаг зүйл л болоод өнгөрсөн биз хэмээн төсөөлөгдөж байна.

Хөгшний өвгөн нэг “золбин  юм”-ыг тэжээжээ. Өвгөнийг амьд байхад ч яахав бүх зүйл хэвийн л байж таарна. Өвгөний үгнээс гарахгүй, түлээг нь хөрөөдөж хагалаад л, усанд гүйгээд л. Өвгөн ч “төөрч төрсөн хүү минь” гэж хөөргөөд л. Харин өвгөн нь өнхрөөд өгсөн хойно л бүх юм номондоо орж эхэлсэн биз ээ. Нөгөө муу тэжээмэл нь архи­даад л тэнээд  арилаа  биз.

 Тэр чигтээ арилахгүй  ээ бас эргэн ирж   архины мөнгө нэхэж эмгэнийг  тамлахаа мэдэлгүй яахав.  Эмгэн ч бас зүгээр байх­гүй, мэргэлж түрэглээд хөөрхөн бизнес хийдэг нөгөө архичин шаарыг бодвол л мөнгө төгрөгтэй. Тийм болохоор түүнээс салахгүй эргэлддэг бай­гаа  л даа.

Сүүлдээ архинд дон­тоод эмгэнийг дээрэлхэх нь бүүр хэтрээд ирсэн л дээ, мэдээж. Тэгээд яваан­даа энэ тэнэгийн гарт үхэх нь гэж эмгэн мэдээ биз. Тэр тэнэг нь ч өдийд амьд байсан бол бараг алчих­сан  ч байж мэднэ.  Ийм л юм болоод  өдөр бүр залуу хүүгийн гарын шүүс болоод эхэлбэл амьд хүн байна даа, амьд мэнд дээрээ салахын түүс болдог юм байгаа биз дээ. Тэгээд л хэдэн хүүх­дийг гуйж байгаад эцээ­хэн шиг хашраагаад өгөө­рэй хэмээн захиа биз. Зүгээр ч үгүй эхлээд хөлсөөр хүн зодуулна гэж захиалга өгсөн гэдгийн. Өнгөцхөн  харахад яалт ч үгүй гэмт хэрэг үйлдсэн байна.

Үүнд таарсан шийтгэл ч бэлэн бичээтэй байгаа биз. Гэхдээ л ер гарчих­сан  чавганцад  хорь шахуу жилийн шийтгэл оноож суугаа шүүгчийг харахад нэг л ердийн биш юм шиг санагдаад байх юм. Хоёр жил болох­гүй шахуу настай шүү дээ гэж бодогддоггүй юм байх даа. 

Хууль ер нь амьдралд нийцэж байх ёстой юу. Аль эсвэл амьдрал нь хуулиндаа нийцэж байх ёстой юу. Хууль зохио­мол байх ёстой болов уу, амьдралаас ургуулж түүнийг бичих ёстой юм болов уу.

 Бас нэг жишээ байна. Нэг сартай нялх хүүхэд­тэй  хүүхнийг гурван жил гаруй хугацаагаар  хори­хоор бол­жээ.  Тэр ч уул нь хулгайч л хүүхэн юм билээ л дээ. Хулгай хий­гээд улаан гардуулсан. Мөн урьд өмнө нь хул­гайн хэргээр шийтгэгдэж байсан.  Нэг ёсондоо дав­тан хэрэгтэй шорон­гийнх­­ны хэлээр “на­хиур” хул­гайч юм билээ.

Ийм хүнийг шийтгэхэд мэдээж хуулийн заалт бэлэн байгаа. Эрүүгийн хуулийн төдийн төдөөр гурван жилээр хорьж ший­тгэсүгэй. Мэдээж хүүхдийг нь асран хам­гаалах хүнтэй бол түүнд нь өгөх. Тийм хүн байхгүй бол улсын асрамжинд өгөхөөр хууль ном бэ­лээхэн байж л байгаа.

Гэхдээ л хүн гэдэг амьт­­ныхаа хувьд нэг сар­тай нялх хүүхдийг харан­га­дуулаад эхийг нь шо­ронд ачих бас л ердийн биш болоод явчихаж бай­гаа биз. Энэ бүхнийг яг хуулийн дагуу л гүйцэтгэж байгаа. Хуульд  юу гэж заасан байна түүгээр шүүгчид шийдвэр гаргаж байгаа гэдгийг хэн хүнгүй мэдэж байна.

Дахиад  хууль ер нь ямар байх ёстой юм бол гэсэн бодол өөрийн эрх­гүй төрнө. Манай хууль  бидний амьдралыг нэг л муухай харгис болгоод байх шиг санагдаад байх юм. Бид  хуулийнхаа үзэл баримтлалыг өөрчлөх хэ­рэг­тэй болсон бололтой. 

Бидний мөрддөг эх газрын хуулиас  англи саксоны хууль хамаагүй энэрэнгүй байдаг. Энэ хуулийг хар үгээр хэлэхэд  тухайн гарсан хэрэгтэй адил хэргийг  урьд өмнө нь яаж шийтгэж байсан байна. Тэр  жишгээр л шийдвэр гаргачихдаг гэ­сэн. Энэ бол арай л хүнлэг шийдвэр гаргахад бо­ломж олгодог. Шүүгч ту­хайн хэрэг дээр чөлөө­тэй сэтгэж, зөвтгөх бу­руут­гах гарцуудыг олж харахад ч амар байдаг болов уу.

Монголчуудын язгуу­рын зан чанар бол шу­дар­га шулууныг эрхэмлэ­дэг. Дээр нь хүнлэг байхыг шударгаас илүү үздэг ард түмэн. Төр засаг нийгэмд хэдий чинээ шударга хандана хүмүүс  төдий чинээ л шударга шулуун болж байдаг.

Төр засаг цаазаар авах ялыг түдгэлзүүлэхэд хувь хүмүүсийн сэтгэлийн мухарт байдаг төрөөс айх айдас байхгүй болж чөлөөтэй амьдарч эхлэх шиг болдог. Юунд ч юм зориг ороод амьдрах урам сэргээд ирдэг юм билээ. Гэхдээ ингэлээ гээд хэн нэгэнд хонзон санаж байгаа хүнтэй би л лав тааралдаагүй байна. 

Явж явж цаазын ялыг байлгах гээд улайраад байгаа хэсэг бүлэг хүмүүс
төрийн хүн айлгах зэвсэг нь алга болчихлоо
хэмээн харууссандаа л тэгж бай­гаа хэрэг юм. Төр
айлгаж биш хүндлүүлж  удирддаг болох хэрэгтэй юм даа. Манай хууль маниусдаа
гологдоод байгааг та ан­заарч байна уу.

Монголчууд
нэгдэн нүүрсний уурхайд орж ажиллахаар  идэв­хийлэн
хөөцөлдөж байна. Тэд компаниудын холбоо  нэгтгэл
бай­гуулан оролцогч байгууллага бүрээс сая төгрөг цуглуулан их л юм болж байгаа.
Монголчуудын байгуулсан энэ компани нь 11 тэрбум ам.долларын өртөгтэй уурхайд ажиллах
гэж байгаа юм.  Дээр дурдсан  хэмжээний мөнгө гаргаж байж л уг уурхайг ажил­луулж
чадна гэсэн үг л дээ. Гэвч одоохондоо тэдний цуглуулсан мөнгө тэрбум доллар болтол
өдий байна. Дөнгөж ганц сая доллар болж байгаа юм даг уу. Энэ нь уг уурхайд шаардагдах
мөнгөний арван нэг хуваасных нь мянганы нэг 
юм. Одоо энэ л бидний эдийн засгийн чадавхи үнэн нүүр царай­гаараа харагдаж
байгаа хэмээн хэлэхэд буруудахгүй.
Монголчуудын 
эдийн засгийн чадал мөн ч өчүүхэн юм даа хэмээн халагламаар ажээ. Халаглаад
ч зогсохгүй бүүр гутарч гунимаар байна. Одоо тэгээд нэгэнт техник авч чадахгүй юм
чинь хүрз мө­рөндөө үүрсэн хэдэн монгол очоод ухаж эхлэх үү яах вэ. Энэ хэддээ цалин
болгож   өгөх мөнгө ч цуг­лаагүй  шахуу байна. Байгаагаа хуваавал нэг жаахан юм
дусал дуслаар өгөх байх. Тэр нь тэгээд аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй гэгчээр болох
биз. Түүнийг нь голсон монголчууд  хаяад арилах.
Хонхой­лоод хаячихсан хэсэг газар л үлдэх. Ийм л танил дүр зураг харагдаад байх
шив дээ.
Харин
үүнийг нь дэлхийгээр нэг шоолон элэглэх тал дээр бол ч хангалттай байх биз. Бүр
одооноос  хэдэн монголын нэгтгэлийг шоо­лоод
эхэлсэн. Эхлээд Манж дараа нь Оросын дарлалд байсаар сүү­лийн гурван зуун жил бид
нэгдэж  юм хийж, нэгдэж юм бүтээж  үзээгүй. Жалга жалгын мухар сахиж, хувиа бодож,
довоо шарлуулсаар ертөн­цийн бор хоног шар нарыг элээсээр ирсэн. Монголчууд нүүгээд
зугтаж чадахаас нэгдээд бүтээж чадахгүй гэсэн ойлголт  бидэнд бий болжээ. Тийм ч болохоор одооны энэ
нэгдлийг харсан хүмүүс тэдний  өмнөөс ичиж
байна. Элэглэн даа­паалж юу хийж бүтээхийг нь харж сууна.
Уг
нэгтгэл нь ямар учиртайг  судлаачдын зарим
нь юу гэж үзэж байгаа вэ. Тэд энэ талаар нэлээд гутрангуй дүгнэлт гаргаж байна.

Тоймчид:
Энэ үнэхээр  бүтэхгүй л дээ. Уг нэгтгэлийн
цаана хэн нэгнийх нь өчүүхэн амин хувийн эрх ашиг л байгаа. Түүнийг мэдэж ядах ч
юм үгүй. Төр Таван толгойн лицензийг зуун хувь өөрийн мэ­дэлд байлгаж, асуудлыг
бүрмөсөн шийднэ  гээд зарлаад байна. Үүнд
л хамаг учир байгаад байх шиг харагдаад байх юм. Уг ордод байгаа жижиг сажиг уурхайн
эзэд хөрөнгөө алдчихгүйн тулд л нэгдэж шуугиан тарьж   олон түмнийг татан оролцуулж байна хэмээн дүгнээд
байгаа. Яагаад гэвэл бүх лицензийг төр авна гэхлээр нөгөө хүмүүсийн жижиг уурхайнууд
төрд очих магад­лал өндөр байгаа юм гэцгээж байна.
Энэ нэгтгэлийг манай жижиг, дунд  компаниуд 
маш ихээр дэмж­сэн нь харин үнэн. Тэд уг компанид орох гэж дараалал хүртэл
үүсгэж байлаа. Ийм бага мөнгөөр тийм том уурхайн хувьцаа эзэмшигч болчихно хэмээн
баярласан биз. Энийг нь ч муу хэлээд байх юу байхав. Зүгээр байж байгаад их ашиг
олох гэдэг нь хүн төрөлхтний зан юм хойно. Хотоо малтахдаа хориулаа болоосой, хоолоо
идэхдээ хоёулаа байгаасай гэж үг байдаг. Хэн нэгний өчүүхэн эрх ашигт хууртсан ч
байсан хамаагүй  тэдний ингэж хурдан зуурт
нэгдэж чадаж байгаа нь л монгол компа­ниудын нэгтгэлийн гол ач хол­богдол юм. Монголчууд
нэгдэн нийлэхийн хүслэн болж байжээ гэдгийг энэ үйл явдал харуулж байна. Үүнийг
төр засаг зохион байгуулаад бүх монголчуудын хүчийг нэгтгэхэд  тэд зохион байгуулалттайгаар юу хийхэд ч бэлэн
байгааг харуулж байгаа бус уу.
Эргээд түүхээ 
харж байхад бид их гүрнээ бутраан сарниасан жи­жиг хаадын  бусармаг үйлдлээс  хойш ер нь нэгдэж байсан юм уу. Манжийн эсрэг,
гамин бароны эсрэг нэгдэн тэмцэж амжилтад хүрч байсан. Сүүлд мөн Оросын хараа­наас
гарах гэж нэг нэгдэн тэмцсэн. 1989 оны Ардчилсан хувьсгал явж явж Оросын имперээс  гарах л 
тэмцэл байсан гэж судлаачид хэлдэг. Энэ хэдээс өөр нэгдэж байсан түүх маш
ховор аж. Одоо эдийн засгийн талаар нэгдэж бай­гаа дээрх нэгдэл  монголчуудад 
маш том эерэг сургууль боллоо.
Бид үүн шиг олон юман дээр нэгддэг  байх хэрэгтэй байна. Мөн нэгдэж хамтарч сурах
хэрэгтэйг амьдрал өөрөө шаардах боллоо. Монголчууд нэгдэж  байж л өрсөл­дөөний энэ ширүүн ертөнцөд тэсч үлдэнэ.
Мөн өөрсдөөсөө өөр хү­мүүсийг шулж чадна. Монгол мон­голдоо дургүй гэгчээр энэ хон­хортоо
л бие биеэ хэмлээд бай­хаас дэлхийн дэвжээнд гарч чадалгүй өдий хүргэв.
Энэ удаа Таван толгойн нүүр­сэнд орсон байсан ч хамаа алга. Өөр олон юманд яг энэ жишгээр нэгдэн оролцохоор зүтгэж сурах хэрэгтэй байна. Хүмүүсийн шоолох яах вэ. Нэг хоёр хоногийн ажил. Ингэж зүтгэсний үр дүнд үндэсний хэм­жээний олон түмэн оролцсон том том нэгтгэлүүдтэй болж үлдэх биш үү.

Монголд үндэсний хэм­жээний  том   хөрөнгө мөнгөтэй баян гэгдэх хү­мүүс  хэдхэн бий. Гэвч энэ хүмүү­сийн шунал хэрээс хэтэрч ард түмэнд их хохирол үзүүлэх юм.  Тэд­ний бэрдийн сэтгэлд да­лай байтугай орчлон ер­төнц харам болсон байна. Манай хөрөнгөт­нүүд  эдийн засгийн бүхий л сал­барт мөнгөөр цохин оролцохдоо өөрөөсөө өөр хэнийг ч үл тоодог нь харамсалтай. Монголын толгой капиталистууд  ба­рилгын салбар ашигтай байвал булаагаад ав­чихна. Орон сууц барьж түүнийгээ худалдаж мөн­гө босгоод, уг сууц­ныхаа  доод давхарт нь өөрс­дийн­хөө дэлгүүрийг ажил­­луулчихна. Тэгээд болоогүй дээд давхарт нь рес­торан байгуулаад мөн л өөрс­дөө зүтгэнэ. Хэн нэг нь  аль нэгэн сал­бараас чадан ядан мөнгө зулгааж байгааг харах л юм бол  түүнийг  хуу хам­на. Хэвлэл мэдээ­лэл ашиг­тай байвал хэдэн янзаар байгуулаад хуу­чин ажиллаж бай­сан ком­паниудыг нь ажиллахын аргагүй болгож дампуу­руулчихна. 

Хэн хаанаас мөнгө олж байна, тэнд Мон­го­лын капиталистууд мөн­гөөр зодон хүч түрэн орж ирдэг. Тэгээд уг  салбарт нь тэр хэдээс өөр хэн ч орж ирэхийн аргагүй бол­тол нь тэлдэг. Харин үнэ ханшийг бууруулна гэж үгүй нь сайхан даа. Мань  хэдээс өөр өрсөлдөгч байх­гүй тул юу гэж ч үнэ буулгах билээ. Иргэдийн ажлын байрыг нь булааж аваад байна уу гэхээс энэ салбарт тэр хэдэн хүн хоолоо олж байгаа юм гэж ер хөөрхийлөхгүй. Манай капиталистууд бий бол­госон сал­бартаа өөрийн үндэстнээ  ажил­луул­даг­гүйгээрээ дэлхийн хөрөн­гөт­нүүдээс ялгардаг. Аж­лын байр бий болгохдоо  эхлээд дандаа ах дүү, хамаатан саднаа оруул­даг. Тэд  бүгд ажил амьд­ралтай болбол гадаа­даас хүмүүс авч ирээд ажил­луулчихна. Гадаа­даас ч юу байхав, хям­даар нь хятад ажилчин  авчраад зараад байна. Тэгээд дараа нь нэг нутаг усны хүмүүс  өөрийн той­рог, сонгогчдоо гээд яв­чихна. Тэгж тэгж жирийн иргэдийг ажиллуулах бол­­бол цалин өгч чад­даггүй. Хоёр зуун ам.дол­лар өгдөг хувийн компа­ни Монголд бараг байх­гүй. Зүгээр л шулаад бай­хыг боддог.

Энэ бүгдийн эцэст  Мон­гол Улс даяар ар­ваад­хан компани, хоёр зуугаадхан айл л улам баяжаад байх нь тэр. Ха­рин бусад нь ажил амьд­рал гэж юу ч үгүй болж хоосон гиюүрсэн хүмүүс л Монголоор дүүрлээ. Би­дэнд их сайндаа “ам­лалтаа биелүүл” гэж төр зас­гаас мөнгө нэхэх ажил л үлдсэн. Үүнийг ч бас сайн­даа бидэнд үлдээ­гээд байгаа юм биш. Капиталистууд маань хэн нэгнийгээ төр засгийн зөөлөн сэнтийгээс унагах гэсэндээ бидэнд тэр аж­лыг өгөөд хөрөнгө зард­лыг нь даагаад байгаа юм. Үүнийг өөрсдийнхөө хамаатнуу­даар болон хятадуудаар хийлгэх ч бас хэцүү л дээ. Хэдий­гээр ажил­гүйгээс өлсөж үхэх гэж байгаа ч бас ард түмэн гудамжинд хэдэн хятад лоозон бариад жагс­вал дургүй­цэхтэйгээ байна. Хамаатнуудаа га­даа гандааж, хөдөө хөх­рөөх ч бас хаашаа юм.

Ийнхүү капиталистууд өнгө орон баяжих тусам нийгэмд ажил­гүйдэл бий болгож иргэдийн бу­химд­лыг төрүүлэхээс өөр улс эх орондоо ямар ч нэмэр  болохгүй байна. Ийн хор­голоо тоолсон Монголын капиталистууд нийгэмд ад үзэгдэх хэмжээнд оч­толоо нүд үзүүрлэгдэх болов. (Хорголоо тоол­сон гэж гол нь горойгоод хүн­дэрч ч чаддаггүй, чад­сан ч илүү их байна гэж тоолж суудаг харамчийг хэлдэг)  Манай баячууд, том ком­паниудын та­лаар­хи яриа харамч ха­хир, хүн муутай, дээр нь аархуу сагсуу, дээрэлхүү, хэнийг яаж луйвардсан, тендер яаж булаасан тухай л байдаг. Түүнээс хүн чанар, хайр энэрэл,  өрөвч сэтгэл, улс эх орон, ард түмнээ гэсэн халуун сэтгэл гаргасан талаар бараг дуул­дахгүй.  Уул нь дэлхийн жишгээр бол хам­гийн сайн сайхан сэт­гэл, хамгийн хүмүүнлэг санаа нийгмийн дээд хэс­гээс гарч байх ёстой.

Мөн том компаниуд нь  стра­тегийн том ажилд хөрөнгө оруулалт хийдэг, жижиг компаниуд нь так­ти­кийн жижиг ажлыг нь  хийсээр ирсэн билээ.  Жи­шээлэхэд  нэг том дэл­гүү­рийн доторхи хоолны газар, хамгаалалт, үйл­чил­гээ зэргийг жижиг ком­паниуд хийж байвал хич­нээн хүн ажил амьдрал­тай болох билээ. Том орон сууц барьж байгаа компани доод давхрын­хаа дэлгүүрийг иргэдэд түрээслээд өгчихсөн бол олон айл ажил амьд­рал­тай болох байв. Даанч манай капиталистуудад хүн чанарын наад захын сэтгэл байдаггүй нь ха­рам­салтай. Тэдэнд ердөө булаа, цөлмө гээд л дай­раад байхаас өөр сэтгэл суусангүй.

Арга ч үгүй  байх даа. Өлссөн хүмүүс ямар айм­шигтай байдгийг энэ ха­рамч капиталистууд ямар үзсэн биш. Тэдэнд социа­лизмын үеийн хүнээс нууж тусгай дэлгүү­рээс бараа авч, түүнээ олон тү­мэнд гайхуулдаг үеийн сэтгэлгээ нь л хэвээрээ байгаа. Түүнээс заяаны капиталист байсан орны баячууд бол боломж л гарвал хүмүүсийг ажил­тай, амьдралтай, завгүй байл­гахыг боддог. Заа­вал ч үгүй бус­дадаа бо­ломж гаргаж өгдөг. Хууль нь ч ийм байхыг шаард­даг.  Тэрнээс улсдаа хам­гийн том дэлгүүр ажил­луулдаг байж барилга ашигтай юм байна гээд л барилгын ажлыг хуу ха­маад, жижиг компаниу­даа хийх ажилгүй болгож дампууруулдаггүй. Дэл­гүү­­рээ ажиллуулдаг нь дэл­гүүртэй л байна. Ба­рилгаа барьдаг нь тэндээ байх жишээтэй. Тэгэхгүй бүхий л боломжийг нь булааж аваад байвал  ядахдаа дэлгүүрт нь орж наймаа хийх мөнгөтэй хүн олдохоо байна шүү дээ. Хөгжилтэй орнуудад ийм бай­далд хязгаар­лалт хийдэг. Тэнд  нэгдү­гээрт, хуулиар хязгаар тавьдаг. Хоёрдугаарт, өлөн зэлмэн нөхдүүд түү­нийг ганцааранг нь цат­гал­дуулаад хэхрээд байж байгааг зүгээр хараад суухгүй, хэзээ нэг цагт хоолыг нь булаахаар ир­нэ гэдгийг мэдэхийн цаа­гуур мэднэ. Тэд ийм зов­лонгоо удам угсаа­гаараа туулаад үзсэн байдаг. Дэлхий дахинд болж бай­сан тэр олон бослого тэм­цэл ердөө л цатгалан баячуудын хэхрэхийг ха­раад сууж тэсэхээргүй өлс­сө­нөөс л улбаатай. Энэ эрсдэлийг орчин үеийн баячууд бүгд мэд­дэг. Тиймээс хүн бүрийг хийх ажилтай байлгахыг хичээдэг болжээ.

Амлалт нэхэх ард
түм­ний хөдөлгөөн (АНАТХ) Сүхбаатарын талбайд өлсгөлөн зарласныг хүн бүхэн мэднэ.
Тэд УИХ-д итгэл үзүүлэх эсэх тухай бүх нийтийн санал асуулга явуулахгүй бол өлсгөлөнгөө
зогсоохгүй хэмээн мэдэгдэж байсныг бас бүгд санаж байгаа. Монгол Улс парламентын
засаглалтай орон. Тийм учраас өлсөгчид төрийн дээд эрх барих байгуул­лага болох
парламен­тдаа хандсан. Парла­мент ч үүнийг ойлгож байгаа учир Төрийн бай­гуулла­гын
байнгын хо­роон дар­гаараа ахлуул­сан ажлын хэсэг бай­гуулав. Энэ байн­гын хо­роо
бол тө­рийн шатал­бараар дээ­рээ­сээ хоёрт орох бай­гууллага юм. Парламен­тын засаглал­тай
оронд болохоор тэр шүү дээ. Уг ажлын хэсэг нь  
өлсөг­чид­тэй зөвшил­цөх, яаж энэ мухардсан байдлаас гарах арга замыг тодор­хойлохоор  байгуулагд­сан байлаа. Тэгээд мар­гааш өглөө нь
хоёр тал хэлэлцээнд орох гэтэл нөгөө өлсгөлөн зарласан АНАТХ-ныхон нь талбай дээр
алга байв. Яасан, ийсэн, буучихсан юм уу 
болоод явчихсан чинь шөнө нь дүүргийн Засаг дарга нь захирамж гар­гаад, дүүргийн
цаг­даа­гийн дарга нь дур мэдээд тус холбооныхныг хү­чээр буулгачихсан бай­жээ.
Манай төрийн дээд эрх барих байгууллага энэ талаар огт мэдээгүй гэдгээ бүхий л хэвлэл
мэ­дээл­лийн байгууллагаар дам­жуулан мэдэгдсэн. Тэгэх­лээр өлсгөлөнг төр биш дүүргийн
цагдаа л буул­гасан болж таараад байна. Ийнхүү төр зас­гийн дээд түвшнийхэн ажлаа
хийж байтал тө­рийн дунд шатны хурган дарга нар өөрсдөө дур мэдэн завсраар нь орол­цож,
цагдаа хүчний­хэн идэвхийлэн гүйцэт­гэсэн болоод явчихлаа. Мон­гол төрийн яаж уял­даа
холбоогүй ажиллаж бай­гаа, дээр нь дур дуран­даа ажилладгийн  үнэн дүр төрхийг энэ үйл явдал бүрэн илчилж бай­на.
Мөн Монголын цаг­даа зөвхөн улс төрийн л цагдаагийн үүрэг гүйцэт­гэх болсныг дээрх
үйл­дэл  харууллаа. УИХ-ын дар­гын захи­рамж,
Тө­рийн байгуулал­тын байн­гын хорооны ажлын хэсэг тухайн дүүр­гийн цагдаа, Засаг
дар­га нарт огтхон ч ха­маагүй бололтой. Мар­гааш нь хэлэлцээ хийх гэж байхад юундаа
тэгж идэвх гарган хүч хэрэглэн тэр хэдэн хүмүүсийг ачна вэ. Ингэж сайн хүн болж
ха­раг­дах гэснээрээ Монгол төрийг инээдэм­тэй, эвгүй  бай­далд оруулж байна. Ялан­гуяа УИХ-ын дарга
өглөө нь юу бодоо бол. Намайг ч хүн гэж бодох­гүй юм аа гээд л гаслаад сууж бай­сан
болов уу. Дээр нь Төрийн байгуу­лал­тын байнгын хороо­ны даргад лав сайхан санагдаагүй
биз. Өө аш­гүй,  ашгүй аваад явчихаж гээд
өрөөн­дөө цай уугаад сууж байгаагүй дээ. Ядах­даа ичгэвтэр биз дээ. Урьд өдөр нь
нэг л их төрийн хүмүүс маргааш хэдүүлээ нийлж суугаад  тулгамд­сан байдлаас га­рах арга замаа олчихъё
байз гээд л байсан. Дуу­гүй зуудаг нохой гэгчээр шөнөөр хэдэн цагдаа нууцаар явуулаад
ба­ривчлуул­чихсан мэт байдалд орж байгаа бус уу. Ч.Лодой­дам­ба гуайн зохиол “Тунгалаг
тамир” романд Хатанбаатар ван Бакич генералтай мар­гааш хэ­лэл­цээр хийнэ гэж бай­тал
тэр шөнө нь ца­хиур Төмөр гэдэг шилийн хул­гайч байсан цэрэг  адууг нь хулгайлаад ир­чихсэн байдаг тухай гар­даг
даа. Яг үүн шиг л юм болж байх юм. Тэгээд нөгөө цэрэг нь юу гэдэг билээ. “Явган
хүнтэй ярихад үгэнд сайн ордог юм” гэдэг. Энэ бол зохио­лын уран санаа л даа. Яг
амьдрал дээр ван хүн генералтай хэлэлцээ хийх гэж байхад ийм яв­дал болбол юу гээч
болох вэ. Тэр вангийн нэр нүүр яах вэ гэхчлэн асуудал мөн ч их гарна аа даа. Даргынхаа
нэр нүү­рийг шавартай  хутгаад хаячи­хаж байгаа
хэрэг юм. Ингэж сайн хүн болж харагдахын төлөө нэг дүүргийн эмч бие нь муу байна
гээд л цагдаа нь үүнийг хүлээж байсан юм шиг доор нь ачаад л. Ер нь цагаа олоогүй
энэ идэвх явж явж төр засгийн нэр хүндэд л халтай зүйл юм. Маргааш өглөө нь Төрийн
байгуулалтын байнгын хорооны даргын асуултад манай цагдаа нар “хүн нь байхгүй бол
асуудал нь ч байхгүй” гээд цахиур Төмөр шиг зогсож байсан  биз ээ. 
Цагдаа ийм үед юу хийж байх ёстой юм бэ. Тэд улс төрийн тэмцэл хийж үзэл
бодлоо илэрхийлж бай­гаа  хүмүүсийг гадны
бо­лон дотоодын гэмт халд­лагаас хамгаалах л үүрэг­тэй болохоос элдэв  акц гүйцэтгэх ажиллагаа гэх мэтийг явуулах үүрэггүй.
Тэгэхэд  манай цагдаа­гийн байгууллага яаж
ийж байгаад л улс төрийн үйл ажиллагаанд хутгалд­чи­хаад байдаг  нь харамс­маар. Өнгөрдөг долду­гаар сарын 1-ний
ажил­ла­­гаа ч тэр. Цагдаа нар МАХН-ын гишүүд шиг намын байрыг  сахиж сууж байгаад онц байдал зарлахтай хамт тарж
бай­сан хүмүүсийг хөөж байгаад буудаж алсан. Хэрэв буу хэрэглэх хэрэгтэй байсан
гэж үзвэл  тэр өдрийн  ид ширүүн үед 
л хэрэглэх байсан. Яг тоногчид намын байр луу дайрч, байрыг гурав ду­гаар
давхраас нь эхлээд шатааж байхад л буу хэрэг­лэвэл хэрэглэчихээр байсан. Түүнээс
шөнө дунд жагсаал тарчихаад байхад улс төрийн хон­жоо  харж буу хэрэглэсэн  нь манай цагдаа улс төрийн цагдаа болчи­хоод байгааг
баталж бай­на. Саяхны энэ шөнө дө­лөөр гүйцэтгэсэн ажил­лагаа ч гэсэн дээ. Мөн л
өөрсдийгөө нам төр гэж ойлгосноос л үүдэлтэй улс төрийн ажиллагаа байв. Цагдаад
ардчилал, ард түмэн хоёроо  хам­гаалахаас
өөр үүрэг одоо  үед байхгүй. Энэ нь улс орны
тусгаар тогтнолд оруулж байгаа том хариуцлага, хувь нэмэр юм. Ардчилал байхгүй бол
тусгаар тогтнол байх эсэх нь эргэлзээтэй. Нэг хаан нэг  нам, нэг хүний дарангуйлал дор тусгаар тогтнол
гээч юм үлгэр болдгийг бидний гурван зуугаад жилийн түүх бэ­лээхэн харуулдаг. Гэтэл
сайн дураараа дээрх  зүй­лийг  хийж байгаа 
төрийн цагдаа  бол зүгээр л улс төрийн  цагдаа болчих­со­ныг  харуулж 
байна. Иймд улс төрийн харгис цагдаад даруйхан өөрч­лөлт хийх­гүй  бол тэд юу ч хийж мэдэх нь байна. Төр зас­гаа
ингэж үл тоож бай­гаа юм чинь ард түмнийг бол ёстой хүн гэж үзэхгүй нь. Тэдний энэ
үйлдэл одоо­хондоо бага, өчүү­хэн мэт харагдавч цааш­даа гарах үр дагавар нь ноцтой.
УИХ, Төрийн бай­гуулал­тын байнгын хороо өнөө­дөр юу ч биш болж байна. Маргааш Засгийн
газар тэдэнд тоглоом мэт  ха­рагдвал яах вэ.
Ингэж ха­раад эхэлбэл нөгөөдөр тэдэнд төр засгийг удир­дах нь дурын хэрэг бо­лох
биш үү.  Ер нь ч сүү­лийн ар­­ваад жил улс
төрийн бү­хий л үйл ажил­лагаанд цагдаа хутгалдаж иржээ. Иргэд төр засагтаа хан­даж
жагсаал цуглаан хий­дэг. Завсраар нь өөрс­дийгөө төр гээд ойл­гочих­сон цагдаагийн
бай­гуул­лага л оролцоод эхэл­дэг. Тэд л бүхнийг зохи­цуулж барьж, хорьж, хөөж туудаг.
Бас өөрсдөдөө таалагд­сан заримыг нь хараагүй юм шиг байл­гаад байна гээч. Тэд нь
яаж ч сүйд хийж байсан зүгээр л ха­раад сууж бай­даг. Нэг ёсондоо хуулийг өөрс­дийн
хүс­лийн дагуу хэрэг­лэдэг болсон. Дахин хэлэ­хэд цагдаад даруй­хан өөрч­лөлт хийх
хэрэг­тэй бол­сон аж. Улс төрийн цаг­даа­гаас иргэний цаг­даа бол­гохгүй бол хаана
улс төр байна тэнд манай цагдаа нар шавдаг боллоо.

Үнэнхүү хайр татсан хулгайч та харсан уу. Үнэхээр үнэн сэтгэлээсээ
сайхан ааштай дээрэм­чинг та мэдэх үү. Хэн ч харсан хайрламаар
гуйл­гачин та харсан уу. Ийм зүйл байдаггүй л байхгүй юу. Худал
намбиганасан хулгайч дээрэмчний тухай үлгэр домог зөндөө л байдаг. Гэвч
амьдрал дээр ийм юм байдаггүй. Та  хулгайч заяанд төр­сөн бол хулгайч
ааштай л байхаас өөр ямар ааш зантай байх билээ. Таны  сэтгэл санаа
хиргүй тун­галаг бол ёрын ааштай байх боломж танд бас олдохгүй.

Таны хувь заяа таны ааш араншингаас ха­маарна гэсэн эртний мэргэн үг
байдаг. Үүнийг олон зүйл баталдаг. Юун дээрээс ч жишээ авч болно. Бидний
сайн мэ­дэх замын түгжрэл дээр жишээ авч болох юм. Бүх машин цувраад
гарч байна. Эсрэг урсгал нь хоосон байлаа. Гэтэл гэнэт нэг “ухаантай”
хар хүү “эксел”-тэйгээ сөрөг урсгалд орон давхиж гарам­ руу дайрдаг.

 Харин энэ үед өөдөөс нь машин ирж  таараад нөгөө ухаант­ны араас бас
нэг ухаантан дай­раад гэх мэтчилэн бөөн түгжрэл болж тэр гарам  өдрийн
хагас гацдаг. Тэв­чээргүй, бусдыгаа үл хүн­дэт­гэх бачуу аран­шин­тай
нэг “багий”-гаас  болж  хү­мүүс  тэр өдрөө л аз жар­галгүй болж
хувир­даг.  Тэгж бачуурч давхиж бай­гаад осол аваарт орох нь энүүхэнд.
Таны хү­лээц­гүй, дэг журам бо­лоод бусдыг үл хүн­дэт­гэдэг бачуу ааш
араншин чинь таны хувь заяанд нө­лөөлж байгаа нь энэ.

Ж.САНДАГДОРЖ

Монгол
Улсад зуд болж зургаан сая мал одоохондоо хорог­дчи­хоод байна. Гэвч жилд га­рах
малын хорогдлын 60 хувь нь тав, зургаан сард болдгийг мэргэ­жилт­­нүүд хэлж байгаа.
Иймээс малын хорогдол ямаршуухан хэмжээнд хүрэхийг баг­цаалж бол­но. Мал хорог­дох
яах вэ. Энэ бол бага хэрэг. Улсын хэмжээнд аваад үзэх юм бол 50 гаруй сая малаас
15 сая мал хорогдоход гуч гаруй сая толгой малтай үлдэнэ. Энэ бол хуучин социа­лиз­­мын
үед бол мө­рөө­дөөд ч хүргэж чадаагүй тоо толгой юм. Ийм болохоор улсын хэм­жээнд
бол нэг их гарз биш гэх гээд байна.

Хамгийн
их гарз хохи­рол үзэж байгаа нь мал маллан амьжир­гаагаа зал­­гуулдаг малчин ар­дууд
болж байна. Таван зуун толгой малтай оторт гарчихаад ганц ч мал үлдээлгүй зуданд
алдсан эр явган гэрээдээ явж байгаа тухай элэг эмтрэм мэдээ хэвлэл дээр гарч байсан
нь энэ жи­лийн ерөнхий зураглал бай­лаа. “Ганцыгаа га­дас­лаж, хоёрыгоо хол­бож”
асан жирийн дун­даж амьжир­гаатай ар­дууд хоосон хоцорсон нь л энэ жилийн зудын
гамшиг юм.

Төр
засгаас малгүй болсон өрхүүдийн амь­жир­гааг тэтгэх гээд олон арга хэмжээ авах тухай  ярьцгааж эхэлсэн. Тэдний хамгийн их яригдаж бай­гаа
нь малжуулах төсөл юм. Хоёр сая таван зуун мянган төгрөгөөр нэг уналгын морь юм
уу тэмээ, тугалтай үнээ хоёр, хуц ухна бүхий хонь, ямаа нийлээд бүгд 57 тоо толгой
мал өгөх юм даг уу даа. Эдгээр   нь мал маллаж
сурсан хүмүүст бол гурван жилийн дараа зарж үрэх хэмжээнд хүр­нэ. Нэг ёсондоо таваар­лаг
болж чадна гэсэн үг. Мал маллахдаа тааруу мал­чид бол хоёр жил ч хүрэл­гүй идээд
дуусгачих бая­лаг юм. Ер нь тэгээд зуданд мал маллахдаа нэг их гийгүүлээд бай­хааргүй
хүмүүс нь малаа бар­чих­дагийг бодолцож үзвэл дээрх төрөөс өгч байгаа мал юу ч болохгүй
өнгөрөх таагүй таамаг байна. Бас л төрийн мөн­гийг дэмий үрээд дуусах биз ээ.

Малчид
малаа барчи­хаараа юу хийдэг вэ. Тэд эхлээд ямар ч байсан сумын төвдөө нүүж очдог.
Тэнд нь түүнээр хийлгэх ажил гэж юу байхав, хий дэмий л гэртээ   гиюүрэн хэвтэх болдог. Гэрт байн­га байгаад байхаар
өлс­сөн хүүхдүүдийн уйлаан, уурласан гэргий нарын үглээ тэсэхүйеэ бэрх билээ. Тэгээд
л ажил олохоор гарлаа хэмээн гэрээсээ тэнэж архитай л нөхөрлөхөөс өөр зам ба­раг
үлддэггүй. Их сайндаа алтанд явж шороо самар­дан “нинжа” хэмээн цол­луулж хүн бүрд
ад үзэгдэн хэсүүчилдэг. Ийм бараан хувь тавилан олон мянган малчдыг хүлээж байна.
Одооны сум болгоны төв дээр хуваарьтай юм шиг долоо найман архичин дэмий сэлгүүцэж
байдаг. Тэд гадна дотны хүмүү­сийг эргүүлдэн ганц шил архины мөнгө олох гэж өлөв
долов хийн шавд­гийг хөдөө суманд ажил төрлөөр явсан хүн болгон мэднэ. Эдгээр хүмүүс
бол урьд жилүүдийн зуднаар малаа барчихсан малчид голдуу байдаг. Энэ жи­лийн зудын
дараа сумуу­дын төв дээр хичнээн ийм дэмий сэлгүүц­сэн хүмүүс нэмэгдэх бол.

Малгүй
болсон мал­чид  одоохондоо “Аа цус, болох
л байлгүй” хэмээн  хөдөөх монголчуудын апоризмыг  хэлээд гэртээ хэвтэж байгаа. Ажил төрөлтэй сэргэ­лэн­хэн
нэг нь үхсэн малын­хаа тур­с­гыг өмхийрө­хөөс нь өмнө өвчиж байгаа биз ээ. “Хэдэн
муусайн хүүхдэ­дээ гурил аваад өгчихнө” хэмээн 
өвгөд хөгшид, эхнэр хүүхдүүдээрээ туслуулан сэг зэмтэй ноцолдож бай­гаа боловч
хэрэг дээрээ хэдэн шил архинаас яваад дуусна даа хөөр­хий. Энэ бол малаа бар­сан
монголчуу­дын үнэн дүр төрх. Зах зээлийн энэ өрсөлдөөн­тэй нийгэмд “болох л байлгүй”
гэсэн хуучин сэтгэлгээнээсээ салах цаг болсоон. Одоо “болохгүй” цаг  ирсэн гэдгийг ухаар­сан малчид хэд байгаа бол
гэхээс сэтгэл шархи­рах юм. Малчин та дам­пуурсны улмаас таны үр удам ч мөн дампуурах
болно гэд­гийг бодож үзсэн болов уу.

 Гэхдээ “Бурхан нэг хаалгаа хаасан ч нөгөө хаалгаа
нээдэг” гэсэн үг бий. Хэдийгээр малчдыг хөдөөд нь хөхрөөж, мал­тай нь хатаахаар
элдэв арга хэмжээ авч байгаа ч та бүхэн заавал мал мал­лах заяанд төрсөн биш ээ.
Нэгэнт малгүй болсон юм бол амьдрах арга бий. Үүний дотор ирээ­дүй­тэй бөгөөд зөв
арга нь хот орон бараадах юм. Ма­лаа барсан малчид одоо даруйхан хот руу ачаа­лах
хэрэгтэй. Хотод ядах­даа манаачийн ажил олдоно. Эхнэр хүүхдүүд чинь цэвэрлэгч ч
болтугай хийгээд байж чадна. Дээрээс нь хүүхдүүдийн сургууль боловсрол та бүхний
ахуйн соёл гэх зэргээр мөн ч давуу бай­дал бий болно. Юун наа­дам гэгчээр юун хэдэн
малын араас гэлдэрч бор хоног шар нарыг мал шигээ өнгөрөөх. Өөр ертөнц, өөр амьдрал,
хот суурин газар та бүх­нийг хүлээж байна.

Эхний
хэдэн жил та бүхнээс түрүүлж хотож­сон  хотын
иргэд баахан ад үзэх байх. Тэр хамаа­гүй ээ. Тэсээд гарч болох зүйл.  Нэг үндэстэн нэг хэлээр ярьдаг хүмүүс байна. Хамгийн
гол нь хүн гэдэг амьтан чинь нийгэм дунд орж байж л сайн сайхан амьдардаг. Тэгвэл
тэр нийгэмшсэн амьдрал гэдэг нь хот суурин газар л байдаг. Тэрнээс уул уулын аманд
хөгшдийн хэлдгээр “хэдэн малтай­гаа ам хамраа хөдөлгө­хөөс өөр зүйлгүй” газар нийгэмшсэн
амьдрал бай­даггүй.

Манай
мал­чдын амьд­­ралд сүүлийн мян­ган жилд өөрчлөгд­сөн  ганц зүйл тран­зистор радиотой болсон явдал  гэлээ гэгчээр 
мал мал­лаад хүн нийгэмш­дэггүй. Хөгжил дэвшилд ч хүр­дэггүй. Ялангуяа нүүд­лийн
мал аж ахуйтай бол бүүр ч хөгждөггүй аж. Нүү­дэл өөрөө хөгжлийн дай­сан юм. Хөгжил
дэв­шил суурин амьдралд л ирдэг. Та бүхэн сүүлчийн нүүд­лээ хийн хотод  ирс­нээр амьдрал ахуй чинь дээ­шилнэ. Хүн төрөлхт­ний
амьдардаг жишигт дөхөж очно. Энэ бол мал­чин байсан монголчуу­дын олз юм. Тэгвэл
хотын хүн ам олон болсноор хот орон улам тэлнэ. Хот тэлс­­нээр зах зээл төдий хэмжээгээр
тэлж томорно. Энэ бол хот орон газрын олз юм.

Нүүдэлчин удмын би­дэнд 
түүхэндээ анх удаа сая давсан оршин суугч­тай хоттой болж байгаа нь энэ Улаанбаатар  юм. Одоо үүнийгээ улам том улам олон оршин суугч­тай
болгох нь монголчуу­дын ганц зорилго байх ёстой. Тийм учраас хотын удирдлагууд  шинээр суурь­шихаар нүүдэллэн ирсэн малчдаа ад
үзэх биш, харин тосч аван хурдан иргэншүүлэх дээр нь анхаарсан нь дээр. Түүнээс
малгүй болсон малчид олноороо нүү­дэл­лэн 
ирэх нь одоо яанаа ч гэх юм уу, малч­дын хүүхдүүд хотоор тэ­нэж эхэллээ гэх
зэргээр худал мэдээ мэдээллээр хотын иргэдийг айлгах  хэрэггүй. “Хүн нэмбэл хүнс нэмнэ” гэсэн хуучин
цагийн цэцэн үг байдаг. Одоо нүүдэллэн ирж бай­гаа  малчид арван жилийн дараа хотождоггүй юм аа гэхэд
тэдний хүүхдүүдийг арван жилийн дараа хэн ч хотын хүүхэд биш гэж хэлж, харж чадахгүй.
Хо­тод амьдрах, мал мал­лаж амьдрах хоёр тэнгэр га­зар шиг ялгаатай ч ма­най малчид
үүнд амар­хан дасна. Үүний жишээ нь хөдөө малчны хотоос шууд Бродвейн гудам­жинд
очоод амьдарч бай­гаа монголчууд маш олон. Дээр нь Солонгос улсад амьдарч байгаа
монголчуудын ихэнх нь малчдын хүүхдүүд. Тэд­гээр залуучууд хөдөөнийх гээд бойтоглоод
байгаа нь харагддаггүй. Харин хотын иргэд төр засаг хоёр ад үзэх сэтгэлгээ­нээсээ
түргэн салах нь чухал. Хотожсон иргэ­дийг хажиглах сэтгэлгээ л амь бөхтэй байсаар
байж магадгүй байна. Хотын­хон хэдий хэр хажиглана хөдөөнийхөн тө­дий чинээ хотжиж
ча­дах­гүй хугацаа алдана.

Саявтар Төв аймгийн Бүрэн суманд сансраас төмөр биет унаж бөөн дуулиан шуугиан болов доо. Түүнийг манай хэв­лэл мэдээллийнхэн буюу
“Өнөөдөр” сониныхон
АНУ-ын Дельта-2 зөөгч пуужингийн хоёр дахь угсрааны шингэн түлш­ний сав хэмээн таамаг­ласан нь үнэн болж байна. Тэд бүхэл бүтэн улсын  тусгай байгуулла­гуудаас ч илүү хурдан шуурхай, овсгоотой  ажил­­ласан нь бахарх­маар. Монголын тагнуул, онц­гой байдлын газар, цэр­гийн­хэн үүнийг суд­лахад бүтэн сарын хуга­цаа хүрэлцэхүү үгүй болов уу хэмээн санаа нь зовцгоож духаа атируу­лан гүн бодолд автац­гаасан. Харин шинжлэх ухааны, сөрөг тагнуулын,  бүүр гүйцэтгэх ажилла­гааны нөр их бөгөөд хүнд хүчир ажиллагаанд нь  зориулж төсөв мөнгө хуваарилж өгөх хэрэгтэй хэмээн сүйд майд болц­гоохоо тэд мартаагүй билээ. Ийнхүү  манай “хүнд гарууд” машид нууцыг хадгалсан ноцтой царай гарган  телевизийн дурангийн өмнө  эгнэн сууцгааж байсан нь саяхан даа. Гэтэл сэтгүүлч  бүсгүйчүүд  турьхан ху­руугаараа компьютерийн   товч хэдхэн товшоод  л  хаанахын юун төмрийн хог болохыг  хоёрхон цагийн дотор интернэ­тээс тогтоочихдог байгаа.  Манай төрийнхөн тэгж мунгинаж байгаа юм чинь  Бүрэн сумын Засаг дарга нөгөө хаягдлыг  нь хад­ганд боогоод өрөөндөө тахиж байсан гэдэг бол бүх нийтээрээ ингэж мунхарсан, мухар сүсэгт автсан үед байх л хэрэг болчихоод байна. Зо­хиолч С.Буяннэмэхийн “Их тэнгэрийн дүлий” хэмээх өгүүллэгийг та бүхэн санаж байгаа. Өнгөрсөн зууны хориод оны сүүлээр уг үйл явдал болдог. Зохиолын баа­тар зам дээрээс талх олчихоод юу гэдгийг нь мэдэлгүй хадганд боо­гоод тахил шүтээнээ бол­годог. Түүнийг  тэнгэрээс бурхны илгээсэн зүйл хэмээн сүсэглэдэг билээ. Тийм ч учраас “Их тэнгэрийн дүлий” хэмээн нэрлэж нутаг усаараа шүтэж байдаг тухай гардаг. Зохиолд цааш нь бичихдээ  тэр нутгаар явж байсан хот газрын хүмүүс талх гарган зүсэж, дайлах гэтэл нутгийн   хүмүүс бөөн юм болж мөргөж сүсэглэн айж эмээдэг. Зочид гайхан “энэ бол жирийн идэх юм” хэмээн тайлбарлаж үзүүлж та­ниулж байж үнэмшүүлсэн талаар гардаг. Уг зохио­лыг шог хошин зохиол хэмээн үзэж тэр үеийн хүмүүсийн гэнэн тэнэгийг гайхалдан шоолцгоодог цаг саяхан. Гэтэл бүтэн зууны дараа Бүрэн сумын  дээд боловс­рол­той Засаг дарга “Их тэнгэрийн дүлий” олдог байгаа. Тэрбээр намайг Засаг дарга байх үед шүтээн шүтлэгтэй догшин ууланд минь бурхадаас илгээмж явууллаа хэмээн бодож нөгөө төмрийн хогийг хадгаар ороон өрөөндөө залсан байна. Тэгээд хүнд хэлэлгүй нууж “Муусайн юмнууд надад зориулж бурхнаас өгсөн зүйлийг хуваалцаж буян хишгээс минь хэлтлэх гэлээ” хэмээн аминдаа л бухимдаж явжээ. Түүгээр нутагладаг малчид нь болохоор “Муусайн дарга нар хамгийн өнгөтэй өөдтэйг нь хамчихдаг. Бидэнд болохоор юу ч үлдээсэнгүй. Ямар ч байсан энэ үлдсэнээс нь авч хадгална аа хөө” гэл­цэн төмрийн хөрөөгөөр жижиглэн авч тахихыг оролдоцгоосон гэнэ.
Даанч титаны хайлш бо­ло­хоор дийлдээгүй биз. Харин “Өнөөдөр” сони­ныхон тэдгээр ард түм­ний урмыг ихэд хугалж зэвүү­гий нь хүргэсэн  биз ээ. Яагаад  гэвэл уг зүйлийг  ямар ч бурхан илгээ­гээ­гүй,  зүгээр л төмрийн хог байсан гээд палхийтэл хэлчихээр чинь дэврүүн сэтгэлтэй романтик дар­гын болон малчдын  сэт­гэл гутрах нь хир байлгүй яахав. Тэгээд ч ямар ч бурхны панатуудад  иймэр­хүү зүйл хэлэхэд амиа хорлочихгүй л бол дээдийн заяа юм. Гэхдээ тэр Бүрэнгийн “их тэнгэ­рийн  дүлий” асуудлын гол биш.  Хамгийн гол нь   жижиг дөрвөн ханатай гэр шиг  том төмөр хоёр гур­ваараа нисэж ирээд унаж байхад хэн ч мэдээгүйдээ байна. Тэр төмрүүд дэл­хийн агаар мандалд орж ирснийг ОХУ-ын агаар сансрын алба мэдээд, хараад бүртгээд сууж бай­сан байх юм. Ма­най­хан харин тэднээс асуу­сан нь их юм. Түүнээс уул нь манай төрийн одоо байгаа байдлаа харахул Түвдийн ч юм уу Балбын лам нараар есөн зоос татуулмаар юм. Харин ч овоо доо. Уул нь бид чинь сансарт хүнээ нисгэсэн ард түмэн шүү дээ. Оросууд уг хаягдлыг хаана буух нь вэ хэмээн харуулдаж байтал хи­лээс нь гараад явчихсан бололтой. Бидний хөр­шүүд ийм л байна шүү дээ. Техникийн хөгжил нь ийм сайн юм л  гэж байна. Түүнээс бидэнд дуулга­сангүй, ямар муухай юм гээгүй байна. Тэд дуулгах ч алба үгүй. Монголчууд болохоор  энэ хүйтэн дайддаа л улам мунх­раад л мухар сүсэгт баригдаад л сууж байна. Дундад зууны харанхуй шашин л хөгжөөд, мухар сүсэг л гаараад  байхаас өөр хөгжиж гийсэн юм алга. Техник технологи, техникийн сэтгэлгээ  үнэн хоцрогдож ээ. Ийм байхаас ч өөр яах билээ дээ. Сүүлийн хэдэн жил  инженерийн чиглэлээр суралцаж төгсдөг  оюутан гэж бараг байхгүй  бол­сон. Харин гудамжинд хог шүүрдэж зогсоо  ТҮК-ийн ажилчин нь хүртэл хуульч эдийн засагч мэргэжил­тэй байгаа. Бид хэдийг энд овоогоо тахиж лусаа баярлуулсаар суух зуур  дэлхийн хөгжил мөн ч хол явжээ. Мэдээж энэ төмрийн хогийн эзэн улс болох АНУ бол  бүгдийг нь мэдэж байсан л байж таараа. За манай пуу­жингийн хог тойрог замаас гарлаа. Далайд унагачихъя байз гэж  үзээд чадалгүй  эх газар дээр унагах болоод явчаа биз. Тэгээд хүн цөөн­тэй­гээр нь хамгийн ойр элсэн цөл болох манай говь дээр унагах гээд залуур­даа л даа. Гэтэл тэнд ч хүрэлгүй унах болоод эсгий өмбүүлийг нь бяц дарчилгүйхэн эзгүй хээр унагаж аваад биднийг яах бол гээд хараад л сууж байсан байх. Хиймэл да­гуулаар тодруулж үзээд л нэг морьтой нөхөр хам­гийн түрүүнд ирлээ, эрхбиш халуун төмөрт духаа наачихгүй байлгүй гэлцэн шоолон хөхрөл­дөж, халуун кофегоо ооч­сон шиг суусан биз ээ. За яахав сансраас ирсэн төмрийн хог нийслэл хо­тоос минь хоёр зуугаад­хан км зайтай унаж, бид түүнийг нь бурхны ил­гээлт хэмээн итгэж шүтээ­нээ болгон мунхарч соёлт хүн төрөлхтний доог тохуу болоод л өн­гөр­лөө. Тэгвэл нэг согтуу нөхөр тив алгасдаг пуу­жин­гийн  хөөргөх кноп дарчихаад тэр нь мэдээж цөмийн цэнэгтэй байж таараад нийслэлийн маань дээ­рээс унаад ирэ­хэд бид мэдэж ч амжилгүй энэ хорвоогоос талийх нь байна шүү. Юун хамгаа­лах, агаарт нь устгах, ядахдаа мэдэж аваад хоргодох байр сав руу орох гэх зүйл бол ёстой үлгэр ажээ. Бидний хамгаа­лалт ийм л байна. Нөгөө манай арми, агаа­раас эсэргүүцэн хамгаа­лах салбар, радио лока­торын батарей гэх зэрэг зүйл бидэнд бий юу. Монго­лын тэнгэрт шувуу ниссэн ч хардаг гэж хөөр­цөглөдөг байсан биш билүү. Энэ бүхэн одоо хаачсан хэрэг вэ. Орчин үеийн дайн байлдаан дандаа агаараас л цохилт өгөн ялалт бай­гуулдаг болчихсоныг бид харж байдаг. Бид тэгвэл сохор дүлий хүн лүгээ сууж буйгаас ямар ялгаа байна. Тэнгэрээс унах зүйлд толгой дээрээ ба­рих юм  бидэнд  бөөгийн хэнгэргээс өөр  чухам юу байгааг манай армийн­хан  хэлж өгч сэт­гэл санааг минь амраамаар байна.

Бидний баяр хэмээх
“дайн” ид дундаа байна. Энэ “дайн” жил бүр сар шинийн баяраар эхэлдэг. Шинэ жилийн
баяраар юу болдгийг бид хүнээр хэлүүлэлтгүй мэднэ. Мэдээж хөл толгойгүй л юм болно.
Албан байгууллага болгон  дор бүрнээ тэмдэглэнэ.
Энэ бол манайд ганц сайн үйлчилж байгаа бичигдээгүй хууль юм. Тэмдэглэх тэмдэглэхдээ
бүр хамаг байдгаа шавхахыг нь яана аа. Энэ байгууллага цаашаа ажиллаж чаддаг л байгаа
гэж айхаар нүсэр тэмдэглэнэ. Социализмын хуучин үнэрээсээ салж амжаагүй уйлагнасаар
байгаа албан байгууллагуудын баярт уригдах шиг там байхгүй. Нялуун гэж жигтэйхэн.

Бялдуучлал гэж
чухам юу болох, за тэгээд аливаад эрээ цээрээ алдсан байдал, увайгүй зан ааш, ухаан
жолоогүй архидалт, алдар нэр, ашиг хонжооны төлөө юугаа ч золиослохоос буцахгүй
өрөвдмөөр дүр төрхийг дээрх “дайны талбар”-аас бүрэн харж болно. Нэг л сайхан шилэн
болор хундага, оргилсон дарс, гоёмсог улаан даашинз, эрээн зангиа л байгаад байдаг.
Яг үнэн чанартаа хүнийг хүн биш болгож, улс орныг туйлдуулж, элгээр нь мөлхүүлж,
хөсөрдүүлж орхидог зүйл бол баяр.

Дарга даамал,
ихэс дээдэстээ тал зассан, амин хувьдаа оноо цуглуулсан дур гутам дэндүү нялуун,
худлаа манж үгний араас залгуулж харшуулсан хундаганы тоо хэрээс хэтэрч, тас тас
инээсэн ганган хүүхнүүд улам нүцгэлэн, хас гуяараа олны нүдийг хужирлана. Түүнд
нь нүдээ унагасан эрчүүд улам шүлэнгэтэж, 
хундаганы амсраас уруулаа салгаж чадалгүй хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа юм
юм л болдог биз ээ.

Ухаан мэдрэлээ
алдсан ч бурхны авралаар осгож үхэлгүй гэрийн бараа харах шиг том баяр байхгүй.
Золгүй нэг нь хөөрхий баярын суманд сийчүүлж амиа алдана даа. Хүйтний эрч хасах
40 хэм хүрч, хотондоо байгаа хонь хүртэл осгож үхээд хонодог өвлийн шөнө баярын
ширээний дэргэдээс өөрийн мэдрэлгүй гарч байгаа амьтныг ямархан тавилан хүлээж буй
нь ойлгомжтой шүү дээ. Гэртээ согтуу очсон нөхөд шөнөжингөө бөөлжиж, гэр орныхныгоо
элдвээр хараан агсам согтуу тавин адгууснаас дор авирлаж, дарсны ширээний ард хэн
нэгэнд гомдсоноо үр хүүхэд гэр бүлдээ гаргаж, есөн шидээр авиглахыг нь яана.

Айл гэрийн амар
амгалан байдал, аз жаргал юунаас болж эвдэгдэв, өнөөдөр жаргалтай байсан гэр бүл
маргааш юуны учир зовлонд унав. Зүв зүгээр амьдарч байсан нэгэн яагаад шоронгийн
тав болов.  Нөгөө л баяр хэмээх “дайны” хар
сүүдэр нөмөрсөн болохоор тэр ээ.

Өвлийн тэсгим
хүйтэн, Улаанбаатарын энэ утааны дэргэд “цэнгэн хөгжилдөх” нь хэтэрхий гангадсан
зүйл болоод байна. Баярын дараа эрчүүд нь шартах гэдэг аюулт өвчинөөр өвчилдөг.
“Шартах ч яртахаас дор шүү” гэж зовлонг нь мэдэх хүний хэлсэн үг бий. Яртана гэснээс
зарим баярын дараа манайд бэлгийн замын халдвар ихэсдэг. Өнөө л “дайны” суманд өртөж
байгаа нь тэр.

Шинэ жилийн баярыг
гэр бүлийн баяр болгон тэмдэглэх талаар манай сонин өмнө нь олонтаа бичиж байсан
даа. Хэрвээ гэр бүлийн баяр болгон тэмдэглээд заншчихвал дайны аюулт хор хөнөөлөөс
ангижрах сайн талтай.

Хэдхэн хоногийн
өмнө сар шинийн баяр болж өнгөрлөө. Бас л бөөн бөглөрөл түгжээ, уур бухимдал, осол
аваар, олон сайхан эрдэнэт хүний амь нас эрсэдсэн эмгэнэлт явдал боллоо, урьд өмнөхөө
давтлаа. Эдийн засгийн хувьд элгээрээ хэвтчихсэн,  байдгаа барчихсан хүмүүс л байх шиг. Наанаа инээж
байгаа ч, цаанаа эмээсэн байдал айл гэр, хүн бүрээс мэдрэгдэнэ. 

“Уг нь цагаан сар сайхан л даа. Бүтэн жилийн турш бараа зүсээ хараагүй ураг саднаараа уулзаж, өнгөрсөн нэг жилд өрнөсөн “амьдрал”-ынхаа талаар хуучлах зав ганцхан цагаан сараар л олдоно. Жилээс жилд цөөрсөөр, хорогдсоор байгаа өтгөс буурлынхаа амар мэндийг мэдэх завшаан мөн л цагаан сарын буянаар жилд ганц тохионо. Гэхдээ өрх гэрийн төсөв, үрсэн зарсанаа эргээд тооцохоор жилд ганц тохиодог уламжлалт энэ баяр дэндүү нүсэр санагдана. Уламжлал болсон, монгол хүн болж төрсний
төлбөр ч гэж хэлж болох цагаан сарыг хөнгөхөн арай өөр маягаар тэмдэглэж занших
хэрэгтэй байна.

Урьдыг бодвол ул боов, ууц шүүс, чихэр жимс элбэгшсэн хэдий ч үнэ өртөг нь үнэндээ л тэнгэрт хаддаг аа. Ямар сайндаа “Цаг цагт нэг нэмдэг, цагаан сараар хоёр дахин үржүүлдэг” хэмээн наймаачдад тохируулан өөрчилсөн зүйр үг гарах вэ дээ. Өргөн хэрэглээний болон хүнсний барааны үнэ энгийн үед зарагдаж байснаасаа хэд дахин өсөх нь гайхалтай. Үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, тээврийн зардал
нь огтхон ч нэмэгдээгүй байтал “сар шинийн нэмэгдэл”-д өөрийн эрхгүй өртөж
орхих юм аа” гэж нэгэн сэтгүүлч хөндсөн байна лээ. Үнэн л дээ. Ийнхүү баяр хэмээх
хоёр том “дайн”-ыг ард олон туйлдаж, багагүй шархдаж арай нэг давлаа. Гэвч бидний
монголчуудын баяр хэмээх “дайн” дуусах яагаа ч үгүй байна. Удахгүй эмэгтэйчүүдийн
баяр мартын 8 болно. Залгуулаад эрчүүдийн баяр тохионо. Үүнээс өмнөхөн намын баяр
болно. Мартын 8-ны урд орой буюу гуравдугаар сарын долоонд Улаанбаатарын бүх буудал
дүүрэн байдаг гэсэн мэдээлэл бий.

Мартын 8-ны жинхэнэ нүүр царайг дээрх мэдээлэл
илчилдэг. Албан байгууллага эмэгтэйчүүдээ баярлуулж байна хэмээн бөөгнүүлэн найрлуулдаг.
Тэд нь гэр бүлээсээ, эх эцгээсээ гадуур садарлаж ард буудал саваар хонож байгаа
нь тэр. Харин эр нөхрүүд нь болон эцэг эх нь баяр явсаан, оройтно гэсэн. Ганц баяраараа
тэгэлгүй яахав хэмээн сууцгааж байдаг. Монголын энэ хүйтэн өвөл дээрх олон баяр
давхцахаар эдийн засаг болон хувь хүмүүсийн амьдралд дайн болоод өнгөрсөн шиг нөлөөлдөг.

Бид тэгээд жил бүр мэдсээр байж, харсаар
суугаад баяр хэмээх “дайны” хөлд нирвэгдсээр байх уу. Эргэж нэг бодох цаг нь ирсэн
байна аа. Төрөөс зориуд бодлого явуулан жилдээ ганц томоохон баяр тэмдэглэж өнгөрүүлдэг
болмоор юм. Тухайн баяраараа харин бүтэн долоо хоног амардаг, цаг агаар тавиун дулаан
үед баярласан шиг баярлаж цэнгэдэг болмоор байна. Цагаан сар, шинэ жилийг зөвхөн
гэр бүлдээ даруухан тэмдэглэж өнгөрүүлээд бусад жижиг сажиг баярыг огт хийдэггүй
болж хэвшбэл манай эдийн засаг болон иргэдийн эрүүл мэнд, ёс суртахуунд нэн хэрэгтэй
дээ. Бидний баяр хэмээх сайн дурын “дайн” үнэн залхмаар болжээ.

Н.Гантулга

Ойрын
өдрүүдэд Эрүүл мэндийн сайд С.Лам­баагийн талаар элдэв таагүй яриа УИХ-ын зүгээс
байнга сонсдох болов. Тэрбээр хүнд өв­чин тусч гадаадад өөрөөр хэлбэл Солонгос улсад
эмчлүүлж байгаа аж.

Энэ
хооронд  нэгдү­гээр төрөхөд нярайн халд­вар
гэгч өвчин гарч хоёрын зэрэг нярай энд­сэн харамсалтай явдал боллоо. Яг үүнээс болсон
уу, гахайн ханиадтай ч хавсарсан уу С.Ламбаа сайдыг  ажлаа муу хийлээ хэмээн  огцруулах хөдөл­гөөн УИХ-д өрнөв.

 Манай, танай гэлтгүй гишүүд огцруулах гарын үсгээ
зурцгаан өрөө өрөө­нийхөө хооронд нэг өд­рийн тал гүйлдсэн байна. Хаана л хэд гурваараа
цугларсан гишүүд байна тэд сэм хуйвалдан, нам явалдаж хүний бараа­наар  амаа хамхиж бай­жээ. Харин  хүмүүс сий­рэх­ээр  “Одоо хэдэн ги­шүүн гарын үсэг зурчихав, хэнийг
нэмж зуруулах вэ” гэлцэн шаагилдаж бай­сан тухай сэтгүүлчид ярил­цаж байна.

Тэгээд
үдээс хойш яг УИХ-ын даргад нөгөө огцруулах бичгээ өргөн барих гэж байтал  гэнэт 
“Дээрээс хүлээ гэлээ” гэл­цэн шуугилдан үймэлдэж байгаад чимээгүй бол­жээ.
Хэн хүлээ гэсэн юм. Хэн гарын үсэг цуглуул гэсэн юм. Энэ тухай удах­гүй л сонсдоод
эхлэх байлгүй.

Харин  сайдыг огц­руулах эсэх нь УИХ-ын бүрэн эрхийн
асуудал. Гагцхүү гишүүдийн гаргаж байгаа ялгавартай шу­дар­га биш долдой зан хүмүүсийн
хөх инээдийг хүргэж байна. Нөхөд  минь та
нарын гаргаж бай­гаа зан их эвгүй ич­гэвтэр байдалд   өөрс­дийгөө орууллаа.

 МАХН-ын гишүүд ээ, С.Ламбаа болохоор Мон­голдоо
мажийх ёстой юм аа даа. Яагаад та бүхэн ингэж бодов. АН-ынх бо­лох­оороо тэр үү.
Харин Ерөнхий сайд асан, УИХ-ын гишүүн  С.Баяр
боло­хоор гадаадад эмчлүүлж эдгэх ёстой хэмээн та нар үздэг юм байна. Өөрийн намын
даргаа гадаадад эмчлүүлэхээр явахыг зөв, зөв хэмээн та нар сай­шаадаг. Өрөөл намын
хүн өвчин тусвал гадаад явж эмчлүүлж болохгүй, та бүхний нүдэн дээр   “паачийх” ёстой л гэх гээд байна аа даа. 

Энэ
нь жирийн үхэх үйлтэй бидний  бодлоор бол
буруу л зүйл хараг­даад байх  юм. Гэвч “их
улс төр” гэгчээр харвал байдаг л зүйл. Юундаа гайхаав гэх улстөрчид олон байх нь
сэтгэл сэм­рэм байх юм даа.

Тийм
л их хариуцлага тооцдог болчихсон юм бол бүтэн жил гадаадад эмчилгээ хийлгэж нам
төрийн ажил цалгар­дуулж байгаа С.Баярт яагаад арга хэмжээ авах­гүй байна.  Хаа байдаг юу хийдэг нь мэдэгддэггүй хотын мэр
гэж нэг оны тэргүүний “алтан сар­найн” өргөмжит 
нөхөр байна. Хотын дарга болс­ноосоо хойш тэр хүн Мон­голд байсан уу. Ядах­­даа
энэ хүнийг огц­руулах бичиг бариад гүйж байвал та нарыг ойлгож болох­сон.  УИХ-ын эрхэм гишүү­д ээ та бүхний сайдын суудалд
санаар­хаж бай­гааг хэдийгээр мэдэрч  байгаа
ч арай л дэндээд байх шиг байх юм.

 Эрүүл мэндийн сайд гадаадад эмчлүүлэхээр одох нь
жирийн иргэд бидний хувьд ямар байх нь ойлгомжтой л доо. Өөрийн сайдаа эмч­лэх­гүй
байгаа Монголын эрүүл мэндийн тогтол­цоонд сэтгэл гутрам. Гэвч манайд эмчилдэг өвчин
гэж байна. Чадахгүй зүйл ч байгаа, үүнийг ойлгож байна. Гэхдээ л заримыг нь болохоор
яаж ч бай­сан толгойг нь илээд өн­гө­рүүлдэг. Нөгөөхийг нь бөгс өндиймөгц огц­руулж
оронд нь очихоор гүйл­дэх нь бидний л аран­шин юм даа. Яагаав нө­гөө бидний нэг
их магтаад байдаг “Монгол ухаан” нь энэ байх шүү.

Ж.САНДАГДОРЖ

Ронда Бёрны “Нууц” хэмээх ном бэстсэллэр болон
монголчуудын хошууруулж  байна. Энэ ямар ном болоод хүмүүс ингэж их
сонирхож байгаа юм бэ хэмээн та бодож байгаа байх. Тэгвэл энэ ном
ертөнцийн нууцыг тайлсан гэж мэдэгдэж байна. Үүнийг хүмүүс бүгд шахуу
уншчихаа биз дээ. Гэвч зарим зав зайгүй, уншиж амжаагүй хүмүүст нь
сонин байх болов уу гэх үүднээс та бүхэндээ уг номын утга санааг
товчлон хүргэе.

Нууц гэж юу вэ?

Уг ном хүмүүст сайн сайхан аз жаргалтай
амьдрахын нууцыг тайлсанд байгаа юм. Олон хүмүүс өөрсдийнхөө хүнд хэцүү
амьдарлаас хэрхэн сайн сайхан амьдралд хүрсэн тухай, гэхдээ яаж, ямар
аргаар үүнд хүрсэн тухай юм. Товчхондоо сайхан амьдарлын нууцыг
задалсанд уг номын үнэ цэнэ оршиж байгаа биз ээ. Орчин үеийн    хэрсүү
уншигчид үүнийг уншаад үнэмшихгүй байж ч магадгүй юм. Гэхдээ үнэмшиж
байгаа   хүмүүс олонхи байгаад хамаг учир байна. Уг номонд бичихдээ энэ
нууц эртнээс нааш байсаар байсан. Эртний мэргэд, хүч нөлөөтэй эзэн хаад
уг нууцыг мэддэг байсан хэмээжээ. Тиймдээ ч тэд орчлон дэлхий дээр нэр
алдраа дуурсган хүний түүхэнд мөнхөрч чадсан аж. Энэ нууц бол ердөө л
таталцлын хууль гэнэ. Номонд таны амьдралд орж ирсэн болгоныг та өөрөө
л урин дуудсан гэх юм. Үүнийг тайлбарлахдаа та тархиндаа хадгалж явсан
болгоноо татна. Тэгэхлээр таны амьдрал таны бодлын үр дүн гэжээ. Бодол
санаа нь соронзон адил энэ ертөнцөд дохио илгээж энэ дохионд
хамааралтай болгоныг өөртөө татдаг байна. Яагаад хүн төрлөхтний ганцхан
хувь нь нийт мөнгөний 96 хувийг эзэмшдэг вэ. Энэ тусгай хувьтай хүмүүс
үү. Үгүй аж. Тэд нууцыг мэддэгт хамаг учир байдаг. Тэд өөр юунд ч бодол
санаагаа сатааруулалгүй хөгжил цэцэглэл, баян тансаг амьдралын тухай
бодож байдаг. Тэдний тархинд муу муухай зүйлийн талаар бодол санаа
багтах зай байдаггүй. Тэгээд ч сайн сайхан амьдраад ирэхэд муу юмны
тухай бодол орж ирдэггүй гэнэ. Харин хүссэн болгон баян байдаггүйн нууц
нь хүн хүсээгүй зүйлээ л байнга бодож байдагт байна. Хүсээгүй зүйлээ
бодсон ч хүссэн зүйлээ бодсон ч Таталцлын хууль үйлчилдгээрээ л
үйлчилдэг гэнэ. Таталцлын хууль бог яг байндаа онодог буу л гэсэн үг.
Таны бодсоныг л биелүүлнэ. Муу сайн баяцуул үхэж далд орвол таарна. Энэ
надаас илүү л дээ. Би яаж ийм байж чадах вэ гэх зэргээр бодоод л байх
юм бол таталцлын хууль буюу орчлон ертөнц таныг баян байх дургүй юм
байна, зайлуул ядуу хэвээр нь байлгая, өө энэ хүнээс дээр гарахгүй гэж
байна. Наад хүнээс нь дээр гаргаж наад муу амьтанаа баллаад хаячихваа
гэх зэргээр бөөцийлөөд байх нь байна ш дээ. Цалин муу байна яана даа,
өр ширэндээ дарагдлаа гэх зэргээр үглээд л бодоод байх юм бол таны
цалин нэмэгдэж, өр нимгэрнэ гэж хэзээ ч байхгүй аж. Яагаад гэвэл та
хүсээгүй зүйлдээ л хамаг анхаарлаа хандуулаад байгаа болохлоор тэр юм.
Таталцлын хууль таны бодсоныг л эргүүлж өгнө. Энэ хууль үгүй хүсэхгүй
байна гэх зэрэг үгийг огт тоодоггүй. Харин нэг иймэрхүү маягаар хүлээж
авна гээд дараах жишээг үзүүлжээ. Би шинэ хувцас дээрээ юм асгачихгүй
байх сан гэхийг Би хувцас дээрээ аль болох их юм асгах юм  сан.  Миний
үсийг муухай засчих вий дээ Миний үсийг муухай засаасай, Хоцорчихгүй л
юмсан. Яаж ийж байгаад хоцрох юм сан. Би маргалдмааргүй байна. Би аль
болох их маргалдмаар байна гэх зэргээр таны юу бодсоныг чинь таталцлын
хууль авч ирэх аж. Таны итгэх эсэх, ойлгох эсэхээс үл хамааран таталцын
хууль ажиллаж байх гэнэ. Таны одоо бодож байгаа бодол чинь таны
ирээдүйн амьдралыг  бүтээдэг  байна. Илүү их бодож байдаг зүйл чинь
бүтэж бодит амьдрал болдог аж. Та ямар нэг юманд гомдоллож байдаг бол
таны амьдрал гомдол цөхрөлөөр тасрахгүй байх нь. Мөн хэн нэгэн хүний
өвчин зовлон гомдол цөхөрлийг хөөрхөн ааш   гаргаад л сонсоод
намбигнаад байх юм бол тэр хүний зовлон, цөхрөл ч мөн л танд татагдах
бололтой. Яагаад гэвэл ертөнцөд та түүний шаналанд дуртай байгаагаар
харагдах болохоор тэр. Юу тарина түүнийгээ л хураана. Таталцлын хууль
таны санаа тавьсан зүйлийг л тан руу татна шүү дээ. Сүүлийн 80 жилд
Квантын физикт гайхамшигтай сонин нээлт, ололт амжилтууд хүний ухамсар
бол хэмжээлшгүй их бүтээгч хүч юм гэдгийг баталсан. Сөрөг муу сэтгэл
хөдлөл бол гаймшигтай хар хүчин юм. Нэг ийм бодол танд төрөхөд энэ
ертөнцийн хамгийн сөрөг бодлуудыг л татаж эхэлнэ. Харин та яг энэ үед
нь амжиж бодол санаагаа өөрчлөхгүй бол бүхий л амьдрал чинь сөрөг муу
байх болно. Тэгэхлээр таны бодол санаа одооноос эхлэн сайн сайхныг
бодож эхлэх хэрэгтэй. Таталцлын хуулийн үйлчилгээ танд тэр дороо
мэдрэгдэх гэнэ. Та хэн болмоор байна. Юу хиймээр байна. Юутай болмоор
байна гэдгээ шийдэн хэрэгтэй долгионоо цацаарай. Мөрөөдөл чинь бодитой
биелэх нь гарцаагүй.

НУУЦАД ХҮРЭХ

Бид
хууль үйлчилдэг ертөнцөд амьдардаг. Жишээ нь таталцлын хууль байна. Энэ
бол байгалийн хууль бөгөөд хэнийг ч алагчлалгүй, оновчтой, алдаа
мадаггүй, шударга үйлчилдэг. Та одоо байгаа амьдралдаа сэтгэл дундуур
байдаг уу. Тэгвэл үүний буруутан та өөрөө. Ийм амьдралыг та өөрөө л
дуудан бий болгосон гэж уг номонд бичжээ. Хүн яаж амьдрахаа юу хийхээ
өөрөө л таталцлын хуулиар бий болгодог байна. Нууц гээд байгаа юм бол
ердөө л энэ юм. Тэгвэл үй олноороо сүйрч үхэж үрэгдэж байгаа хүмүүсийг
хараад энэ олон хүн гайгаа өөрсдөө дуудсан болж таарах уу хэмээн энэ
нууцыг эсэргүүцэгчид хэлдэг байна. Учир нь таталцлын хууль ёсоор тэд
бүгд тухайн үйл явдалтай нэг давтамжинд орсон байх ёстой. Хэрэв хүмүүс
байх ёсгүй газар орших ёсгүй. цаг хугацаандаа очиж болно. Тэрхүү гадны
хүчин хэний ч нөлөөнд автахгүй, юунд ч дийлдэхгүй гэж итгэх юм бол
ганцаардал, гансарлын айдас төрүүлсэн залхмаар бодлууд тэднийг буруу
цаг хугацаа буруу газар луу татдагдаж болно. Энэ бүхний сонголт зөвхөн
танд л байдаг. Таны амьдрал зөвхөн тохиолдол биш. Таны бодол санааны үр
дүн чинь л таны амьдрал. Та сайн сайхныг бодвол сайхан амьдрах болно.
Амьдрах гэдэг алалдах дайсан шиг гэж бодож байсан бол таны амьдрал дайн
шиг л байж гэсэн үг. Харин одоо үүнээсээ татгалзаж амьдрал гэдэг бол
сайн сайхан зүйл, амьдрах хичнээн хялбар болоод хөгжилтэй юм бэ хэмээн
бодох нь таталцлын хуулиар таны амьдрал яг ийм л байна хэмээн уг номд
өгүүлжээ.

НУУЦЫГ ХЭРЭГЛЭХ

Арабын
шидэд үлгэрт Алладин гэгч хүү шидэт домбо олоод зүлгэдэг. Тэгэхэд
домбон дотроос Бирд гарч ирээд “Таны хүсэл надад хууль” хэмээн хэлдэг.
Тэгвэл бүх ертөнц буюу таталцлын хууль бол таны хувьд шидтэй бэрд юм.
Та бирдээс буюу ертөнцөөс юу хүснэв тэрбээр танд дараах хариуг хэлнэ.
“Таны хүсэл надад хууль” Та юу ч захиалж болох нь байна. Тэр бүгд чинь
биелэнэ гэсэн үг. Таталцлын хууль хэзээ нэгэн цагт завсарласан,
доголдсон, тэр хүнд л үйлчилдэгтэй гэх зэргийг та дуулсан уу.Та ямар
нэг зүйлийн тухай бодох л юм бол таталцлын хүч бүхий л нөхцөл байдлын
тусламжтайгаар таны хүслийг биелүүлэхийн тулд бүх ертөнцийн
хөдөлгүүрийг тэр даруй асаана. Та амьдралаа хүссэнээрээ өөрчлөхийн тулд
дараах алхмуудыг хийх хэрэгтэй. Эхлээд хүс, нэг ёсондоо гуйж бүх
ертөнцөд тушаал өгч байгаа хэрэг юм. Та хүсч байгаагаа хэлээд зогсохгүй
бүр тодорхой төсөөлөн бодох хэрэгтэй. Зүгээр жирийн үгээр л нөгөө
бирдэд ойлгогдохоор хэлэх хэрэгтэй. Би одоо зуун мянган төгрөгтэй
болмоор байна гэх зэргээр. Хоёрдугаар алхам нь итгэх юм байна.Та хүсэл
чинь биелчихсэн байна хэмээн итгэж чадах хэрэгтэй гэнэ. Биелэнэ гэж
итгэдэггүй учраас л бид үнэн сэтгэлээсээ юм гуйж, түүнийгээ олж авч
чадна гэдгээс айдаг байна. Түүний оронд бүх зүйл чинь сэтгэлчлэн бүтсэн
гэж бодож сэтгэл санаагаа тайван, сайн сайхныг бодож байх хэрэгтэй аж.
Гуравт хүлээн авах. Таны хүссэн зүйл биелбэл танаас ямар сэтгэлийн
хөдөлгөөн гарах вэ. Түүнийгээ л хий. Бүхий л үйл ажиллагааны үед та
сэтгэл санаагаа өөдрөг урамтай байлгах хэрэгтэй гэнэ. Өөдрөг урамтай
сэтгэлийн давтамж бол таны хүссэн зүйлийн чинь давтамжтай давхцаж
байгаа хэрэг аж. Тэгээд бүхий л сайн сайхныг татах тэр давтамж дээрээ
байнга байж сайн сайхныг тасралтгүй татаж байдаг гэнэ. Нөгөө хүсээд
байсан зуун мянган төгрөгөө аль хэзээний авчихсан мэт сэтгэлдээ
ургуулан бодож тоолж юу авахаа бодож гэх мэт. Энэ бүхний эцэст таны
хүсэл болгон биелэнэ. Яагаад гэвэл таталцлын хууль ганц удаа ч гацаж
байгаагүй хэмээжээ.

НУУЦ ХИЙГЭЭД ТА

Хэрэв
та тарган жин ихтэй, тэгээд үүндээ санаа зовж явдаг бол турах асуудал
маш хүнд болдог байна. Бараг турахгүй гэнэ. Яагаад гэвэл энэ бүдүүн
тарган байдлыг та өөрөө оюун санааныхаа тусламжаар бүтээсэн байдаг аж.
Тэгэхлээр юуны өмнө та бодол санаан дотроо байгаа бүдүүн бүдүүн бодлоо
авч хаях хэрэгтэй аж. Та туранхай нарийхан ч юм уу зохистой бие
галбиртай бодолтой болсон хойноо л турж эхлэх аж. Өвчин зовлонтой
болоод таргалаад байгаа юм, хоол биеийн жинд нөлөөлж байна гэх зэрэг
бодол санаа байгаа л бол нөгөө таталцлын хуулиар та хэзээ ч турахгүй
аж. Зохистой жинд хүрэхийн тулд дараах гурван алхмыг хийх хэрэгтэй
бололтой. Үүнд эхлээд Хүсэх. Таны туранхай гоолиг байсан үеийн зураг
байдаг бол түүнийгээ байнга харж би ийм болмоор байна хэмээн хүсч байх
хэрэгтэй. Дараа нь итгэх. Та зохистой жиндээ хүрч гоолиг сайхан болсон
хэмээн итгэж үнэмших ёстой гэнэ. Та зохистой жингийнхээ хувцсыг
худалдан авч, зохистой жинтэй хүнтэй ойр дотно байж, би ийм болчихсон
хэмээн өөртөө итгүүлэн баяр хөөрийн сэтгэлийг өөртөө бий болгодог аж.
Харин биеийн жингээ үзээд байх хэрэггүй гэжээ. Дараа нь мэдээж хүлээн
авах. Та сэтгэл санаагаа хангалуун тайван байлгаж өөрийн биеэ хайрлан
таалж байх хэрэгтэй гэнэ. Та өөрийн биеэ муугаар бодож, тарган хүн
харахын эцэсгүй гэх зэргээр муулдаг бол зохистой жингээ дуудан авч ирж
чадахгүй. Харин өөрийгөө зохистой жиндээ байна хэмээн итгэн үнэмшихэд
нөгөө таталцлын хууль үйлчилж та хүссэн жиндээ орж чадах ажээ.

Хугацаа
нь ямар байх талаар цаг хугацаа том жижиг гэдэг бол зөвхөн бидний
сэтгэлд л байдаг зүйл аж. Бүх ертөнцийн хувьд бол сая доллар танд
илгээх, нэг доллар илгээх хоёрт ямарч ялгаа байхгүй гэж уг номонд
өгүүлжээ. Та зүгээр хүссэн зүйлээ яг одоо бүтсэн мэдрэмж төсөөллийг яг
одоо бүтээ. Ертөнц танд хариуг нь өгч л таараа хэмээжээ.

НУУЦ АРГУУД

Та
нөхцөл байдлыг өөрчлөх гэж байгаа бол юун түрүүн өөрийгөө өөрчлөх
хэрэгтэй гэнэ. Та өдөр бүр ер нэхсэн бичиг ирэх байх гэж айгаад байвал
тийм бичиг л ирээд байх аж. Түүний оронд мөнгө гуйвуулсан чек хүсвэл
мөнгө л ирээд байна хэмээн баталж байна. Мөн хүн гэнэт уурлан бухимдах
нь байдаг зүйл. Үүнийг хэн ч гайхдаггүй. Тэгвэл та ямарч шалтгаангүй
байсан ч бүх юманд баярлаж талархаж байх ёстой юм байна. Таны талархлын
энэ давтамж бүх ертөнцийн баяр хөөрийн давтамжтай нэгдэж таны амьдрал
баяр хөөрөөр дүүрэн байх ажээ. Аливаа хүссэн гуйсан зүйлээ хурдан
бүтээхийн тулд нүдэндээ амилуулан харж яг болит байлалд байгаа мэт
дүрсэлж сурах нь хүсэл чинь биелэхэд тун их түлхэлт өгдөг аж. Та шинэ
машин хүссэн бол яг ямар өнгөтэй машин дотор орж сууж байгаагаа, шинэ
машины бүхээгний үнэр нь ямар байгааг, асаагаад хөдлөхөд хэрхэн зөөлхөн
байгааг дүрслэи бодож байх нь захиалгыг түргэтгэдэг гэнэ. Мөн мөнгө
авахын тулд мөнгө хүнд өгч сурах хэрэгтэй хэмээн заажээ. Би ямар
тараагаад байх мөнгө төгрөгтэй ч хүн биш гэж бодоодохвол л та юу
болохыг нэгэнт мэдсэн. Нөгөө ертөнцийн хууль чинь энэ нөхөр мөнгөтэй
байх дургуй хүн юм гээд л крантаа хаачих нь байна ш дээ. Эрүүл мэндийн
талаар уг номонд бичихдээ өвчин зовлонг биед барьж байдаг гол зүйл бол
хүний сэтгэл санаа гэжээ. Өвчнийхээ тухай хүн болгонд яриад л өдөр
болгон түүнийг бөөцийлөөд байх юм бол огт өвчнөөс салахгүй аж. Хүний
биеийн эд эс хоёр сараас хоёр жилийн дотор бүрэн шинэчлэгддэг гэдгийг
шинжлэх ухаан тогтоожээ. Тэгвэл яагаад өвчин зовлон хүний биед урт
удаан байж чаддаг вэ. Түрүүний өвчтэй эс байхгүй болоод шинэ эд эс
ургачихаад байхад шүү дээ. Үүнийг зөвхөн хүний ухаан санаа л барьж
хадгалж байдаг гэжээ. Эцэст нь, хэлэхэд юуг сөрнө тэр улам зөрчилдөнө
хэмээн сургасан байна. Энэ нь мөнөөх ертөнцийн таталцлын хуультай л
холбоотой сургаал аж. Жишээлбэл хотын утаа хэмээн хүн болгон шагширдаг.
Энэ нь хүн болгоны сөрөг энерги утаан дээр төвлөрч байгаа хэрэг аж.
Түүнийг тоохоо боливол харин энэ утаа багасч магадгүй юм бичсэн байх
юм. Мөн хамгийн их эсэргүүцэлтэй тулгардаг улс төрч л сонгуульд ялдаг
гэсэн нь тохуутай ч үнэн үг л дээ.

Ж.САНДАГДОРЖ