Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Энд нэг хэлэх үнэн байна. Архи нь байсан цагт монгол хүн уухгүй байна гэж хэзээд ч бай­даггүй  юм. Тэд биеэ даагаад дуртай юмнаа­саа татгалзаж, дээр нь сонголт хийж сураагүй. Хэдийгээр архи уух нь эрүүл мэндэд муу гэж мэддэг боловч “За энэ хогоор яах вэ” гээд той­роод явж байсан түүх үгүй. Бас дахиад нэг үнэнийг хэлэхэд архи нэг л амссан бол монгол хүнд тааруулж ууна гэсэн ойл­голт гэж хэзээд ч төрж байгаагүй юм. “Үхсэн, түрүүний жоохон юм одоо бараг гарчихлаа ш дээ. Хурдан дараа­гийнх нь архийг олъё. Сэтгээч ээ. Түргэлээч ээ”  гээд л гүйгээд байдаг. Монгол­чуу­дын тухай ганц үнэ­нийг эцэст нь дуулгахад согтуу монгол эр тавьтар­тай байсан түүх бараг байдаггүй билээ. Бид сог­тохлоо­роо энэ бүрзгэр­хэн бас эмзэгхэн  амьдра­лаа бүрмөсөн хөмөрч ор­хидог. Эрүүл болсон хой­ноо толгойгоо шаан тү­мэнтэй харам­савч бүх юм өнгөрсөн байдаг.

Бид ийм л ард түмэн. Одоо бидний  хоёр хүний нэг нь  архичин хэмээх алдар гуншинтай. Өглөө босоод хийдэг үндсэн ажил нь архи олж уух.

“Сайн уу? сайн, юу байна? юмгүй,
юу хийж байна? юу хийхэв, архиа уугаад л явж байна”. “Та­ван зуун цаас өгчих, ганц юмны гуя болгох гэсэн
юм” …Ихэнх  харцуу­лын ярь­даг яриа ийм л
хэмжээнд эргэлддэг. Тэд бас “Ганц кг гурилын мөнгө олд­доггүй байж ганц шил архины мөнгө хаанаас ч олддог” гэж ярих дуртай. Өнөөдөр
тэр ууж байна. Надаас ганц юмны тал гуйлаа. Байвал өгчихье, яагаад гэвэл маргааш намайг ууж байхад хэн
нэг нь мөн ингэж бодоод тал
шил юмны мөнгө өгнө
гэсэн  фило­софи энд үйл­чилдэг.

Нэгэнт уухаа больдоггүй, уух­лаа­раа тасартал уудаг, уусан хойноо тавьтаргүй монголчуудын амьдрал тамд байгаа мэт харгис байх нь зүйн хэрэг биз дээ. Дэлхийн хамгийн халуун цэг Ирак, Афганис­танд нэг шөнийн дотор нэг гэрийн найман хүнийг гэртэй нь цуг уст­гачих­жээ гэж дуулддаг уу? Тэгвэл Монголд энэ бол ердөө цочирдох мэдээ биш болсон. Хөгшин залуу хүүхэд үүхэдгүй цугларч архидаж байгаад нэг шоронгийн шаар тас­ра­хаараа цөмийг нь алаад гэрийг нь галдаад өөрөө бас угаартаж унаад цуг шатчихсан. Үүний төлөө хэн ч хариуцлага хүлээхгүй. Хэрэв хариуцлага яривал гэртээ архидаж байгаад бие биенийгээ алаад шатчихсан хулгайч нарыг би яах болж байна гэж хороон дарга, хэсгийн төлөөлөгч нар нь барьж иднэ биз. Үнэндээ ч бараг тийм. Манай дарга нар ийм мэдээг ямар ч цочирдолгүй хүлээж аваад сур­чихчээ.

Монголын нийгэм архичдын нийгэм болоод удлаа. Ийм нийгэмд юу ч хийгээд нэмэргүй. Ямар ч шударга ёс ардчилал эрх чөлөө гэж яриад ямар хэрэг байна вэ?  Ийм нийгэмд ардчилал тэгш эрх, шударга ёс энэ тэрийг яриад хэрэг­жүүлэх гэж оролдвол   харин ч  гай болдог. Дээрх эрхэм зүйлс хүний нийгэмд байдаг болохоос архич­дын нийгэмд харш зүйл юм. Албан ёсны судалгаагааар манай хүн амын 51.2 хувь нь архи хэтрүүлэн хэрэглэдэг зуршилтай нэг хүнд жилд 33 литр архи  ноогдож байгаа ажээ. Дээр хэлсэн хоёр хүний нэг нь архаг архичин гэдгийн учир энэ юм. Олон улсын хэмжээнд нэг хүнд ноогдох архи жилд найман литрээс хэ­тэрсэн тохиолдолд аюулын ха­ран­га дэлддэг жишигтэй юм байна. Байдал ийм болсныг Монгол Ул­сын Ерөнхийлөгчийн газраас анхаарч үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөлөөр ойрын хугацаанд  Монгол дахь архидалтын байдлыг хэлэлцэх гэж байгаа нь цагаа олсон хэрэг боллоо. Энэ тухай зүгээр хэлэлцээд орхих биш, энэ хүнд байдлаас гарах гарцаа олцгооё хэмээн үзэж байгаа биз ээ. 

Монголд архидалт ингэтэл хавт­гайрч байгаа энэ байдал нь олон жил үргэлжилж байгаа, архи­дал­таас үүдсэн гэмт хэрэг үүнээс нь үүдсэн хүн амины хэрэг хэрээс хэтэрч байгаа энэ цаг үед тэгээд дээрээс нь хорлож байгаа юм шиг хоёрын хооронд хорь гучин мянган төгрөг зүгээр байхад нь архины чинь мөнгөнд нэмэр гэж төрөөс өгөөд байх болж  байгаа энэ цаг үед төр архин дээр хатуу бодлого гаргах цаг болсон.  Үүний тулд яах ёстой вэ. Монгол Улсад архи сог­тууруулах ундаа үйлдвэрлэх, ху­далдаалж борлуулах, ууж хэрэг­лэхийг хуулиар хориглох хэрэгтэй байна.  Ердөө л ийм хууль хэрэгтэй.  Үүнийг зөрчигсдөд эрүүгийн хатуу хариуцлага тооцдог болох хэрэгтэй байна. Энэ хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавьдаг төр олон нийтийн олон байгууллагуудыг байгуулж төрөөс санхүүжүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүхний үр дүнд яах вэ? Эхлээд архигүй болно. Архи нь байхгүй байхад архичин байна гэж байх уу?

Дуугаар эхэлж уйлаанаар төгс­дөг архидалт байхгүй болно. Хун­дага тулгалтаар эхэлж нударга зөрүүлэлтээр төгсдөг архидалт зогсоно. Гоёлын даашинзтай бүс­гүй осгож үхэхээ болино. Архи хорихоор далд наймаа шаг хөгж­дөг гэсэн яриа байдаг. Хөгжөөд хөгжөөд ил зарснаас мянга дахин багасах нь дамжиггүй бус уу.  Элдэв үнэртэн ууж үхдэг юм гэсэн тэнэг яриа байдаг. Тэгнэ  л биз дээ. Тийм болтлоо архинд орчихсон юм ер нь хэзээ хэнд хэрэгтэй юм бэ. Архи байхгүй болохоор эхэндээ жаахан уйтгартай байж магадгүй, гэвч жаа­хан удаж байгаад хүмүүс ажил хийгээд эхэлнэ. Ядахдаа хашаа хороогоо хадаж гэр орноо янзлаад эхэлнэ. Олон, олон жил дайн ту­лаанд яваад эзгүй байсан эрчүүд эргээд ирж байгаа мэт. Ядуурал, ажилгүйдэл, гэмт хэрэг, янхандалт бөөдөлт бүгд байхгүй болно. Ядуу учраас архи ууж байна гээд байдаг юм. Үгүй  шүү, архичин учраас ядуу байгаа юм. Архигүй нийгэмд ард­чилал эрх чөлөө энэ тэрээ ярьж болно доо. Ажилгүй учраас архи ууж байна гэсэн яриа байдаг юм. Үгүй дээ, архи уугаад байгаа учраас л өөр ажил хийхгүй  байгаа юм шүү дээ. Архидалт гэдэг асар том хор­лонт ажил. Архигүй болохоор хүн архидахаас өөр ажлыг хийгээд эхэлдэг юм. Яагаад гэвэл хүн ерөө­сөө зүгээр суудаггүй онцлогтойгоор бүтээгдсэн байгалийн аугаа их бүтээл билээ.

Хуурай хууль АНУ-д туршсан, асар их хор нөлөөтэй гэж яригсад бий. Энэн шиг худлаа юм байхгүй. Ийм яриаг архи уудаггүйчүүд гол­дуу гаргадаг. Монголд архи уудаг­гүй цөөхөн
хүн бий. Та нар ажиг­лаарай.
Тэр хэд бүгд Монголын бүх өөдтэй өнгөтэйг нь өөрийн болгоод авчихсан байдаг юм
ш тээ. Тэд архи уудаггүй учраас
л баян бас эрүүл байгаа юм.
Харин ард түмэн архи­чин байх
нь тэдэнд амар байдаг. Архи нь асуудалгүй
олдож л байвал тэдэнд өөр
юу хэрэгтэй гэж. Архины хуурай хуулийг архи­чингууд яасан их дэмжих бол. “Биднийг
энэ хар хорноос салгаад өгөөч ээ. Төр засаг гэж юм байна уу?” гэж тэд
орилол­дож байдаг юм. Жирийн олон ардчиллын сайхныг мэдрэхээсээ илүү ташуурын амтыг мэдэрэхийг хүсч байдгийг угсаа муутай манай
ноёд яаж ч мэдэх билээ дээ. Энэ социализмын ха­раал архин далай­гаас гарч чадвал
монголчууд би­дэнд хөгжил
гэдэг чинь юухан байх вэ дээ.

“Амьдрал
гэдэг энэ бурхны найран дээр турж үхэх ухаангүй­чүүд дэндүү хайран” гэж эртний нэгэн яруу найрагч хэлсэн байдаг. Үнэхээр амьдрал бол зүгээр л хүмүүн төрөлхтөнд зориулж бурх­наас дэглэж байгаа найр шиг санаг­дах удаа олон бий. Тэгвэл  найран дээр зочноор ирчихээд турж үхэх нь бас ч гэж дэндүү харамсмаар хэрэг буюу.

Амьдрал ядуу байна гэж  бид сүүлийн хорин жил ярилаа. Ингэж харам­сан ярихаар баян болдог­сон  бол өдийд монголчууд дэлхий даахгүй баячууд болохсон.  Даанч эвэр хошуулан ядуу хоосноо гайхах тусам бурхны дэглэсэн найран дээр турж үхэх гэгч нь тулаад байна. Өвөг дээдсээс үеийн үед хадгалан харамлаж бидэнд үлдээ­сэн энэ сайхан оронд  ядуу зүдүү­гээ гайхахаа одоо болимоор юм.

Арчаагүй ядуу зүдүү байгаагаа хөөрөлхөхөөсөө өмнө ямар оронд амьдарч байгаагаа эргээд нэг санах хэрэгтэй байна. За яахав цаг агаар хүйтэн л юм биз. Ганц улавч ганц агтавчтай амьдраад байж болох­гүй хэцүү байна гэж гомдоллож болох л юм. Гэвч дулаан байсан ч, хүйтэн байсан ч өөрөө хоол олж идэхгүй бол адилхан л турж үхэх биз ээ. Тэгэхээр хүйтэн гэдэг бол заавал ядуу байх  хүчин зүйл биш юм. Улаанбаатарын хонхорт утаа­тай нь үнэн. Гэхдээ хотоос гадагш ганц км явахад л тал нутгийн цэнгэг  агаар сэнгэнэж агь гангийн анхи­лам үнэр таныг угтах болно. Энэ хязгаар хярхаггүй цэнхэр талд тавиад сая мал бэлчээрлэж байна.  Тэгвэл бид дөнгөж гурван сая хүн амь хүрэхтэй үгүйтэй билээ. Ийм байж ядуу хоосноо гайхах хэрэг байна уу.  Гэхдээ би энд заавал мал маллаж амьдар гэх гээгүй байна.

Хүн бүр мал маллаж амьдардаг байсан бол одоо хүн бүр уурхай­чин болж амьдрах бүрэн боломж  байгаа.  Манай орон шиг ийм ашигт малтмалаар баялаг орон ер нь  энэ дэлхийд өөр байна уу. Монгол орны газар нутгийн гучаад хувийг судалсан, далаад хувийг судалж амжаагүй байна. Тэгвэл тэр суд­лагд­сан гучаад хувь нь манай орныг  дэлхийн ашигт малтмалаар баялаг орнуудын эхний 15-д оруулж байна. Тэгэхээр үлдсэн далан хувиас юу гарах вэ. Юу ч үгүй хоосон байхгүй нь л мэдээж. Юм бүхэн байна гэсэн үг. Ийм оронд амьдарч байж ядуу хоосноо гайхац­гаавал ёстой заяа нь гомдох байлгүй. Ямар ч байсан ойрын тавиад жил бид газар шороогоороо амьдрах ирээдүй байна.

Тэгэхээр бид уул уурхай гэдэг юмыг мэддэг болох хэрэгтэй. Мөн түүгээр амьдарч, дээр нь хөдөл­мөрлөж  сурах ёстой. Хүрз бариад амьдарч болж байна. Энэ нь уур­хайчин болох гэсэн санаа л даа. Хөдөө сумуудаар дүүрэн нинжа язганаж байгаа нь үүний л нэг хэлбэр юм шүү дээ. Гэхдээ уурхайд ажиллана гэдэг нь юу гэж түүнтэй адил байх вэ. Нийгмийн даатгал төлж, цалин нь өндөр байх биз.

Мөн уурхай эзэмшиж  болно. Энэ нь уурхайн эзэн байж босс болж амьдрах хэрэгтэй гэсэн үг юм. Яагаад хаа дуртай газартаа хүрзээр гишгэхэд чулуун нүүрс гарч байдаг орны иргэд уурхайн эзэн болж болохгүй гэж. Бараг худалч хүнд сохор таамгаар хөр­сийг нь хуулахад л дээд зэргийн илчлэгтэй нүүрс сул хэвтэж байгаа юм биш үү. Тэгвэл хэдүүлээ ний­лээд нэг нь ахлаад л ухаж эхлээч дээ. Уурхай хийх нь бараг төмс тари­хаас хялбар болчихсон гэдэг яриа үнэний ортой. Эзэн байх хүсэл зоригийг нь бид өөрсдөө дэмжиж сурах ёстой.

Уул уурхайгаар амьдрах хам­гийн түгээмэл арга зам нь хувьцаа эзэмшиж, түүгээр арилжаа хийж амьдарч сурах хэрэгтэй болжээ. Үүнийг мал малладаг шигээ, хөг­шин морины наймаа хийдэг шигээ сурч дадах хэрэгтэй байна.   Бидний ярианы сэдэв уул уурхайн хувьцаа болж  айлд ороод гарахдаа  “Таван толгойн хувьцаа өсөх шинжтэй байна. Панз Лувсан ойрдоо энэ хувьцааг хамаад байдаг боллоо. Тэр мэдэж байгаа” хэмээн ярьц­гаадаг болбол бид жинхэнэ ёсоор нь сурч зах зээлд орж байгаа нь тэр юм. 

Мөн уурхай дагасан дагалдах ажил хийж барахааргүй их юм. Адаглаад л ажилчдын бээлий оёод зараад байхад л болоод явчих биш үү. Хоол хош унаа тээвэр, үйл­чилгээ цэвэрлэгээ гэх зэрэг ажил мундахгүй их гарна. Үгүй ядахдаа л уул уурхайн чиглэ­лийн хэвлэл мэдээлэл  хэд хэд байх шаардлага  бий боллоо. Хийх гэвэл бараг­дахгүй их ажил биднийг хү­лээж байна. Хуучин бол мал мал­лах, тариа тарих, төсвийн ажил хийхээс өөр юм олдохгүй байсан. Тэгвэл газрын диваажин болсон манай орны үүц задарч  хаашаа л харна ажил хөдөлмөр биднийг хүлээж байна. Ийм их баялаг ийм их боломжтой оронд амьдарч байж ядуу хоосон, гутрал гунигийн та­лаар ярих нь өөрсдийгөө ичгүүрэй байдалд оруулж байна.

Одоо зүгээр хэн хаана ямар ажил хийж болохоор байна түүн рүү дайрцгаая. Өөрөө өөрсдөдөө боломж гаргаж өгцгөөе. Бид өөрс­дийнхөө төлөө санаа тавихгүй бол өөр хэн бидний төлөө санаа тави­на гэж.

Таван толгойн тийшээ нүүцгээе.  Оюу толгойд бууж хашаа хатгая. Ухаа худагт дөхөж очъё. Олон овоотод нутаглая. Тавих гэж байгаа төмөр зам, тавьж байгаа засмал замыг нь бараадъя. Одоохондоо хүрз бариад зүтгэе ээ, хүмүүс ээ. Удаж төдөлгүй л техник бариад хөдөлмөрлөх болно.

Уул уурхайн гадна дотны эздэд захих ганц л юм энд бий. Монгол­чууд бид эх орондоо байгаа эрх чөлөөтэй хөдөлмөрчин ард түмэн шүү гэдгийг л хатуу санаж байх ёстой. Хаана дуртай газраа ажилд орох эрхтэй, эрхээ хамгаалуулах төртэй  ийм л ард түмэн бид. Түү­нээс энд тэндээс цагаачилж, оргож босож  ирсэн, иргэний эрхгүй,  идэх хоолоор ажилладаг хүмүүс бид биш билээ. Ийм ялгаа заагийг харж мэдэрч сурах нь хаа хаанаа хэ­рэгтэй. Бид ямар гадаадад хөлсөөр ажил хийж байгаа биш. Эхлээд монголчууд, дараа нь гадаадын хөлсний ажилчид.

За тэгээд “нөхдөө” бурхны дэглэн тавьж байгаа найр
ямар байна. Танд зөвхөн гараа хөдөл­гөөд
л найрын тавагнаас идээ авч идэх л дутуу байгаа бус уу.

Монголын
үндэсний олимпийн хороо, Монго­лын спортын сэтгүүлч­дийн холбоотой хамтарч оны шилдэг
тамирчдыг тодруулах “Бөртэ чоно” наадмыг зохион явуулдаг уламжлалтай. 2002 оноос
“Бөртэ чоно” нэр­тэйгээр анх зо­хион бай­гуулсан санагдана. Өмнө нь оны шилдэг арван
тамирчныг тодруулж ир­сэн байдаг. Яг хэдэн оноос эхэлж спортын шилдгүүдийг шал­­гаруу­лах
болсон нь одоогоор тодорхойгүй байгаа юм.

Наяад
оны эхээр лав тодруулж байсан гэх. Дам сонсох нь ээ, “Социалист уралдааны тэргүүний
аварга”, “Улаан туузат тамирчин” ч гэнэ үү, нэг л сүрхий нэр томьёотой байж. Монголын
үндэс­ний олимпийн хо­роо­ны­хон болоод хуу­чин “Спор­тын мэдээ” со­ни­ных­ноос
тодруулахад, 1988 онд шил­дэг тамирч­дыг шал­га­руулж байсан юм байна.

Тэр
жил Сөүлийн олим­­­поос хүрэл медаль хүртсэн Н.Энхбат, улсын наадмын түрүү бөхөөр
тодорч, арслан цолны болзол шинээр хангасан 
Б.Бат-Эрдэнэ, үндэсний шигшээ багийн тамирчин Ло.Энхбаяр нарын хэд хэдэн
хүн шилдгээр то­дорч байжээ. Харин тоо зааж арван тамирчин тодруул­даг болсон нь
1990-ээд оны эхэн үе юм байна. Шилдэг аравт ул­сын наадмын түрүү бөх автоматаар
ордог бичиг­дээгүй хуультай.

Уг
жишгийн дагуу Их хурлын эрхэм гишүүн, дархан аварга Б.Бат-Эр­дэнэ хэд хэдэн удаа
шал­гарсан нь мэдээж. Бөхөөс гадна тухайн жи­лийн наад­мын сур хар­ваанд түрүүлсэн
тамир­чин мөн л топ аравт багт­даг бай­лаа. Чойжил­сүрэн­гийн Мөнхцэцэг гэж бүсгүй
нэг хэсэг мандаж байсныг манайхан мэднэ дээ. Сурын тамирчин ч гэлтгүй тэр жилдээ
бага­хан л амжилт үзүүлэх аваас шилдэгт багтах найдлага их байлаа даа, цагийн сайханд.
Одоо бол цаг хэцүү болжээ. Зүгээр нэг харваач багтах нь байту­гай, тив, дэлхийн
авар­гаас медаль хүртсэн та­мирчин аравт ороход төвөгтэй болсон.

За
тэгээд шилдгийн шилдэг хэн бэ гэдэг бүр асуудалтай. 2008 оны Бээжингийн олим­поос
хойш ийм болсон. Уг олим­под манайхан чинь алт, мөнгөн медалиудыг нь ихэрлүүлж аваад
сүйд хийгээ биз дээ. Тэр жил л “Өнөө жилийн “Бөртэ чоно”-оор хэн шилдэг болох вэ”
гэсэн асуулт өөрийн эрхгүй урган гарч, спортын сэтгүүлчид бо­лоод олимпийн хороо­ныхныг
бажга авахуул­сан гэж байгаа. Нээрээ хэн нь юм бэ, мэ­дээж олимпийн аваргатай бол­сон
юм чинь аварга маань байж таа­раа. Гэтэл манайх чинь хоёр авар­гатай болчихсон шүү
дээ. Хоёуланд нь өгөх хэрэг үү, түрүүлж аварга болс­ноор нь Н.Түвшинбаяр­таа өгөх
үү гээд юм юм л бол­сон санагдана.

Түүний эцэст 2008 оны “Бөртэ чоно”-ын “Шилд­­гийн шилдэг та­мир­чин”-аар
Найдангийн Түвшинбаяр, Энхбатын Бадар-Ууган нар цугтаа тодорч байв. Уг наадмын дараа
янз бүрийн яриа хөөрөө гарч байв. Ту­хайлбал, О.Гүндэгмаа шилдгийн шил­­дэг болох
байсан. Түүнд төр засаг хөдөл­мөрийн баатар цо­лоо өгчихөөд байхад яагаад ийм шийд­вэр
га­рах бо­лов, буу баарсан нь түүний буруу байсан уу ч гэж байх шиг. Мөн Мон­голоос
олимпийн алт, мөнгөн медальтнуу­дыг төрүүлсэн байтал Д.Бан­ди дасгалжуулагч яагаад
шилдгийн шилдэг болсонгүй вэ. Ийм л яриа олны дунд хөвөрч бай­лаа. Үүнийг юуны учир
өгүүлэв гэхээр өнөө жил бас л төвөгтэй болоод байгаа юм.

Энэ
онд олимп, дэл­хийн аварга болж Мон­голын спортын түүхэнд нэгэн шинэ хуудас нээсэн
тамирч­дынхаа амжил­таар бахархахын сацуу 2008 оноос өмнө “Бөртэ чоно”-ын эздээр
хэн хэн тодров гэдгийг эргэж харъя.

2002
онд Монгол Улсын гавьяат тамирчин, дэлхийн аваргын хошой мөнгөн медальт О.Пүрэв­баатар
анхны наадмын шилдгийн шилд­гээр то­дорч байжээ. Хөдөл­мө­рийн баатар, гавьяат та­мирчин
Х.Цагаан­баатар 2004 оны Афины олим­поос хүрэл медаль авсан амжилтаараа гран-при
шагналыг хүртэж байв.

Түүнд
шилжин явах цомыг нь О.Гүндэгмаа өгч байсан юм. О.Гүн­дэг­маа өмнөх жил нь шилдгээр
шалгарсан болохоор тэр. 2006 онд Х.Цагаан­баа­тар дахин шилдгий­н шилд­­гээр тодорсон
бай­даг. Харин 2005 онд гавьяат тамирчин Б.На­ран­баатар, Х.Эрдэнэт-Од нар шилдэг
болж байв. 2007 онд бок­сын дэлхийн аварга шалгаруулах тэм­цээнээс мөнгөн медаль
хүртсэн Э.Бадар-Ууган “Бөртэ чоно” гардсан түүхтэй.

2010
онд Монголын тамирчдын үзүүлсэн ам­жилтыг эргэн нэг харъя. Олимп, дэлхийн авар­гуудын
дараал­сан буу­хиаг харж, бахархан суу­сан хэнд ч болов спортын шинэ эрин үе эхэлж
бай­на уу хэмээн бодогдсон биз ээ. Үнэхээр ч тэгж бодогдохоор байлаа. Ин­гэхэд энэ
бар жилд мон­гол­чууд олимп, дэл­хийн хичнээн аваргатай бол­чихов оо. Бараг л тоогоо
алдахад хүрсэн байх шүү.

Мэдэж
байгаагаар “Син­гапур-2010” хүүх­дийн анхдугаар олим­пийн наадмаас манайх мөн л
хос алтан медаль хүртэж, олимпийн за­луу­хан хоёр аваргатай болсон.

Чөлөөт
бөхийн эмэг­тэйчүүдийн 60 килог­рам­мын жинд зодоглосон, Налайх дүүргийн уугуул
Баатар­зоригийн Батцэ­цэг олимпийн аварга болоод удаагүй байтал гимнастикийн тамирчин
Ганбатын Эрдэнэболд харайлтын төрөлд бүх­нээс илүү байж төрийн дууллаа Сингапурын
тэн­гэрт эгшиглүүлсэн. Тэрээр хоёр үзүүлбэрийн нийл­бэ­рээр 15.662 оноо авч, арын
тамирч­наасаа 0.12 оноогоор илүү гарч чад­сан байдаг. Ийнхүү хэний ч санаанд ороогүй
бай­сан гимнас­тикийн төрөлд олимпийн аварга төрсөн билээ. Одоо дэлхийн авар­гуудаа
жагсааж үзье.

Москвад
зохиогдсон чөлөөт бөхийн дэлхийн аваргад 59 килограммын жинд зодоглосон Сорон­зонболдын
Батцэцэг бах­дам ялалт байгуулсан. 1990 онд Архангай айм­гийн Хашаат сумын нутагт
төрсөн тэрээр чөлөөт бөхийн төрлөөр эмэгтэй­чүүдээс анх удаагаа авар­гын алтан меда­лийг
хүр­тэж, нэгэн шинэ хуудсыг нээсэн. “Замчин” клубийн тамирчин гэгдэх жаалхан охин
Хятад, Японы та­мирч­дыг илт давуугаар ялаад аварга болчихож байгаа юм.

Хорьхон
настай С.Бат­цэцэг ийнхүү эмэг­тэй­чүүдээс анхны дэл­хийн аварга болсон бол мөн
л хорин настай Ц.Хон­горзул охин Гер­ман улсын Мюнхен хот­ноо болсон буудлагын спортын
дэл­хийн авар­гаас алтан медалийг эх орондоо авчирсан.

Хийн
гар бууны арван метрийн дасгалд 78 та­мирчин онч мэргээ сорь­сон юм. Тэднээс Ц.Хон­гор­зул
383 оноогоор тү­рүүлж, Монгол Улсын түүхэнд дэлхийн залуу­чуудын анхны аварга бо­лов.
Бас л нэгэн шинэ хуудас.

Туркийн
Кайсери хот­ноо зо­хиогдсон шатрын дэлхийн өсвө­рийн су­рагч­дын аваргаас олон улсын
хэмжээний мастер А.Энх­туул мөн л алтан медаль хүртэж монгол­чуудын магнайг тэнийл­гээд
авсан билээ. Охидын 17 насны ангилалд оюун ухаанаа сорьсон тэрээр сүүлийн өргийн
тог­лол­тоо Туркменстаны ша­тар­чин Жорае­ва Говхер­тэй хийж хожсоноор дэл­хийн
аварга болсон.

Тамирчдын
маань үзүүлсэн амжилт, дэл­хийн аваргын буухиа үр­гэлжилсээр л байна. Хэд­хэн хоногийн
өмнө манай эх оронд зохиогдсон оюутны боксын дэл­хийн аваргаас П.Сэрдамба, Н.Төгс­цогт,
Б.Түвшинбат нар алтан ме­даль хүр­тэж, багаараа тэргүүн байр эзэлсэн амжилтыг үзүүлсэн
билээ.

Тэгэхээр
энэ олон олимп, дэлхийн аваргуу­даас чухам хэн нь өнөө жилийн “Бөртэ чоно”-ын шилдгийн
шилдгээр тод­рох нь үнэн асуудал байгаа биз.

Аваргуудынхаа
тоог барагцаа­лахад арав хүр­чихээд байна. Дээр нь жүдогийн дэлхийн авар­гаас хүрэл
медаль хүртсэн Х.Цагаан­баатар, М.Бунд­маа нар амжилтаа­раа яалт ч үгүй шилдэгт
орж ирэх нь дамжиггүй.

Жилийн
жилд улсын наадмын түрүү бөх ордог байсан бол энэ удаа хасагдаж таарах биз. Уул
нь Б.Ганбат шинээр арс­лан цол хүртэж, олныг баясгасан юмсан. Мөн л сумогийн тамирчдаас
бас ордог. Өнгөрсөн жил Ха­кухо М.Даваа­жаргал ам­жил­таараа долоод бичиг­­дэж байсан.
Энэ онд хасагдах бололтой. За тэр сумо мумо нь дүүрч. Ер нь эндээс хара­хад Монго­лын
тамирч­дын амжилт дэлхийд ямар байгаа нь тодорхой.

Азид айргийн тавд орсон Ерөн­хийлөгчөө бид юугаар мялаах вэ гэж.  Хуучин шигээ элдвээр мушгин муучилсаар суух нь бас ч гэж арай хэтийдсэн хэрэг болох ч юм шиг.  Одоо малчин гаралтай юм хэмээн хээнцэрлэн шоологсод эрхбиш дуугаа аяарсгах байлгүй. Дуугүй болно гэж ч байхгүй  л болов уу.  Уг шагналыг хөөцөлдөж байгаад авчихдаг  ч эд биш  байлгүй дээ.

Дэлхийд НҮБ-ын гишүүн улс гүрэн хоёр зуу гаруй байдаг. Тэгвэл манай Ерөнхийлөгч тэр бүх улсын дарга нараас эхний арван нэгдү­гээр байрт шалгарчээ. Харин Ази тивд ямар айхтар улс гүрэн байдаг билээ бид бүгд мэднэ. Тэгэхэд эхнээсээ тавд эрэмбэ­лэгджээ. Дэлхийн хэмжээнд шалгарсан ийм дайны амжилт бидэнд спор­тоос л үзүүлэх нь түгээмэл юм. Ялангуяа бөхийн талын хэдэн охид л сүү­лийн үед дэлхийд нэрээ дуурсгаж байгаа. Түүнээс улс төр талаасаа сүүлийн үед ер нь ам­жилт гаргаж нэрээ дуурсгаж байсан нь тун цөөхөн.

Тэгвэл бид улсын Ерөнхий­лөг­чийнхөө энэ амжилтаар бахархах ёстой. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч ч өөрөө ардчиллын бэлгэ тэмдэг юм. Тэрбээр 1990 оны цагаан морин жилийн хувьсгалыг удирдан зохион байгуулсан хэдхэн хүний нэг яах арга үгүй мөн билээ. Энэ хувьсгалыг эхлүүлснээрээ тэр­бээр Монголын ард түмний өмнө мар­тагдашгүй гавьяа байгуулсан.

Мөн 2008 оны долдугаар са­рын хоёрны өглөө ард түмэндээ  хандан телевизээр мэдэгдэл хий­сэн нь ардчилсан хувьсгалаас ч дутахгүй гавьяа байгуулсан үйлдэл  хэмээн олон хүн  хүндлэн үздэг. Тэрбээр гудамжинд пиг шигэн зогссон байлдааны хуягтын араас, автомат буу ард түмэн лүү­гээ ша­гай­сан армийн дундаас уг мэдэгд­лийг хийсэн нь эр зоригийн асуудал байлаа. “Эх баригчид арай дэндүү даварч байна. Тавын таван иргэн буудуулан нас барсан байна. Мянга шахуу залуусыг баривчлан хорьсон байна” хэмээн мэдэгдэж байлаа. Энэ мэдэгдэл ардчилалд хайртай олон зуун мянган хүнийг зоригжуулсан. Бүх зүйл ингээд дуусчихаагүй юм бай­на. Тэмцэх зоригтон байсаар л байгаа юм байна гэсэн итгэл тэ­дэнд  төрүүл­сэн. Тиймдээ ч Монго­лын ард түмэн дарангуйлал тог­тоо­чихолгүй ардчиллыг хамгаа­лан авч үлдэж чадсан.

Тэр үед бүх телевизийг хаасан. Зөвхөн хотын цагдаагийн Сайн­жаргалын бэлтгэсэн “Баярмагнай ах үүнийг өгсөн” гэх дультраа хэлтэй жүжиг л нэвтэрч байсныг бид бүхэн харж байсан. Бүрэн зэвсэглэсэн дарангуйлагч машин  ид хөөр хөгжөөнтэй ажиллаж эхэлсэн цаг байлаа. Дэнжийн мян­гын саатуулах байранд гэм зэмгүй олон залуус хэлмэгдэн  гангийн халуунд цагдаа нарт дэг­лүүлэн түй гэх ч шүлсгүй хатаж байхад хотын гудамжинд халуун хоол цайтай цэргүүдэд жимсний шүүс тараан ид хаваа гайхуулж байлаа, даран­гуйлагч машин. Түү­нээс хойш бүтэн жилжингээ ард түмнээ зохион байгуулалттайгаар шүүн шоронд явуулж байв. Шүүх хурлын дүгнэлт урьд­чилан гарчих­даг байсан гэцгээдэг.

Хэрэв  Ц.Элбэгдорж  Ерөнхий­лөгч болон сонгогдон гарч ирээгүй бол өдийд Ж.Батзандан, О.Маг­най, Б.Жаргалсайхан нар цааз сонсчи­хоод давж заалдах гээд гүйж байх байв. Хэрэв цагаа олсон ардчил­сан Ерөнхийлөгчтэй болоо­гүйсэн бол дарангуйлагч машин таван сайхан залуугийн цусаар асчи­хаад унтарч өгөлгүй өнөөд­рийг хүргэх байлаа. Дургүй хүргэ­сэн болгоныгоо “Долдугаар сарын нэгний гэмтэн” хэмээн зарлаж шорон гяндангаа ард түмнээрээ  дүүргэх  байв.  Төр засгийг шүүмж­лэн сөрвөлзсөн бүрийг өөрсдийн буудсан таван залуугийн амь на­санд холбон хэлмэгдүүлэх байсан.

Үнэнийг мэдээлж шударга ардын талд дуугарсныхаа  төлөө “Ийгл” телевиз, “Өдрийн сонин”  хоёр л лав хаагдах байлаа.  Хэрэв ардчилсан Ерөнхийлөгчтэй болж чадаагүй байсан бол Оюу толгой, Таван толгой хоёр хэдэн дарга нарын мэдлийн зүйл болоод л дуусах байсан биз ээ. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж төрийн тэргүүн бо­лоод уул уурхай, байгаль орчин, цөлжилтийн эсрэг дэлхий ний­тийн анхаарлыг хандуулах гэх зэргээр олон дорвитой зүйл хийж байна. Үүгээр нь ч дэлхий мэддэг болжээ. “Түвдүүдийг Далай ламын нэрээр нь дэлхий мэддэг шиг Ц.Эл­бэг­доржийн нэрээр монголчуудыг дэлхий мэддэг болно” гэж сэтгүүлч Ж.Мягмарсүрэн нэгэнтээ бичиж байсан. Тэр зөгнөл үүгээр биел­лээ олж эхэлж байгаа бололтой. Хү­мүүсийн байгуулсан гавьяаг бид  ихэнхдээ зохих ёсоор нь үнэлж сураагүй байдаг. Бас зориудаар анзаараагүй мэт дүр үзүүлдэг.

Түүнээс өдийд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос өөр хүн ингэж дэлхийн удирдагчид дотроос 11дүгээр байрт орсон бол бүхэл бүтэн ул­саараа хөл алдан сүйд майд болж байгаа. Жишээ нь манай хуучин Ерөнхийлөгч Н.Энх­баяр ийм ам­жилт үзүүлсэн бол тэр өөрөө болон түүний той­рон хүрээ­лэгчдийн хэл нь амандаа багтахгүй болтлоо магтаалын үг урсгаж хэдэн ч удаа­гийн хасбуу тамгаар шагна­чихсан байгаа гэдгийг бидний өнгөрсөн туршлага харуулж байгаа. 

Гэвч бид одоогийн Ерөнхий­лөгчийн үзүүлсэн амжилтыг бушуу­хан мартахыг яарч байна. Тэгээд ч хүмүүс зарим хүмүүсийн гавьяаг  магтаж сүйд болдоггүй. Яагаад гэвэл тэр эгэл хүмүүсийн дунд гавьяа байгуулахаар  төрдөг. Тийм үүрэгтэй ирдэг. Хийх ёстой юмаа хийлээ л гэж хүмүүс дүгнэдэг. Харин гавьяа байгуулахааргүй  юмнуудыг гавьяаны хэлтэрхий  төдий юм үзүүлэхэд сүйд болдог нь ч ийм учиртай. Одоо тэгээд Азид айргийн тавд хурдалж, дэлхийд 11 орсон Ерөнхийлөгчөө юугаар мя­лаа­маар юм дээ.

Ж.САНДАГДОРЖ

Ардын намын тамгыг
энэ намын анхны дарга С.Данзан ширээнийхээ хөлнөөс хөрөөдөж авсан модоор сийлсэн
юм гэнэ лээ. Үнэн байсан ч худал байсан ч ийм домог бол байдаг. Харин ямар ч эрсдэлтэй
юм хийдэггүй байрын ясны бизнесмэн, Монголын толгой баян С.Батболд эрсдэлтэй л зүйл
хийгээд эхлэх шиг байна. Тойрон хүрээ­лэг­сэд нь түүнийг хөөргөөд л, манай сэтгүүл
зүйн тойм бичдэг алдартай гурван авгайчуул дуу дуу­гаа аван дамжуулан он­ги­роогоод
л. Та яг С.Дан­зан шиг ганц баян нь, та түүн шиг бас баруунтан, танд  дахин Ардын намыг байгуулж түүхэнд нэрээ мөнхлөх
алтан боломж гарч ирлээ гэцгээгээд л. Сү.Батболд бол одоо харж байхад нээрээ яг
анхны дарга шиг  баян либерал, коммунист биш
хүн байна. Харвард төгс­сөн  Ц.Мөнх-Оргил,
Сү.Бат­­болд гэх залуучууд МАХН-д элсээд байхаар нь эхлээд гайхаад бай­сан. Одоо
л ойлгогдож байна. Ху намыг л ба­руунжуулж түүхэнд нэрээ мөнхлөх гэж байсан юм байна
ч гэх шиг. Мөн өөрөөсөө нэг л сонин гэрэл гэгээ гаргадаг, бас Ерөнхий сайд болсон
нь цагаа олсон аврал бай­лаа гэх зэргээр гүн хай­рын нүдээр харцгааж маг­­таал ерөөлийг
үг хайрлахгүй илгээж байна. Намын нэр үзэл бодлоо солих нь ийм амархан зүйл гэж
үү. Хэдэн юм бич­дэг авгайчуулаар магтуу­лаад л болдог зүйл үү.  Үнэхээр яг эдний хүсэж байгаагаар үгэнд нь орж
коммунистууд өөрсдийн гараар намаа устгах уу даа.

Хэтэрхий гэнэн юм мөрөөдөж
байгаа юм биш үү. Тэгээд яг сон­гуу­лийн өмнөхөн  барууны нам болоод гарч ирэх юм гэнэ. Нөгөө ху
гийхны яриад байдаг “Гарман дээр морио сольдоггүй” гэсэн алдарт афоризм л одоохон
хангинаад эхэл­нэ дээ. За яахав намын нэрээ солиод үзэл бод­лоо өөрчилье гэж саная.
Тэгвэл одоо авах гээд байгаа барууны үзэл са­нааны гол үндэс нь хүн өөрөө өөрийнхөө
амьд­ра­лыг  аваад явж чаддаг байх ёстой хэмээн
но­м­лодог. Энэ намд Сү.Бат­болдоос өөр хэдэн хүн өөрөө өөрийгөө аваад явж чадах
вэ гэдгийг бо­дож үзсэн хүн байгаа бо­лов уу. 
Амьдралаа аваад явчих хүн “Ху” намд бараг байхгүй гэхэд болно. Одоо болох
намын Их хуралд сонгогдох 800 төлөөлөгч ТҮЦ нурааж явсан хүмүүс ирэх бо­лохоос ТҮЦ-нд
сууж най­маа хийж үзсэн хүн ирэх­гүй гэдгийг бид бүгд мэд­нэ. “Ху”-гийхан хувийн
өмчийг устгаж хурааж явсан болохоос хувийн өмчтэй байж үзээгүй. Тэд Ху намаа төр
болгон ху­вир­гаж намын нэрээр төрд гаран, төрийн нэ­рээр өмч дээрэмдэж сур­сан
нөхдүүд л ирнэ шүү дээ. Үүний өмнөх МАХН-ын Их хурал хуралдаж байхад одоогийн Ерөн­хийлөгч
Ц.Элбэгдорж “800 авлигачид цугларч их хурлаа хийж байна” гэж хэлээд  хуралд ирсэн төлөөлөгчдөд “алуу­лах”-аа шахаж
билээ. Тэд­гээр нөхдүүд л одоо эргээд ирнэ биз дээ. Энэ хүмүүст “Та нар ТҮЦ ажил­луулж,
төмс тарьж намын нэрээр амьдрахаа боль” гээд хэлээд үз дээ. Ерөнхий сайдаасаа ава­хуу­лаад
багийн даргыг хүртэл намын нэрээр то­милогдож 
төрийн мөн­гийг зүгээр сууж байгаад хүртдэг хүмүүсийг ажил хийж өөрийгөө
тэжээ гэ­хэд дуртай байх уу. Зов­логоо зовоож байхаар зүгээр ороод ирдэг мөн­гөө
авч байх гэж л уурлах юм биш үү. Дарга хийгээд төрөөр тэжээлгээд бо­лоод байхад
нь өөрөө өөрийгөө авч яв гэдэг нь ер нь юу гэсэн үг вэ. Ямар ч бай бүр дурын нэгэн
засаг даргад одоо үүнээс хойш бүх юмаа өөрөө даагаад яваарай гэж хэл­бэл эрүүгээ
хуга цохиул­чихгүй салбал л их юм. Хэн ч ийм юм сонсохыг  хүсэхгүй. За яахав комму­нистууд даргынхаа үгэнд
ордог, сахилга баттай хүмүүс. Нам юу гэж шийд­нэв түүгээр л болдог. Тэ­гэх нь бүү
хэл намын шийдвэрийн төлөө амь насаа ч үл хайрладаг түүхтэй гэх зэргээр бодож болох
юм. Гэвч тэр ту­шаал өгч байгаа дарга нь өөрөө коммунист байх ёстой болно. Тэд комму­нист
даргынхаа л үгэнд орно уу гэхээс өөр даргын үгэнд тэр болгон ороод байдаггүй. Дээр
нь олуу­лаа цуглараад ирэх­лээ­рээ ямар аймшигтай хар­гис догшин хүмүүс болдог гэж
санана тэднийг. Нэг коммунист хийрхэл нь хөдөлчихвөл тэд юуг ч үл хайрлан “барьж
иднэ”. Н.Энхбаяр  намын дарга байхдаа анх
намын нэ­рийг  солих тухай ярьж эхэлсэн. Тэр
үеийн Их хурал дээр “Намын нэр солих гээд байгаа хулгайч хаана байна” хэмээн хур­лын
заалнаас төлөөлөгч ганц орилоод л  нөгөө нэр
солих  санаархлыг нам болгож билээ. Намын
нэр солих цаг нь хараахан болоогүй байна гэсэн шүү юм яриад өнгөрч байсан түүхтэй.
Ардын намын анхны дарга С.Данзан “Баруунтан болох хэрэг­тэй, бүгд баяжигтун, иргэн
баян бол улс баян” гэж хэлснийхээ төлөө на­мынхаа их хурал дээрээс шууд баривчлагдаад
Шар хаданд хүргүүлэн буу­дуулсан юм гэнэ лээ. Тэр­бээр шууд буудах гэж байгаад үнэмшихгүй
бай­саар сүүлдээ “Та нар бүүр иймдээ тулсан уу” хэмээн цөхрөн хашгирч байсан гэлцдэг.
Тэгвэл одоо на­мын нэр сольж барууны үзэл авах гэх санаарх­саных нь төлөө Сү.Бат­бол­дыг
намынхаа их ху­рал дээрээс шууд Шар ха­данд аваачаад хэв­түүл­чих байлгүй. Цаг өөр
бол­сон юм арай ч бууд­чихгүй байх. У.Хүрэлсүх­тэй ний­лээд хөөрч дав­хиад бай­гаа
юм. Мэдрэл нь мууд­чихсан юм шиг бай­гаа юм. Намын нэ­рээр сайн эмчлүүлээд авъя
байз гээд төлөө­лөг­чид түрхрэн хөдөлж мэ­дэх л байх даа. Мөн ч дэмий юм хийж байх
шиг л байна энэ Сү.Батболд. Ардын на­мын модон там­гыг ахин сийлэх хувь түүнд бий
юу, үгүй юу гэдгийг намын төлөөлөг­чид л мэднэ дээ.

Ардчилсан намын дар­­га, Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуяг Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбооны 20 жилийн ойн хуралд оролцож байхдаа  ард түмнээсээ уучлал гуй­лаа гэсэн мэдээлэл тарж олон түмний анхаарлын төвд оров. АН ард түм­нээсээ хоёр дахиа уучлал гуйлаа  ч гэх шиг. 37 оны хэлмэг­дүүлэлтэд юун ч олон удаа уучлал хүсдэг юм дээ. Ямар төр засаг барьж байгаа биш. Тэгээд ч АН ард түмнээ хэлмэг­дүүлсэн биш хэмээн ду­рамжхан бодож байсныг яана.

Гэтэл уг уучлал гуйсан мэдээллийг уншиж байх­наа 2008 оны дол­ду­гаар сарын 1-ний хэрэг явдалд уучлал гуйсан болоод явчихав. Бүүр засаг ба­рилцаж байгаа улс төрийн хүчний хувьд дахин дахин уучлал хүс­лээ гэнэ. Яа­хаа­раа АН долдугаар са­рын 1-ний үйл явдалд ууч­лалт гуй­даг билээ. Уг үйл яв­далд АН  ямар буруу зүйл хий­сэн болоод ууч­лал хүсээд далжга­наад  явчихваа гэсэн бодол хүн бүрт төрөх нь мэдээж. Тэгвэл ямар ч буруу зүйл тэр үед хийгээгүй гэдгийг Мон­голын ард түмэн бай­ту­гай дэлхий даяараа мэднэ.

АН хүн
буудах шийд­вэр гаргаж жирийн таван иргэнээ буудаж амь насыг нь хохироогоогүй. АН гэм зэмгүй энгийн  иргэдээ үзэл
бодлоо илэрхийлс­нийх нь төлөө хоморго­лон яллаж шоронд явуу­лаагүй.

Ийм учир хэн нэгнээс АН уучлал гуйх шаард­лага үгүй юм. Тэгээд ч 1996 онд АН намынхаа өмнөөс уучлал гуйгаагүй. Монголын төр засгийн нэрийн өмнөөс уучлал хүсэж байсныг түмэн ард мэдэх билээ.

Яагаад сүүлийн үед АН МАХН-д ирэх цохилт бүрийн өмнүүр хөндөл­сөн нийгмээс ирэх до­ромжлол шүүмжлэл бү­рийг ингэж өөртөө авдаг болоод байна вэ. Бууд­сан хүний өмнөөс буу­дуулсан нь уучлал гуйж байгааг ингэж ойлгохоос өөрөөр яаж ойлгох юм. Одоо хүн бүрт өгнө гэж МАХН-ын амласан сая таван зуун мянган төг­рө­гийг бас л АН-аас болоод өгөөгүй гэж хэлнэ. Тэгэх ч гэж Сангийн сайдаа АН-аас тавьсан. Байсхийгээд л С.Баяр­цогт гүйж гарч ирээд улс орны санхүү тааруу байгаа тухай улиг­лаад байгаа чинь цаагуу­раа ийм учиртай. Сон­гууль болоод ирэхлээр “Одоо бид ялж дангаараа засаг барьмагцаа нөгөө мөнгөө яг өгнө. Сая С.Баяр­цогтод мөнгөө мэдүүл­чих­сэн  чинь мөнгө дуу­счихсан гэж худлаа ярь­саар бай­гаад өгүүлээгүй. Байсан байна лээ. Бид ялж га­раад өөрийн хү­нээр сан­гийн сайд хийл­гэж  амла­сан мөнгөө бөө­нөөр бэл­нээр нь өгнө” гэж хэлээд л гараад ирнэ. Ингэж цохилт бүрийг нь хааж бүх л лайг нь үүрэн үүрэн хамтарсан засагт байх хэрэг юу байна вэ.

 Бүүр хөөгөөд байхад нь гарахгүй шүү. Чуулган дээр УИХ-ын МАХН-ын бүлгийн гишүүн С.Бямба­цогт “Та нар тэгээд сон­гууль дөхөхлөөр МАХН муухай гээд л зас­гаас гараад явчихна шүү дээ” хэмээн хэлж билээ. Үүнийг сонссон АН-ын гишүүд дургүйцэн тан­химд шуугиан үүсэхэд  АН-ын дарга Н.Алтанхуяг сандарсан байртай “Бид огт тэгж бодоогүй байна. Сонгууль хүртэл хамтар­сан Засгийн газарт байна гэж шийдсэн” хэмээн хэл­сэн. Тэгэхэд нь нөгөө ги­шүүн нь “Хөөсөн ч гарах­гүй юм байна л даа” хэ­мээн даапаалж байсан билээ. Тэгэхэд “Ингэж доромжилж байж хам­тар­сан засаг барьдаг юм уу” гэж хэлээд хурлаа хаяад гарчих  ганц ч гишүүн гараагүй юм. Бүүр гөлөг царайлан дуугаа хураацгааж байсан. Тэд­ний өмнөөс ардчиллыг амь насаараа дэмжиж явдаг олон түмэн гишүүд нь хүний нүүр харж ча­дахгүй болтлоо ичиж билээ. Бас нэг жишээ татъя. УИХ-ын нэгдсэн чуулганы хуралдаан дээр  АН-ын дарга Н.Алтанхуяг өөрийнхөө ажлыг тайлаг­наж байгаад “Олон до­лоон юм донгосмооргүй байна” гээд хэлчихсэн юм. Үүний түрүүхэн нь Шадар сайдын ажлыг шүүм­жилж байсан Д.Тэр­бишдагва гишүүн өөрий­гөө донгослоо гэж байна хэмээн ойлгож жиг­тэйхэн их уурлаж билээ. Тэгээд  “Хэн донгосдог гэж. Би юу” хэмээн орилоход АН-ын дарга өөдөөс нь дуугаа на­мсган байж “Би өөрий­­гөө дэмий юм дон­госож та бүхнийхээ уурыг хүр­гэчих вий гэж байна аа” хэмээн хэлж байж билээ.

Ингэн ингэн өөрс­дий­гөө доромжлуулан, мөн өрсөлдөгч намынхаа өм­нөөс зуйрганах хэрэг АН-д байгаа юм уу. Ер нь Н.Алтанхуягийг хэн дол­дугаар сарын нэгний өм­нөөс уучлал гуйн нялуур гэсэн юм бэ. Уучлал гуйх нь буруутай хүний үйлдэл билээ. Тэгвэл долдугаар сарын нэгний үйл явдалд АН буруутай болж байна уу. Тийм биш ээ гэдгийг ард түмэн мэдэж байгаа. АН энэ хэрэгт ямар ч буруу байхгүй. Харин энэ ууч­лал гуйсан үйл явдлыг намын даргын бодлого­гүй ч юм уу аль эсвэл зориуд бодлоготойгоор ард түм­ний өмнө АН-ыг буруутай мэт харагдуулах гэж хийсэн алхам  гэж үзэж байна.

Мөн л МАХН дээр ирэх ард түмний цохилтыг багасгаж, өөрсдийнхөө нэг муу албан тушаалыг хадгалж үлдэхийн тулд АН-ыг л золиосолж бай­гаа хэрэг юм.  Ингэж “хөнд­лөнгөөс хөлөө” гэг­чээр бусдын өмнөөс зуйр­­ганадаг долдой хүнийг Монголын ард түмэн үз­дэггүй юм.

Тэр тухай өчнөөн төч­нөөн зүйр цэцэн үг гаргаж үр хойчдоо ийм амьтныг  жигшүүлэхийг зорьж ир­сэн байдаг. Үүнээс ганц нэгийг нь  дурдвал “Хар хүний өмнөөс шар хүн гэгчээр энэ муу одоо юу юм” гэж хэлдэг. “Түүгээр явсан гайг үүгээр гэгчээр энэ одоо яаж тэнэгтэж байгаа юм” гэлцдэг. Дээр нь “зул­гуйч хүн зулгаа барна, зуудаг нохой шүдээ  барна гэдэг энэ дээ” хэмээн шоолдог.

 МАХН-д хүргэн орж хүчээ өгөөд зогсохгүй хаа хамаагүй юман дээр на­мынхаа нэрийг барьж хадмынхаа өмнөөс  ууч­лал гуйн саймширч бай­гаа ийм амьтдад зориул­сан доромж үг байдгийг Н.Ал­танхуяг дарга та мэ­дэх үү. Ийм хүнийг харсан Монголын ард түмэн  “Хазгар хүргэн хадамсаг” гэдэг юм шүү дээ.

Улс төрийн хүрээнийхэн Ерөн­хийлөгч асан Н.Энхбаярыг улс төрөөс эгнэгт зайлсан хэмээн ярилцаж байв. Түүнийг намдаа нэр хүнд байхгүй болсон. Үүний ба­талгаа нь дүүргээс намын бага хуралд ч нэр дэвшиж чадаагүй, намын бага хурлын гишүүн болох гэж чадлаараа чардайгаад бараа­гүй гэлцэж байв.  Ингэж дүгнэгч улс төр ажиглагчид дүгнэлтдээ үнэм­шин одоогийн “ХУ” нам болон АН-уудын толгойд байгаа “тонгогор” Бэгбаатаруудыг “үхсэн буурын толгойноос амьд ат айна” гэгчийн үлгэр болох нь уу. Юунаас нь айсан юм бэ. Н.Энхбаярыг шалгуулаач хэмээн шавдуулдаг байлаа. Түү­нийг шалгахад саад болоод байгаа АТГ-ын дарга Ч.Сангарагчаа, са­дангийнх нь банди Д.Сундуйсүрэн нарыг АТГ-аас авч хая гэлцэн шуугилдаж байв. Үүнд шүүгч нарыг дайчил. Түүний томил­сон шүүгч нар одоо Энхбаярынхаа эсрэг ажиллана. Яагаад гэвэл хүн юм чинь араа бодох байлгүй гэлцэн онолдож байсныг яана. Гэвч энэ бүхэн бүгд худал, улс төрийн сэрүүн зүүд байсан аж.

 Улс төрийн хувьд Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр “үхсэн буур” биш байжээ. Юун үхэх, бүүр амьдаар барахгүй “амарч байгаа буур” байсныг баталсан үйл явдал бол­лоо. Саяхан өөрийн нь хувийн мэдээллийн хэрэгсэл  болох “Зууны мэдээ” сонин дээр намын шинэч­лэлийн тухай МАХН-ын Удирдах зөвлөл, УИХ дахь намын бүлгээс гаргасан тунхгийн талаар айлд­вараа хайрлаж улс төрийн хувьд үхсэн биш амьд буур гэдгээ зарлан тунхаглав. Нөгөө алдарт Бин Ладен Тора Борагийнхан хадан хавцлаас үе үе “Аль Жазейра” телевизээрээ мэдэгдэл хийн танга­раг нэгт лалын  шашинтнуудынхаа зүрхийг үхүүлдэг шиг дээрх мэ­дэгдэл “Ху” намын хулчгар хулгайчуудын өмдийг нойтогнуулж байна.

Уг мэдэгдэл бүхэлдээ  нэг на­мынх­ныгаа занаж  зүхсэн, ач тусыг мартаж  увайгүйгээр урваж шарвас­ныг нь сануулсан, өс санаж  дором­жилсон мөн басамжилж сүр­дүүлсэн өнгө аясаар дүүрэн байна.  Ерөнхийдөө намын дарга, Ерөн­хийлөгч асны мэдэгдэл намын үзэл баримтлалаа солиход айхтар эгдүү­цжээ. Тэрбээр намдаа бай­гуулсан өөрийн гавьяагаа дурдах­даа 1996 онд ялагдаж хэн ч тоохоо больчихоод байсан энэ намыг би босгож Ардчилсан социалист үзэл­тэй болгосноор ард түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Энэ үзэл ба­римт­лал намд ердөө ч гай болоогүй. Харин намыг толгойлж яваа та бүхний худал амлалт, бузар булай үйл ажиллагаа намын нэр хүндэд нөлөөлж байна гэсэн. Мөн цааш нь айлдахдаа “Ардчил­сан социалист үзэл нь залуучуудад таалагддаг үзэл” хэмээжээ. Залуу хүмүүс сур­галтын тэтгэлэг, орон сууц, ажлын байр зэргээр дутмаг байдгаас нийгмийн халамжийг түлхүү мө­рөөддөгийг энүүгээрээ хэлсэн бололтой.

Үндэсний ардчилсан үзэл баримт­лал авах талаар тэрбээр  “Ард иргэд ахуй амьдралаа өөрөө шийдэх болох нь. Энэ зорилт залхуу хүн ядуу байдаг гэсэн барууны үзэл баримтлал баримт­лагчдын хэлдэг үгтэй уялдан хол­богдож байна. Ард түмэн ахуй амьдралаа өөрөө дээшлүүлэх зорилго дэвшүүлж байгаа бол МАХН ард түмний өмнө хүлээх үүрэггүй болжээ” хэмээн халаг­лажээ. Энэ юу гэсэн үг вэ. Ард түмнийг үргэлж ядуу байлгах гэсэн энэ  намын үнэн нүүр царай хараг­даж байна. Мөн ядуу иргэдийг өөд нь татаж сонгуульд жижигхэн юмаар хууран амархан ялж байх тухай санаашрал юм. Дээр нь  ард түмэн өөрсдөө хөл дээрээ босвол тэдэнд нам гэдэг илүү ачаа  ямар ч хэрэг байхгүй гэдгийг ухаарах болно гэсэн айдас юм. Ард түмэнд хэрэг байхгүй болтлоо намаа ши­нэчлэх хэрэг байна уу хэмээн Ерөн­хийлөгч асан асуужээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энх­баярт МАХН чухал болохоос  Мон­голын ард түмэн чухал биш ажээ. Мөн ямар нэг шалгарсан манлай нам болон удирдагч улс орныг авч явдаг. Түүнээс ард түмэн өөрсдөө юу ч хийж чадахгүй гэсэн хуучин коммунист үхширсэн үзэл эндээс “ханх тавьж” байна. Мөн намаасаа гаргасан тунхаг бичгийг “Энэ тунхаг бол даажигнал, олон түмний ан­хаар­лыг төөрөгдүүлэх бодлого биш байгаасай” хэмээн найдаж байна гэжээ. Гэвч тэрбээр найдаж чадалгүй цааш нь үнэмшээд үр­гэлж­лүүлээд л явчихжээ. Тунхаг гаргасан хүмүүсийг ихэнх нь миний гараас нь хөтөлж улс төрд оруул­сан шавь нар минь байгаа тул будилснаа залруулах буй за гэж найдаж үүнийг айлдав. Мэдэхгүй чадахгүйгээсээ болж ийм бол­чимгүй юм ярьж байх шиг байна. Би эргээд улс төрд орж та нөх­дийгөө зөв зүйтэй замаар залж залруулахад бэлэн байна гэж аян­га буулгажээ. Хэрвээ хэлээд байхад санаатайгаар буруу замаар будаа тээх гэж мугуйдлан  зүтгээд байвал хохь чинь болно шүү гэдгийг мэ­дэгдэж надтай санал нийлэх хү­мүүс олон байгаа гэж сүрдүүлсэн байна. Ийнхүү амарч байгаа буур айлдвараа хайрлажээ. Байхгүй хойгуур нь зүүний үзэлтэй намыг нь хулгайлж аваад барууны үзэл­тэй нам болгох гэж санаархсан Сү.Батболд, С.Баяр гэсэн барууны оппортунистуудад байх газар байх­гүй болж балрах өнгөндөө орлоо.

Ж.САНДАГДОРЖ

Авлигатай тэмцэх газ­рын дарга,орлогч хоёр ний­гэмд шуугиан дэгдээж бай­на. Түүнийг Ерөнхий про­курор хууль зөрчсө­нийг тогтоож  огцруулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Гэвч УИХ эдгээр дарга нарыг  огц­руулбал дэлхий сөнө­чих гэж байгаа аятай аягалц­гааж  огцруулахгүй хэмээн дээр доргүй гү­рийцгээж байна.

Огцруулахгүйн тул янз бүрийн шалтаг шалт­гаан олж  ирж байгаагийн дот­роос хамгийн гол нь улс төржсөн шийдвэр гар­га­лаа гэцгээж байгаа. Тийм болохоор түүнийг огц­руулж болохгүй юм гэнэ. Яагаад тэр дээд түвшний дарга нарыг шалгадаг хүнийг огцруу­лах нь улс төржсөн увай­гүй үйлдэл болоод бай­гааг мэдэх хүн байна уу ингэхэд. Түүнийг өмөөрч УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо мэдэгдэл хүртэл гаргав.

Уг мэдэгдэл болон энэ байнгын хороон дар­гын ярилцлагад нэг юм л байнга дурдагдаад бай­гааг ард түмэн анзаарч байгаа. Байнгын хо­роо­ны дарга Б.Бат-Эрдэнэ “Харь­цан­гуй тайван бай­сан хуулийн салбарыг улс төржүүлж байж бужиг­нуулчих вий дээ” гээд л хэлээд байна.

Хуулийн байгуул­лагад ардчилал, хүний эрхийн талаар юу ч хийг­дээгүй тэр талаар огтхон ч салхи ороогүй, яг социализмын үе шигээ хуучин арга барилаараа ажилладаг. Энэ салба­рынхан ерээд оны өмнөх шигээ  МАХН-ын хуулийн хэлтэс мэт ажилладаг гэсэн яриаг дээрх ги­шүүний халаглал бат­лаад байна.

МАХН-аас өөр намын угшилтай, ард түмнээ гэсэн сэтгэлтэй хүмүүс хуулийн салбарт олноо­роо шургалчих вий гэхээс дээрх байнгын хороон даргын  үнхэлцэг нь ха­гар­чих гэж  байгаа бо­лолтой. Хуулийнхан ард түмнээ бодоод эхэлбэл хүссэн ч эс хүссэн ч МАХН-ыг бодохтой ман­тай юм болно.

Хуулийн байгуулла­гад итгэх ард түмний  ит­гэл түүхэнд байгаагүй доод хэмжээндээ хүрчи­хээд байгаа энэ үед тус байгууллага шинэчлэл хийхгүй гээд яах билээ.  Олон түмний дунд явуул­сан сүүлийн судалгаа­гаар хүмүүсийн 70-аас дээш хувь нь хуулийн байгууллагад итгэдэггүй хэмээн хэлсэн байдаг. Харин үүнд сэтгэл нь зовж  байгаа ажилтан хуулийн салбарт байдаг болов уу.

Эргээд гол асуудал­даа ороход Монгол Ул­сын Ерөнхий прокурор өөрийн биеэр АТГ-ын дарга, дэд дарга хоёрыг хууль зөрчсөн гэж зарла­сан. Бүүр үүнийг гурван­таа давтаж хэллээ. Ин­гээд байхад УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хо­роо­ны МАХН-ын гишүүд тэдгээр хууль зөрчигч­дийг улаан цагаан хаа­цайлан авч үлдэх юм. Нөгөө хуучин байнга хэл­дэг байсан “Хуулийхныг ажлыг нь хийлгэ” гэц­гээдэг нь ч яасан юм бүү мэд. Хуулийхан яг ажлаа хийх гэхээр нь хориглоод байдаг болчихлоо. Одоо л ёстой хуулийхан ажлаа хийж эхэлмээр байна.

Хувьсгалт намыхны хэлдгээр “үнэн мөнөө шалгуулахчихаад” ирэх хэрэгтэй. Хэрэг хийгээгүй юм бол юундаа айж ичих билээ. Нэр цэвэр ажил албандаа зүтгэж байх шиг зөв юм өөр хаана байна даа, ингэхэд.

Хууль зөрчсөн асуу­далд орооцолдсон энэ дарга нар цаашид тэгээд ажлаа хийж чадах уу. Ямар итгэл үнэмшлээр үйл ажиллагаагаа явуу­лах вэ. Хүн гэдэг амьтан сэтгэл нь сэвтэй л бол юу ч бүтээж чаддаггүй.

Тэгэхэд УИХ цээжээ­рээ хамгаалан авч үлдэж байгаа нь цаг хожсон л асуудал. Одоохондоо энэ нь тэдэнд хэрэгтэй мэт боловч үүнээс үүдэн гарах хор уршиг нь төрд хүндээр тусна.

 Эрхэм түшээдэд АТГ-ын дарга, орлогчийг  шал­гуулахгүй байх  шалтаг­тай юм байна  гэж үүнийг харсан хүн болгон хардах бол­лоо. Тэгээд ч хуу­лиа­раа АТГ-ын даргын асууд­лыг хоёр долоо хоно­гийн дотор шийдэх ёстой гэж байгаа. Хуу­лийн энэ заал­тыг УИХ уландаа гишгэсэн үйл явдал болж өнгөрөв.

Тэгээд араас нь АТГ-ын даргыг огцруулах гэж байгаа нь өөрөө  хууль зөрчиж байгаа гэх тархи угаасан нийтлэлүүд за­хиалгаар бичүүлж байна. Ингээд болчихдог бол ч сайхан л юм. Хэн олон хэвлэлтэй нь, хэн түрүүлж дуугарсан нь хождог тухай манайх­ны нэг удирдаг­чийн сур­гаал байдаг. Түүгээр л бүх юм явагдаж байх шив дээ.

 Дээр дурдсан, ингэж хууль зөрчих нь УИХ-д хүндээр тусна гэж. Үйл­дэл эс үйлдлээр хуулийг зөрчих нь яг адилхан ял зэмтэй байдаг. Тэгвэл хоёр долоо хоногийн дотор шийдвэрлэх ёстой гэсэн хуулийн заалтыг уландаа гишгэснээрээ УИХ-ын дарга Д.Дэмбэ­рэл огцрох нь бололтой.

Хувь хүн болон бай­гууллага хэн ч энэ талаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандах эрхтэй  гэдгийг прокурор өөрөө сануул­сан. УИХ-ын дарга асан Ц.Нямдорж яг ингэж Үнд­сэн хуулийн хууль дээд­лэх гэсэн зарчмыг зөрч­сөнөөсөө болж огцорч байсан гашуун туршлага бий.

Тэгвэл өвгөн дарга хэн нэгэн авлигач гишүүдийн­хээ эрх ашгаас болж огцорч мэдэх эгзэгтэй мөчид тулж ирээд байна. Д.Дэмбэрэл дарга Ерөн­хий прокурорт дэгээ тавьсан биш өөрийгөө л дэгээдчихэв  бололтой.

Яагаад хэн нэгний эрх ашгаас болж гээд байна гэвэл Д.Дэмбэрэл дарга л өдий болсон хойноо ав­лига авч, өгөв гэж. Ёстой падлий ч байхгүй зүйл байсан байж таарна. Харин авлигын асуудал­тай гишүүд л Авлигатай тэмцэх газрын дарга нарыг өмөө­рөөд байгаа биз. Тэдний л ятгалгаар  УИХ-ын дарга ийм хууль зөрч­сөн шийдвэр гарга­чихав бололтой. Хууль зөрчсөн спикер ч удаан тэсдэггүй юм байх чинь  лээ.

Өнөө
жилийн наа­дамд шинэ бөх түрүүлнэ гэсэн ард түмний таамаг үнэн болов. Гэхдээ Б.Ган­бат
зааныг гарьд цолыг алгасч шууд арслан цолд хүрнэ хэмээн тийм ч олон хүн тааварлаагүй
байх. Бөх сонирхогч олны дийлэнх нь даян аварга Г.Өсөхбаяр, цэргийн хурц арслан
Ч.Санжаадамба нарын нэг түрүүлнэ гэц­гээж байсан. Сар шинийн барилдаанаас хойш л
Санжаадамбын тухай яриа гарч, наадмаар яа­даг бол, цаад чинь наа­дамд ч сааралтдаг
нөхөр шүү, гэхдээ л тун чиг задгай барилдах юм, ер нь түүнийг тогтоох хүн ховор
л харагдаад байх шиг хэмээн хот хөдөөгүй л цуурч байлаа. Сан­жаа­дамба уг яриа хөөрөөг
нь бат­лах гэсэн мэт заал танхимын хэд хэдэн ба­рилдаанд хэнд ч тахимаа өгсөнгүй.
Тэгсгээд л наа­дамтай золгосон доо. Гэ­тэл наадмын түрүү, бө­хийн өнгө гэж томтой
жи­жигтэйгээ хэлцэж бай­сан залуу бөх дөрвийн да­ваанд яваад өгөв. Говь-Ал­тай аймгийн
Чандмань су­мын харьяат, улсын заан Р.Да­вааням агсны хүү Лхагва­доржид элэг бүсээ
тайлах нь тэр ээ.
Их
ярих, их магтах ийм л хортой байдаг даа гэж учир мэдэх хүмүүс халаг­лаж харагдсан.
Үнэн­дээ олон түмний эрт­нээс хэт их итгэл найдвар хүлээл­гэсэн явдал нь залуу бөхийн
бяр тэнхээг нь бус сэтгэл зүрхний нь угт орших тийм нэг нан­дин зүйлийг нь мохоосон
бололтой. Мөн гурвын даваанд “Бөх билэгт” дэв­жээнийх нь багш, Архан­гай аймгийн
Батцэнгэл сумын харьяат заан Д.Хи­шигдорж түүнийг амлаж аваад бараг л барил­дал­гүй
тахимаа өгчихсөн. Нутгийн хүүгээ дэмжиж, гар амар даваа ахиулсан нь Санжаадамбад
муу­гаар нөлөөлчих шиг са­нагдсан. Учир нь түүнийг гар хөнгөн давуу­лалгүй гурвын
давааны төгсгөлд үе тэнгийн залуучуудтай нь тунаж үлдээх байлаа. Тэгж барилдааныг
нь задгайлж өгөх байлаа. Хэрвээ гурвын даваанд жаахан барил­даан хий­сэн бол яалаа
ч гэж дөр­вийн даваанд биеэ барьж бээ­вэгнэн Д.Лхагвадор­жид шороодохов дээ.

Өөр
нэг бөхийг бас онцолмоор байгаа юм. Тэр бол Төв аймгийн Баянцогт сумын харьяат,
улсын залуу харцага Ө.Даваабаатар. Жинхэнэ торгон ирэн дээрээ яваа хүчтэн өнөө жилийн
наа­дамд зодоглосонгүй. Мон­гол Улсын гавьяат тамирчин, даян аварга А.Сүхбат аваргыг
зодог тайлсны дараа жилийн наадмуудад сэтгэл дагаад ч тэр үү, уран хурц барил­даан  огт гарахгүй байгаа юм шиг нэг л уйтгартай болчихсон
санагддаг.

Харин
түүний гарын шавь Ө.Даваабаатар баг­шийнхаа уран сүлжээ мэ­хийг уралдуулан хийж,
ёстой нэг бужигнуулж эхэл­сэн юм. Одоогоос хоёр жилийн өмнөх наа­дамд тэрээр шинэхэн
арс­лан Д.Азжаргалыг дөр­вийн даваанд, залуу начин Т.Өсөх-Ирээдүйг тавын даваанд,
хүчтэй заан Д.Раг­чааг зургаа­гийн даваанд өвдөг­лүүлж хар­цага цолны болзол ханга­сан
билээ. Өнгөр­сөн жил тавын даваанд Баянхон­го­рын Д.Батболд харца­гад тахимаа өг­сөн.
Яа­гаав, усан бороонд баа­хан бөхчүүд хальтирч унаад амаа бариад бай­гаагүй юу.
Тийм л юм бол­сон. Дараа нь өнөө Бат­болд­тойгоо Ламын гэгээ­ний ойд, үнд­сэндээ
нутагт нь очиж барил­даад давж түрүүлснийг манайхан мэднэ. Ийм л иртэй залуу харцага
маань бэртлийн улмаас барилдсангүй. Аварга Д.Сумьяабазар, гарьд Б.Гантогтох нар
зодог­лохгүй гэдгээ наад­мын өмнө мэдэгдэж байсан билээ.

Наадамд уламжлал
ёсоор 512 бөх зодог­ло­сон. Хэн хэн улсын цолонд хүрсэн, бөхийн барил­даан хэрхэн
өр­нөс­нийг олон түмэн бүгд үзсэн учир тэр бүгдийг дурдахаас татгалзав. Гэх­дээ
уншигч олонд сонир­хуулалгүй орхиж болом­гүй зүйлс багагүй байна аа. Нэгийн даваанд
ул­сын заан Ч.Бям­бадорж, улсын на­чин Д.Доржбат нар цэр­гийн хүүд тахи­маа өглөө.
1964 оны алдарт луу жилт­нүүдийн нэг Бям­ба­дорж заан ийнхүү нэгийн даваанд элэг
бүсээ тайлж байхад төрсөн хүү нь төрийн наадамд тав давж байх жишээний. Өнгөр­сөн
жилийнхийг бодоход цэрэг харьцангуй цөөхөн зодоглосон юм уу даа.

90
гаруй улсын цолтон, тийм хэмжээний цэрэг барилд­сан гэсэн. Хоёрын даваа эхлэхийн
өмнө цэнгэл­дэхэд усархаг бороо ороод товлосон цаг мину­таасаа багагүй хойшил­лоо.
Үзэгчид хоёрын да­ваанд ч яахав, маргааш тавын даваанаас л битгий бороо ороосой
гэж залбирч байлаа. Л.Цэвээн, “дүүгүүр” М.Болдбаатар, Говь-Алтайн Д.Бадрах гээд
ахмад начингууд зодог­лодгоороо зодог­лож, нэг даваад хоёрын даваанд аймгийн начингуудад
тахимаа өгсөн.

Залуу
начингуудаас Дорнодын Д.Цогзолдорж, Увсын Б.Насандэл­гэр нар аймгийн харцага Буянжар­гал,
аймгийн начин Элбэгбаяр нарт өвдөглөв.

Гурвын
даваанд улсын цолтнууд нутгийн залуусаа гарыг нь амраадаг жишиг бий. Уг жиш­гийн
дагуу заан Ч.Батзориг өөрийн­хөө багшийн хүү Б.Заяа­ман­дахыг, харцага Ц.Магалжав
Ч.Булганхүүг, начин М.Жамьян­пүрэв Т.Санчирыг, Б.Адьяахүү Ш.Жаргалсайханг, Ц.Цогтжаргал
А.Отгонбаатарыг амласан. Ч.Бат­зориг заан, Ц.Магалжав харцага хоёрын хувьд арай
л эрт тахимаа өгчихсөн санагдсан. Гурвын давааны төгс­гөлд Өвөрхангайн Б.Сангисүрэн
Увсын П.Бүрэн­төгстэй, Архангайн Р.Пүрэвдагва Говь-Алтайн Л.Цэ­рэнтогтохтой учраа
таарсан. “Дээрээ татаасгүй хэд нь ингээд л үлддэг юм даа” гэх яриа чих дэлсч байлаа.

Үндэсний
бөхийн шинэчилсэн дүрмийн дагуу дөрвийн даваа оноолтоор барилддаг. Энэ да­ваанд
Б.Сангисүрэн, А.Отгон­баа­тар, Ш.Жаргалсайхан нарын шилдэг залуу аймгийн арслангууд
харцага Д.Баасандорж, Ө.Бат-Орших, начин Г.Эрхэмбаяр нарт өвдөг шороодож дараа жилийн
наадмыг хүлээхээс аргагүйд хүрэв. Гунаажавын Эрхэмбаяр начин Ш.Жаргалсайханыг улсын
наа­дамд хоёр удаа ийнхүү өвдөг­лүүлж, Завхан нутгийнхныг гом­доож байгаа юм.
2006 онд тэрээр начны даваанд унагаж уйлуулж байсан. Нутгийн бөхөө улсын цолонд
хүргэх гэж Завханыхан мөн ч олуулаа хэлхэлдэж харагдсан. Бөхчүүд нь, нэртэй бизнесменүүд
нь бүгд л байсан. Гэвч Жаргалсайхан Эрхэмбаярыг бараагүй ээ. Дөр­вийн давааны оноолт
зарим бөх­чүүдэд нь ийн хатуурхаж байхад, зарим нэгэнд нь азтай ч гэдэг юм уу, арай
ч гэмээр юм уу, их л зөөлөн байсан. Тухайлбал, Б.Заяамандах нутгийн ах Ц.Мягмарсүрэнтэйгээ
таардаг байгаа. Юу юугүй л гуяа алгадаад туг тойроод гүйчихэв. Заан аавынхаа шавь
болох Ч.Бат­зориг, Ц.Мягмар­сүрэн нараар гурав, дөрөв давж санасандаа хүрсэн тэрээр
Д.Азжаргал арс­лангаар тав давж, ногоон гэрлээр л начин болж байгаа юм. Түүний хувьд
улсын наадамд хоёр, гурав л зодоглож байгаа болов уу. Азтай байгаа хэрэг шүү.

Харин
сүүлийн арваад жил начны тааварт орж, дөрөв, тавын даваанд л дандаа луугаруудын
гарт “шархдаж” нүдэндээ нулимс­тай дараа жилийн наадмыг хүлээж явсан Увс аймгийн
Сагил сумын харьяат, цэргийн хурц арслан А.Бямбажав, Өвөрхангай аймгийн Хархорин
сумын харьяат аймгийн арслан Т.Санчир нар улсын цолонд хүрэхэд наадамчин олон уухайлан
баяр хүргэж байлаа. Олон жил хүлээсэн цол гэдэг авч байгаа эзэндээ ч тэр, өөрөө
хүртэж буй мэт баярлах наадамчин олонд ч тэр үнэхээр үнэтэй байдаг юм билээ. Наадмын
өмнө найраанд орлоо хэмээн барилдах эрхээ хасуулж явсан А.Бямбажав начнаар тогтолгүй
харцага цолны болзлыг шууд хангасан.

Ер
нь өнөө жил Увсынханд ээлтэй сайхан наадам болов уу даа. 1991 оноос хойш Увсын цэн­хэр
хязгаараас улсын наадмын түрүү бөх тодроогүй юм. 1991 онд ардын хувьсгалын 70 жилийн
ойгоор О.Балжинням аварга П.Сүх­бат гарьдаар ес даван түрүүлж, тугийн мандал руу
эрчээрээ гүйж ирээд, уулын оройгоос нисэх бүргэд адил дээш хөөрөн дэвхэрч баярлаж
байв. Тэгтэл өнөө жил Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат, Монгол Улсын заан
Батжаргалын Ганбат ес даван түрүүлж, наадамчин олноо баяс­галаа. Түүнийг төрийн
наадамдаа түрүүлээсэй хэмээн ард түмэн олон жил хүлээсэн дээ.

“Залуу
зургаан заан” хэмээн монгол бөхийн нэгэн өнгө, үзэгдэл болж явсан хүчтэнүүдээс заан
цолтойгоо үлдсэн нь ганцхан Б.Ганбат байлаа.

Сүүлийн
хоёр, гурван жилийн наадмыг түүнийх гэсэн яриа байдаг байв. Гэвч тэрээр дандаа л
азгүйт­дэг байсан. 2008 онд До.Ганхуя­гийг түрүүлдэг жил шөвгийн дөрөвт гурван залуу
бөхтэй Ганбатыг үлдэж, наймын даваанд ам авахаар явахад наа­дамчин олон Ганбатын
наадам болчихлоо шүү гэж байтал тэр Нямдоржийн Ганбаатар гарьдад хийн дээрээ ганц
хүчтэй татуулаад л унаж бай­сан. Өнгөрсөн жил тавын даваанд Ц.Сумъяабэйс начинд
унаад олны урмыг бүр нэг хугалж орхисон билээ. Тэгтэл өнөө жил залуу заан М.Өсөхбаяр,
арс­лан Х.Мөнхбаа­тар, даян аварга Г.Өсөхбаяр нарыг цувуулан орхиж, гарьд цолыг
алга­сан шууд арслан цолонд хүрлээ. Жилийн жилд дунд шөвөгт үлдээд, заримдаа шөвгөрч
ч чадалгүй унаж түмэн олныхоо гомдож, гуньсан сэтгэлийг нь тэр хаврын бороо шиг
сэлбэлээ. Даанчиг сайхан.

Шинэхэн
цолтнууд төрийн тэргүүнээс цол тэмдгээ гардаж аваад индэрт суух нутгийнхандаа арай
л элгэмсүү хандах ажээ. Ухаандаа, шинээр харцага цол хүртсэн Увс нутгийн хөвгүүд
болох С.Мөнхбат, А.Бямбажав нар Б.Бат-Эрдэнэ аваргын өмнүүр зүтгэж байгаад Монгол
Улсын Ерөнхий прокурор Д.Дорлигжавт үнсүүлж байгаа нь харагдсан. Б.Ганбат заан ч
ялгаагүй, бас л аваргын өмнүүр зүтгээд Дорлигоо даргадаа хацраа өгөв.

Д.Дэмбэрэл
дарга болохоор Ховдоос төрсөн начныхаа хоёр хацрыг үнсээд, бусадтай нь зүгээр гар
барьж ч байх шиг. Үүний цаана нутаг ус гэх торгон утас хөврөөд байгаа юм л даа.

Булганы
Бүрэгхангайн Д.Баа­сандорж харцага төрсөн эгчийнхээ хүү болох М.Өсөхбаяр заантай
зургаагийн даваанд тунасан, Сэ­лэн­гийн өндөр Ч.Баянмөнх арслан Л.Пүрэвжав харцагаар
тав давж хүчээрээ начин болсон, Дундговь аймгийн харьяат, “Хур харцага” дэвжээний
бөх А.Алтанхуягийг М.Баяржавхлан заан Пүрэвжаваас харцагаас нь урьтаж амлаж унагасан
гээд наадмын сонин дуусахгүй ээ. Ингээд уншигч олондоо бөхийн барилдааны дүй­зийг
гурвын даваанаас толилуулж байна.

Н.ГАНТУЛГА

Өчигдөр
Монголын нэн шинэ түүхэн дэх “Цуст долдугаар сарын 1” хэмээн нэрлэгдсэн их хэлмэгдүүлэлтийн
өд­рийг хоёр дахь удаагаа  тэмдэглэн өнгөрүүллээ.
Өнгөрдөг жилийнхийг бод­вол уг үйл явдлын та­лаар  улс төрийн хөдөл­гөөн болох Ардчилсан хүчний холбоо
улс тө­рийн дүг­нэлт мэдэгдэл гарга­сан нь улс төрийн амьд­ралд чу­хал үйл явдал
болж бай­на.

Монголын улс төрийн
хүчнүүдээс дээрх Ард­чилсан хүчний холбоо (АХХ) л ард түмнээ өмөөрч мэдэгдэл гаргав.
Энэ холбоо нь Ардчил­сан нам дахь олонхи бол­дог томоохон улс төрийн бүлэг  хүчин  юм.  Монгол Улсад элдэв мэ­дэгдэл шаардлагууд үй олноо­роо
гарч байдгийг бид мэднэ. Хэн дуртай нь юу бодсоноо мэдэгдэл хэ­мээн нэрлээд хэвлэл
мэдээллийн байгуул­ла­гаар цацаж суудаг. Харин ард түмэн мэдэгдэл гар­гагчдын ард
хэн байгааг ихэд анхааралтай харж суудаг нь нууц биш юм.

Цөөхөн
хүн амтай ор­ны нэг зовлон нь хө­дөл­гөөн, намуудын ард хэн бай­гааг, юу хүсээд
буйг тэр дор нь мэдэрч чаддаг.

Тэгвэл
АХХ-ны ард УИХ-ын гишүүн З.Энх­болд байдаг билээ. Энэ гишүүн шударга ёсны төлөө
тэмцдэгээрээ ард түмний дунд зартай нэгэн юм. Тэрбээр  хэлсэн л бол хийж чаддаг гэдгийг монголчууд одоо
мэддэг болсон. Тэгэхээр энэ мэдэгдэлд дурдагдсан зүйлс бодит зүйл болно гэдэгт эргэлзэх
хэрэг юун.

Ардчилсан
хүчний хол­бооны мэдэгдэлд “…Ир­гэдийн тайван жаг­саал цуглааныг Засгийн газар хүч
хэрэглэн дарж, хэлмэгдүүлсэн…” гэжээ. Мөн цааш нь “…иргэ­дийн тайван жагсаал цуглааныг
хэрхэн цуст аллага болгон хувир­гас­ны учрыг олж тогтоон  буруутай этгээдүүдэд ха­риуцлага тооцох ёстой  хэмээн үзсэн байна. Уг мэдэгдэлд 700 гаруй хү­нийг
хоморголон барив­чилж 300-гаад хүнийг яллагдагчаар татаж, 270 орчим иргэнийг зургаан
сараас таван жилийн хугацаагаар хорих ялаар шийтгэсэн байна. Сүү­лийн хоёр жилд
шүүхээр шийдвэрлэгдсэн нийт хэргийн дунджаар 49-50.6 хувьд  нь хорих ял оноож ирсэн бол “Дол­дугаар сарын
1”-ний гэх хэрэгт холбогдогсдын 96 хувьд нь хорих ял оноо­сон хэмээн бичжээ.

Мөн  уг мэдэгдэлд …УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны
ажлын хэс­гийн 2010 оны зургаду­гаар сарын 22-ны өдрийн хуралдаанаар прокурор шүүхийнхэн
нэг талыг ба­рьж тайван жагсаал, цуг­лаанд оролцсон иргэ­дийг хоморголон барив­чилж
улмаар шүүхээр шийтгэсэн нь Монгол Улсын иргэн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш
байх Үндсэн хуулийн зарч­мыг зөрчсөн гэж үз­сэн УИХ-ын Хүний эр­хийн дэд хорооны
дүг­нэлтийг Ардчилсан хүч­ний холбоо талархан дэмжиж байна…” гэжээ.  АХХ нь ямар ч нам, хүч­ний хэлж чадаагүй зүй­лийг
зоригтойгоор хэлж Ард­чилсан нам болон МАХН-ын удирдлагад  да­раахь шаардлагыг тавьсан бай­на.

Үүнд
“…тайван жаг­саал, цуглааны өөдөөс цагдаагийн байгууллагыг турхирч, улмаар тэднээр
уг тайван жагсаалыг нух­чин даруулах хууль бус ажиллагааг манлайлсан тэр үеийн МАХН-ын
удирд­лага, тухайлбал Ерөнхий сайд асан С.Баяр, ХЗДХ-ийн сайд асан Ц.Мөнх-Оргил,
УИХ-ын дарга Д.Лүндээ­жан­цан  болон тэдний
шахалт шаардлагаар онц бай­дал тогтоосон гэх Ерөн­хийлөгч асан Н.Энх­баяр, Хүн буудах
тушаал өгсөн гэх ЦЕГ-ын дарга асан генерал Ч.Амар­болд тэр­гүүтэй этгээдэд эрүүгийн  хэрэг үүсгэн шалгаж, гэм бу­руутай этгээдэд нь
зо­хих ял оногдуулж ха­риуцлага тооцохыг, мөн ард иргэдийг болохоор хоморголон шийтгэсэн
байж таван иргэнийг бууд­сан, буудах тушаал өгсөн албан ту­шаалтнуудыг хаацайл­саар
байгаа хууль хя­налтын байгуул­лагуудын удирд­лагыг нэн даруй огцруу­лахыг.

Эцэст
нь яллагдаж, хоригдож, буудуулж, хэл­мэгдсэн иргэдээсээ УИХ, Засгийн газар уучлалт
гуйхыг тус тус шаардаж байна” гэжээ.

Мөн
мэдэгдлийн төгс­гөлд долдугаар сарын 1-ныг “Шударга ёсны тэмц­лийн өдөр” болгохыг
нийт ард түмэндээ  уриалсан байна.

Ардчилсан
хүчний хол­бооноос гадна  Мон­голын улс төрийн
хэл­мэгдэгсдийн холбоо, Нийслэлийн Ардчилсан нам зэрэг улс төрийн байгууллагууд
мэдэгдэл  гаргасан. Уг мэдэгд­лүү­дэд Ерөнхийлөгч
асан Н.Энхбаяр, Ерөнхий сайд асан С.Баяр, ХЗДХ-ийн сайд асан Ц.Мөнх-Ор­гил, ЦЕГ-ын
дарга асан Ч.Амарболд нарт эрүү­гийн хариуцлага хү­лээл­гэхийг хатуу шаард­сан байна.

Монголын
улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбоо­ны мэдэгдэлд “Эрх ба­ригчид долдугаар сарын 1-ний
өдөр болсон үйл явд­лын эзэн холбогдог­чийг тогтоохгүй байгаа нь Д.Төмөр-Очир, С.Зориг
нарын хэрэг шиг зөнд нь орхиж аажмаар мартуу­лах гэж оролдож байна. Онцгой байдал
зарлах замаар олон хүний амь нас эрүүл мэндийг хө­нөө­сөн энэхүү бусармаг үйлдэл
нь тэр үеийн Мон­голын төрөөс бод­лого төлөвлөгөөтэй хэ­рэг­­жүүл­сэн зэвсэгт хү­чир­хий­лэл
(террор) байжээ” гэсэн байна.

Мөн Нийслэлийн Ард­­чилсан
намын мэдэг­дэлд  МАХН-ын даргын “Моло­товын
коктейль” гэж  тэ­сэрч дэлбэлэх зүй­лээр галдан
шатааснаа нэр­лэ­сэн нь одоо хүртэл ойл­гомжгүй байна” гэжээ. Ийнхүү  хэзээ хүн бууд­сан хэрэг минь сөхөгдөх бол гэж
шөнө нойртой хонож чадахгүй байгаа гэмт­нүү­дийн хэрэг сөхөгдөж шударга шүү­хийн
доор тооцоо бодог­дож магад­гүй байна.