Categories
гадаад

Л. ЛХАГВА: БИ САНСРААРАА ГОЁДОГ DNN.MN

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС………..

Төрийн шагналт эрдэмтэн Л.Лхагватай ярилцлаа. Тэрбээр Сансрын эмнэлэг-биологийн судалгааны цуврал бүтээлээрээ энэхүү нэр хүндтэй шагналыг хүртээд байгаа юм.


-Шинэ оны босгон дээр авсан таны шагналын намтарт сансрын судалгаа шинжилгээний эхлэлийг тавьж олон улсын сансар судлалд тодорхой хувь нэмэр оруулсан гэж тодотгожээ. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?

-1981 оны гуравдугаар сарын 22-нд монгол хүн анх удаа сансарт ниссэн гэдгийг бид бүгд мэднэ. Миний судалгааны ажил эндээс үүдэлтэй. Социалист гэгдэж байсан орнуудын хооронд байгуулагдсан гэрээний дагуу 1978 оны гуравдугаар сарын 2-нд анх Чех, Оросын хамтарсан нислэг болж тэр ондоо нийт гурван нислэг болж байлаа. Дараа нь 1979 онд нэг нислэг, 1980 онд гурван нислэг, 1981 онд хоёр нислэг хийсний нэг нь манайх. Сансарт нисэх үед эрдэм шинжилгээний олон туршилт хийх ёстой. Тухайн үед тал талын мэргэжлийн улсууд оролцон Оросын болон бусад орны эрдэмтэдтэй хамтраад хөтөлбөрүүд боловсруулсан. Манай сансрын нислэгийн үеэр нийт 25 туршилт хийсэн юм. Үүнээс 11 нь эмнэлэг биологийн туршилт байсан. Албан ёсоор бүртгэгдсэн нь л 25 болохоос манайхан өөрсдөө санаачлаад нислэгийн үед өөр олон туршилтууд хийсэн. Тэрхүү 11 туршилтын аравт нь би гар бие оролцсон хүн. Эдгээр туршилтын үр дүн нь сансар судалгаанд ялангуяа сансрын эмнэлэг биологийн судалгаанд шинэ үе шат боллоо гэж тухайн үед дүгнэсэн байдаг. Монгол Улс сансарт хүнээ нисгэсэн арав дахь орон, багаж хийсэн 20 дахь орон болсон.

-Тодорхой нэг туршилтынхаа талаар сонирхуулахг үй юу?

-Миний өөрийн гардан хариуцаад хийж байсан биоритм гэж туршилт байгаа. Тэр туршилтын хувьд бид нар жингүйдлийн үзэгдлийг загварчлаад сансрын нисгэгч болоод бусад эрүүл биетэй хүмүүсийг оролцуулан туршилт судалгаа хийсэн. Үүнийхээ үр дүнд шинжлэх ухааны тодорхой шинэ сонин баримт олсон. Уг туршилтаа бусад орны эрдэмтдэд танилцуулаад “Газар дээр туршихад ийм үр дүн гарлаа. Сансарт туршвал яг ямар байх бол, бодит сансрын нөхцөлд судлах сонирхолтой байна” гэж хэлсэн. Тэгээд сансрын нислэг хийж байгаа хүнийг судЛ. Лхагва: лаад дэлхий дээр гаргаж авсан үзүүлэлтээ харьцуулж мөн бууж ирсний дараа нь бас судлаад туршилтуудынхаа үр дүнг харьцуулсан. Өөрөөр хэлбэл, тухайн судалж байгаа үзүүлэлтийн хэмнэл газар дээр байдаг шигээ сансарт хэвээрээ байна уу гэдгийг судалтал өөрчл өгддөг нь тогтоогдсон байхг үй юу.

Тэр өөрчлөлтийг тогтоосон нь сансрын анагаах ухааны түүхэнд, тойрог замын эрдэм шинжилгээний станцын түүхэнд анх удаагийн судалгаа болсон юм. Олон туршилтаас яагаад үүнийг онцлоод байна гэхээр уг туршилт хийснээс хоёр гурван жилийн дараа АНУ-ын эрдэмтэд сармагчин дээр уг туршилтыг хийсэн. Тэрийг дуулаад тухайн үед би “Америкийн мундаг хүмүүс нөгөө туршилтыг юу гээд гаргаад ирэх бол” гээд чагнаж байсан. Тэгтэл яг л миний гаргасан үр дүн гараад ирсэн. Ганц нэг тооны зөрүү л гэхээс яг адилхан. Өөр орны том эрдэмтэд дахин нотолсноороо энэ судалгаа өвөрмөц.

-Таны судалгааны ажил монгол хүн сансарт ниссэн үеэс эхэлсэн гэлээ. Яг хэдий үеэс энэ салбарыг сонирхох болов?

-Хүмүүс хувь тавилан гэж их ярих болж. Миний сансар судлал сонирхох, энэ талын мэргэжилтэн болсон нь ёстой л хувь тавилан юм. Би 1949 онд Завхан аймгийн Дөрвөлжин суманд төрсөн Сартуул цэцэн вангийн хошууны хүн. Улмаар 1957 онд ардын сургуулийн босгыг алхаж орсон. Тэр жил буюу 1957 оны аравдугаар сарын 4-нд дэлхийн анхны хиймэл дагуул хөөрсөн байдаг. Тэр үед “хиймэл сар хийгээд тавьчихаж гэнэ” гэхчилэн их л дуулиантай мэдээлэл цацагдаж байсан. Би тэгэхэд сар хараад “нөгөө хиймэл сар нь хаана байгаа юм” гээд явж байснаа мартдагг үй. Анх сургуульд ороход агаарын хиймэл сар гэж сонссон нь намайг сансар огторгуйн чиглэлийн юмыг сонирхох оч бадраасан юм шиг байгаа юм.

Дөрөвдүгээр ангиа төгсөх жил буюу 1961 оны дөрөвдүгээр сарын 12-ны өдөр Ю.А.Гагарин сансарт нисч 108 миниут дэлхийг тойрсон гэх мэдээлэл цацагдсан. Дараахан нь “108 минут” нэртэй ном хүртэл гарч тэр номыг хоршооноос худалдаж аваад уншиж байсан. Би анх хиймэл дагуул хөөрлөө гэхээр дотор нь хүн суугаад нисчихсэн юм байна гэсэн ойлголттой байсан. Ю.А.Гагарины тухай тэр номыг уншаад тэс өөр ойлголттой болсон. Мөн 1949 онд намайг төрсөн жил Орос улсад 100 гаруй км хүртэл пуужин сансарт нисгэж туршиж байсан үе юм билээ. “Миний төрсөн он хүртэл сансрын пуужин хөө- рөхтэй холбоотой байсан нь сонин юм байна даа” гэж энэ бүхнийг би бэлгэшээж боддог. Бас болоогүй ээ, аравдугаар ангид байхад (1967 он) манай сургуульд захирлын нэрэмжит шалгалт гэж болдог байсан. Хэл бичиг, тоо физик, химийн олимпиад болно. Хэл бичгийн олимпиад дээр зохион бичлэг хийлгэдэг. Тэгэхэд би “Сансрыг эзэмшихэд Зөвлөлт Холбоот Улсын олж буй амжилт” гэсэн сэдэвтэй зохион бичлэг хийж онц үнэлгээ авч сансрын талаар овоо мэдлэгтэй юм байна гэдгээ харуулж үнэлэгдэж байлаа.

-Монгол хүн сансарт нисэх үйл ажиллагаанд оролцох болсон түүхээс яривал сонин байх?

-1976 оны долдугаар сарын 13-ны өдөр тэр үед социалист гэгдэж байсан орнуудын Засгийн газрын хэмжээнд хэлэлцээр байгуулагдаад Зөвлөлтийн сансрын хөлөг станцаар социалист орны иргэдийг нисгэх тухай хэлэлцээр байгуулагдсан юм. Энэ хэлэлцээрийн тухай би сониноос уншаад “Монгол хүн сансарт нисэх нь ямар сайхан юм бэ” л гэж бодож байснаас өөрөө энэ ажилд оролцоно гэж бодоогүй. Би тэр үед Анагаах ухааны дээд сургуульд багшилж байлаа. Тэгээд 1977 он гараад дөрөвд үгээр сард намайг Эрүүлийг хамгаалахын сайд дуудсан. Яваад очтол академич Б.Ширэндэв гуайтай уулзуулсан. Тэгтэл Б.Ширэндэв гуай маш сонин мэдээ дуулгаж гайхшруулсан. Сансрын ажилд чамайг татаж ажиллуулах болсон. Монгол хүн сансарт нисэхээр болж байгаа. Нисгэх хүнээ эхлээд олно дараа нь эрдэм шинжилгээний ажил хийгээрэй гэсэн. Сансрын нисгэгчийг яаж сонгодог, сансрын эрдэм шинжилгээний туршилт гэж юу байдаг юм бүү мэд л байлаа би.

-Сансрын ажил үйлсийн үед сонин содон зүйл олон л тохиолдож байсан байх. Тийм дурсамжаасаа хуваалцах уу?

-Зөндөөн бий. “1965 оны гуравдугаар сарын 18-нд ЗХУ-ын сансрын нисгэгч А.А.Леонов гуайг сансарт ил гарч байхад би наймдугаар ангийн хүүхэд аймгийнхаа математикийн олимпиадад үзүүр түрүү булаалдаад явж байж. Гэтэл хожим нь 1981 оны гуравдугаар сарын 18-нд манай армийн 60 жилийн ойн өдөр тохиосон. 60 жилд зориулсан тэр сонинд М.Ганзориг, Ж.Гүррагчаа бид гурвын зураг гарч байлаа. Бид тэр үед Байконурт байсан.

Сансрын багийнхан хөтөлб өрийнхөө дагуу бэлтгэлээ хийгээд ороод иртэл тухайн үеийн удирдах ажилтан А.А.Леонов гуай “Монголын сансрын багийн эмч Лхагва босно уу” гэлээ. Би ямар нэгэн хийдэл гаргасан юм болов уу гэж бодонгоо бостол тэрбээр “өнөөдөр 1981 оны гуравдугаар сарын 18-ны өдөр Монголын ардын армийн 60 жилийн ойн баярын өдөр учраас энд байгаа гурван Монголдоо баяр хүргэе” гээд алга ташсан. Би бас хариуд нь баярласан талархсанаа илэрхийлсэн. Тодруулж хэлэхэд 1965 оны гуравдугаар сарын 18-нд би анх удаа А.А.Леонов гуайн тухай сонсч байсан бол 16 жилийн дараа яг тэр өдрөө тэр хүнтэй биечлэн уулзаж хариу баяр хүргэсэн явдал нь үнэхээр сонин агшин байлаа.

-Б.Чадраа гуай та хоёрын бүтээлийг 1981 онд төрийн шагналд нэр дэвшиж байсан гэж сонссон. Яагаад тэр үед өгч болоог үй юм бол?

-Сансрын судалгааг маань үе үеийн Ерөнхийлөгч нар дандаа онцолсон байдаг. 1981 онд Ю.Цэдэнбал дарга МАХН-ын XVIII их хурал дээр бидний бүтээлийг маш их үнэлж байсан байдаг. Дараа нь П.Очирбат Ерөнхийлөгч, Н.Багабанди Ерөнхийлөгч үнэлж байсан байдаг. Харин өнөө жил Н.Энхбаяр Ерөнхийл өгч. Үе үеийн төрийн тэрг үүнүүд сансрын судалгааны ажлыг өндөрт үнэлж иржээ. Үүний бодит жишээ бол 2001 онд Н.Багабанди Ерөнхийлөгч надад хүний гавьяат эмч цол олгосон. Эрдэм шинжилгээний туршилтын үр дүнг сая Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр үнэлж төрийн шагнал хүртээлээ.

Бидний бүтээл 1981 онд төрийн шагналд дэвшиж байсан нь үнэн. Б.Чадраа гуай бид хоёроос гадна сансрын багаж хийсэн Ш.Дамба гэдэг залуу нэр дэвшсэн. 1981 оны долдугаар сард дээд газраас Б.Чадраа гуай руу утасдаж шагнал авна. Хувцсаа бэлд маягийн юм хэлсэн байдаг. Тэгээд Б.Чадраа гуай над руу утасдаад “Хөөе нэг юм болох юм шиг байна. Костюм энэ тэр бий юу” гэсэн. Тэгээд л чив чимээгүй болчихсон. Яасан юм бол гэж асуух ч үгүй шүү дээ тэр үеийн улс. Тэгсэн маш их учиртай л юм болсон шиг байгаа юм. Тэр жилдээ Б.Чадраа гуайг янз янзаар гоочилж, Б.Ширэндэв гуайг ч зүгээр байлгаагүй. Санаатай явуулга л байсан юм билээ.

Тэгээд л мартагдаад 2008 онд 27 дахь жил нь болж байна. 1981 онд бидний хийсэн шинжлэх ухааны үр дүн яг хэвээрээ байгаа. Хаанахын хэн ч бидний бүтээлээс иш татаад бичиж болно. Нэгэнт судлаад орхичихсон учраас дахиж судлах шаардлагагүй болчихсон юм. Тэрийг тухайн үед үнэлэх гээд орхигдсон гэдгийг одоогийн Ерөнхийлөгч мэдэрсэн байна. Аль 1981 оны хуучин юманд шагнал өгчихлөө гэж зарим хүмүүс бодож магадгүй.

Гэтэл бидний бүтээл түрүү хэлсэн 11 туршилт тодруулбал, эмнэлэг биологийн тэр бүтээлүүдийн үнэ цэнэ яг хэвээрээ байж байгаа. Энэ утгаараа шинжлэх ухааны бүтээл хуучирдагг үй юм байна. Янз бүрийн ном сэтгүүлээс Нобелийн шагнал авсан улсуудын тухай уншиж байхад дандаа л 20-30 жилийн дараа шагнал авсан байдаг юм билээ. Шинжлэх ухааны бүтээл бол өнөөдөр гоё гутал хийчихээд маргааш үнэ хүргээд зарчихдаг юм биш юм байна л даа. Үнэ цэнэ нь удах тусмаа мэдрэгддэг, үнэлэгддэг юм байна. Нээлтээ хийгээд тэр дороо шагнал авч байгаа хүн бараг байхгүй дээ.

-Таны бүтээл шинжлэх ухааны салбарт зууны манлай өргөмжлөл хүртэж байсан байх аа?

-Монголын ард түмэн мартахгүй юмаа мартдаггүй юм билээ. 1999 онд “Зууны мэдээ” сониноос зууны манлай гэж шалгаруулсан. Тэгсэн манай сансрын судалгаа “Зууны шилдэг нээлт” гээд гараад ирсэн. Бусад нээлт хийсэн хүмүүсийн нэр явж байсан. Гэхдээ Б.Чадраа гуай бидний нэртэй Сансрын судалгааны ажилд дийлэнх нь саналаа өгсөн байдаг. Би энэ батламжийг авчихаад маш их баярласан. Ард түмэн үнэлдэг л юм байна.

-Та яг ямар мэргэжилтэй юм бэ?

-Сансрын эмч. Сансрын мэргэжлийн эмч Монголд нэг байна гэж би онгирдог л юм. Ш.Гүрбазар Монголоороо гоё- дог гэдэг шиг би сансраараа гоёдог. Ингээд хэлчихвэл эрхэм дүү Ш.Гүрбазар оюуны бүтээл ашиглачихлаа гэхгүй байлгүй дээ. Сансрын нислэг болоогүй болохоор надаас хойш ийм мэргэжилтэн бэлдсэнг үй. Тэгэхээр одоо монгол хүн сансарт нисгэнэ гэх юм бол би өөрөө гарддаггүй юмаа гэхэд ямар ч байсан зөвлөх нь болох болов уу гэж бодоод байгаа.

-Анагаахын олон мэргэжилтэн дотроос таныг сонгож авсан нь сансар судлал сонирхдог гэдгийг тань мэдсэн л байж дээ?

-Судалсан юм байна. Би одооны судалгааны сэдэвтэй холбоотой өгүүлэл бичиж 1974 онд “Үнэн” сонинд нийтл үүлсэн байгаа юм. Мөн 1976 онд “Хүн сансар-биологи” нэртэй өгүүлэл бичиж “Үнэн” сонины шагнал хүртсэн байдаг. Тэндээс л ийм чиглэлийн юм бичдэг, сонирхдог хүн байна гэсэн мэдээ авсан байх. Уг нь би Анагаах ухааны дээд сургуулийн эмчилгээний факультет төгссөн. Энэ нь цаашаа гурав дөрвөн сар нарийн мэргэшээд ямар ч чиглэлийн эмч болж болдог. Тийм дэвсгэр суурийг авч төгсөөд сургуульдаа Биохими гэдэг хичээл заах болсон. Энэ нь хүн, амьтны биед явж байгаа химийн үйл явцыг судалдаг шинжлэх ухаан. Би өөрөө эмчилгээний анги төгсчих өөд цэвэр биохимийн хичээл заана гэдэг бол сонин учрал байсан. Энэ маань хожим сансар судлалд ажиллахад дөхөм болсон.

Тухайн үед сансрын эмч, эмчилгээний туршилт гэж юу байдгийн огт мэдэхгүй хүн гадны мэргэжилтн үүдтэй үнэлэгдэж байсан нь үүний л гавьяа. Ер нь бол Монголын эмч нараас хэн ч л энд оччих чадамжтай төгсдөг байсан. Тухайн тэр тохиол намайг тэгж оносон нь их аз л даа. -1981 оноос хойш та ямар эрдэм шинжилгээний ажил хийв?

-1981онд хийсэн судалгааны үр дүн 1994 он гэхэд шинжлэх ухааны докторын ажил болж дууссан. Тэгэхээр 13 жил судалгаа хийчихэж байгаа биз. Тэрнээс хойш 23 эрдэмтний ажлыг удирдаж хамгаалуулах шив дээ. Шинжлэх ухааны доктор тав байна. 18 дэд доктор, магистр бий. Манай анагаахыг дотор нь эмнэл зүйн шинжлэх ухаан, био анагаах гэх мэтээр хуваадаг. Био анагаахын салбарт нэлээд судалгаа хийж Монголдоо тэргүүлэгч судалгаа хийгчдийн тоонд дотор цохиж явдаг хүн дээ.

-Одоо та ямар ажил эрхэлж байна?

-Монгол Улсын Ерөнхийл өгчийн Нийгмийн бодлогын зөвлөхөөр ажиллаж байна. 2001 оноос Н.Багабанди Ерөнхийл өгчийн үеэс энэ ажлыг эрхэлж байна.

Д.ЦОГЗОЛМАА

Categories
мэдээ

UFO” ГЭХ “ҮМНБ” ҮЗЭГДЭХ НЬ НЭМЭГДЖЭЭ DNN.M

АНУ-ын засаг захиргаанд албан ёсоор бүртгэгдсэн “UFO” гэх үл мэдэгдэх нисдэг биетийн тоо 510 хүрснийгнууцаас гаргасан тайланд дурджээ. Эдгээр баримтын ихэнх нь тус улсын цэрэг, батлан хамгаалахын хяналтад байдаг агаарын орон зайд илэрсэн байна. Хэдийгээр харь гарагийнх гэдгийг нь баталж чадаагүй ч эдгээрийг АНУ-ын үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлж байна гэж дүгнэжээ. Өнгөрсөн онд Пентагон өөрийн бүтцэд “All-domain Anomaly Resolution Office” буюу “Үл мэдэгдэх үзэгдлүүдийг ангилан судлах алба” байгуулсан нь үл мэдэгдэх нисдэг биетүүдтэй холбоотой бүх асуудлыг хариуцах үүрэгтэй юм. Тус албанытайланг сая хэсэгчилсэн байдлаар олон нийтэд ил болгосон. Гэхдээ үл мэдэгдэх нисдэг биетийн тухай уг тайланд нийт тоог нь нийтэлсэн ч хаана, хэзээ үзэгдсэн тухай нарийн мэдээллийг нууц хэвээр үлдээсэн байна.

Дурдагдсан 510 тохиолдлын 144 нь өмнө нь илэрч байсан тохиолдлууд бол 366 нь цоо шинэ тохиолдол байжээ.Эдгээрбиетүүд автомат жолоодлоготой буюу нисгэгчгүй систем байх өндөр магадлалтайгаас гадна анхаарал татсан онцгой содон чадвартай нь нотлогдоогүй болохыг “Associated Press” мэдээлжээ.

Categories
гадаад

NASA: АНГАРАГ ГАРИГТ ИЛҮҮ ХУРДАН ХҮРГЭХ ЦӨМИЙН ХӨДӨЛГҮҮРТ ПУУЖИНГ ТУРШИХ ТӨЛӨВЛӨГӨӨГӨӨ ЗАРЛАВ DNN.MN

Ирээдүйд сансрын нисгэгчдийг харьцангуй богино хугацаанд Ангараг гарагт хүргэх цөмийн хөдөлгүүртэй пуужинг турших төлөвлөгөөгөө NASA өчигдөр зарлажээ.

Тус байгууллага АНУ-ын засгийн газрын DARPA (Defense Advanced Research Project Agency) судалгааны агентлагтай хамтран пуужингийн цөмийн дулааны хөдөлгүүрийг (nuclear thermal rocket engine) 2027 онд анх удаа туршихаар болсон байна.

Энэ бол өнгөрсөн зуунаас эхлэлтэй уламжлалт пуужингийн хөдөлгүүрийг цоо шинэ технологиор солих анхны алхам юм.

“Цөмийн дулааны хөдөлгүүртэй пуужин ашигласнаар аяллын хугацааг богиносгож, сансрын нисгэгчдэд тохиолдох эрсдэлийг бууруулах ач холбогдолтой. Ангарагт хүмүүсийг хүргэхэд аяллын хугацааг богиносох нь хамгийн чухал зорилтуудын нэг юм. Аяллын хугацаа уртсах тусам илүү их хангамж, ачаа, илүү бат бэх систем шаардагддаг” гэж NASA-гийн мэдэгдэлд өгүүлжээ.

NASA өнгөрсөн онд шинэ үеийн Artemis сансрын хөлгийг амжилттай туршиж байв. Уг хөлгөөр эхний эээлжинд саранд, дараа нь 2030-аад оны үед Ангарагт хүрэх зорилготой.

Одоогийн технологиор бол Ангараг хүрэх 480 сая гаруй километр замыг долоон сарын хугацаанд туулах юм.

Цөмийн дулааны хөдөлгүүр ашигласнаар хэр хугацаа хэмнэхийг одоогоор яг хэлж чадахгүй ч нэлээд ялгаа гарна гэж үзэж байгаагаа NASA-гийн тэргүүн Билл Нэлсон ярьжээ.

“Энэхүү шинэ технологийн тусламжтайгаар сансрын нисгэгчид огторгуйн гүн рүү урьд өмнө байгаагүй өндөр хурдаар аялдаг болно” гэж тэр амласан юм.

Эх сурвалж: The Guardian

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Л.Байзда: Аав маань Монголын хошин урлагийн үүдэн шүд нь байлаа DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……….

Он жил алсрах тусам авьяастай, ховор сайхан хүмүүсийн дүр төрх зүрх сэтгэлд ойрхон санагдах нь бий. Ийм хүмүүсийн нэг хошин урлагийн нэрт мастер Төлгөөний Латиф агсан билээ. “Миний аав” буландаа нэрт жүжигчин Т.Латифийн хүү, дуучин Байздаг урьж ярилцлаа


-Казахстан улсад хэдэн жил амьдарч байгаад ирлээ. Явсан газрынхаа сониноос дуулгахгүй юу?

-“Өдрийн сонин”-ы уншигч олонтойгоо уулзаж байгаадаа баяртай байна. Явсан газрын сонин гэвэл уран бүтээлийн олз омог дүүрэн ирлээ. Ирэх сарын долоонд казах хэлээр тоглолт хийхээр төлөвлөөд байна. “Үүрдийн наран”, “Танилцъя охин”, “Бүсгүйн зураг” зэрэг олон сайхан дуу минь залуусын зүрх сэтгэлд хадгалаатай явааг мэдэрлээ. Үзэгч олон маань ихэд санасан байна.

-Таны уран бүтээл болоод цаашдаа хийж бүтээхээр төлөвлөөд байгаа зүйлийн талаар ярихаа энэ удаад түр азная. Ерөөсөө аавын тань тухай ярихыг хүссэн юм?

-Бололгүй яахав. Манай аав түмэн олондоо хүндлэгдсэн, төр улсдаа бүрэн гүйцэд үнэлэгдэж чадаагүй авьяас билгийн тэнгэр байсан. Аавыг өнгөрсний дараа “Хэзээ ч үл нөхөгдөх орон зайн эзэн” гэсэн утга бүхий нийтлэлүүд сонин хэвлэлүүдээр гарч байлаа. Казахстаны хэвлэлд ч гардаг юм билээ.

-Юун тухай өгүүлсэн байх уу?

-”Казах үндэстнээс тодорсон маш чадварлаг жүжигчин. Даанч залуугаараа өнгөрсөн. Авах ёстой шагналаа авч чадаагүй” гэсэн утгатай материал хэвлэгдсэнийг олж үзсэн.

-Аавынхаа төрж өссөн нутаг усны талаар ярихгүй юу?

-1945 онд Ховд аймгийн Булган сумын нутаг Дээд нарийн гэдэг газар төрсөн. Сумынхаа төвд дөрөвдүгээр анги төгсөөд Баян-Өлгий аймгийн Дэлүүн суманд долдугаар анги, аймгийн төвдөө аравдугаар ангиа дүүргэсэн гэдэг. Тэгээд 1964 онд Улаанбаатар хотноо тухайн үеийн Багшийн сургуулийн кино драмын ангид элсчээ. Элсэлтийн шалгалтад орохдоо монголоор “Сайн байна уу” ч гэж хэлж мэдэхгүй байсан гэдэг. Домбороо барин казах дуу дуулж, “Үнэг ба хэрээ” хэмээх шүлэг казах хэлээр унших хөдөөгийн бүрэг хөвг үүн шалгалтын комиссын зарим эрхмүүдэд төдий л таалагдаагүйгээс нутаг буцах магадлал ихтэй байж. “Хэлийг нь мэдэхгүй ч хийж бүтээх авьяастай монхор хамартай тэр хүүг би заавал авч үлдмээр бодогдоод. Шалгалтын комиссынхонтой ярьж наагуур цаагуур гүйн байж үлдээсэн минь оносон шүү” гэж ангийн багш Раднаа нь хожим дурсдаг юм. Оюутан байхдаа Шиллерийн “Дээрэмчид” жүжгийн Франц Моорын дүрийг бүтээсэн нь сургуулийнхнаа төдийгүй тухайн үеийн Соё- лын яамны сайдыг хүртэл алмайруулж орхиж. Ингээд 1968 онд сургуулиа төгсөхөд нь Улсын драмын эрдмийн театрт бараг булаах нь холгүй жүжигчнээр авсан гэдэг.

Удам гарлын тухайд нь юу хэлэх вэ?

-Энгийн л малч удмынх. Аав жүжигчний мэргэжил эзэмшсэнийхээ дараа гэр орноо Налайхад нүүлгэж авчирсан. Найман хүүхэдтэй айлын том. Дүү нараас нь Монголд нэг ч хүн үлдээгүй. 1990 онд бүгд Казахстан руу нүүгээд явчихсан. Одоо хэр нь тэндээ амьдарч байна. Би аавынхаа хэдэн дүү нарынд аж төрж байгаад ирлээ. Аав багаасаа л урлагт хайртай байж. Дэлүүн сумын сургуульд зургадугаар ангийн сурагч байхдаа урлагийн бүх төрлөөр шалгарч, Унгар улсад болсон хүүхдийн урлагийн олон улсын наадамд оролцон ая дуугаа өргөж байсан юм билээ. Аав энэ тухайгаа үргэлж дурсана. Арга ч үгүй юм даа. Улсынхаа нийслэлийг үзэх нь байтугай аймгийн төв орж үзээгүй алслагдсан сумын жаахан хүүхэд Унгар улсын Будапешт хотод хөл тавина гэдэг үлгэр зүүдний юм шиг байсан нь мэдээж. Баян-Өлгийгөөс орос бахиал, дээлтэй ирж байж. Тухайн үедээ их л ганган хувцасласан шиг санагдаж байлаа гэж байсан.

Хөвөнтэй дээлтэй, хөдсөн гуталтай гэдэг шиг амьтан явж дээ?

-Тэгсэн байгаа юм. Зуны улирал байсан болохоор ээжийнхээ урлаж өгсөн хөх цэнхэр дан тэрлэгийг өмсч, орос бахиалтай, улаан хацартай, халзан толгойтой дэрчгэр бор хүү, домбороо үүрчихсэн Унгар улсын онгоцны буудал дээр хөл тавьж байжээ. “Жинхэнэ соёлт ертөнцөд оччих шиг болсон. Тэгэхэд би өөрийгөө маш хоцрогдсон бүдүүлэг болохоо мэдсэн” гэж байсныг нь санах юм. Гурван жилийн өмнө Дэлүүн сумын 60 жилийн ой болсон. Аавынхаа нутагт тоглолтоор очиход сум орон нутгийнхан халуунаар угтан авч байв. Сургуулийнх нь захирал “Танай аав их авьяастай жүжигчин байсан. Манай сургуулиас урлагийн гараагаа эхэлсэнд бид үргэлж талархан дурсдаг” гэж байсан. Аавын эзэмшсэн нэг том соёл бол орос хэл. Энэ хэлээр хэнээс ч дутахааргүй гаргуун ярьдаг байлаа. “Латиф бид хоёр орос хэлний хичээл дээр хоёулаа дандаа онц дүн авдаг байв. “Миний нутаг” шүлгийг орос, монгол, казах хэлээр “а,б”-гүй цээжилчихнэ. Манай орос хэлний багш академич Б.Ширэндэв агсны гэргий Журавлёва байсан. Хичээл эхэлмэгц “За, Латиф, Жарантав, “Миний нутаг”-аа унш гэнэ шүү дээ” хэмээн жүжигчин З.Жарантав ах дурсдаг. Сэтгэл хөдлөлөө гаднаа илэрхий гаргана. Нэг өдөр шатан дүрэлзэж байхад, нөгөө өдөр сүхээр цохиулсан мэт нам чимээгүй болох нь сонин. Аав гэрт байхаас байхг үй нь их. Ихэвчлэн шөнө юм уу, өглөө сэрээд харахад ирчихсэн байна. Хүүхдүүддээ цирк үзүүлнэ. Бид бараг нэг ч тоглолт алгасалгүй үздэг байсан. Шинэ жилээр мөн л гэртээ байхгүй. Яг он солигдохын өмнөхөн өвөр дүүрэн бэлэгтэй, санд мэнд орж ирнэ. Бүх л албан газрын баярт уригдаж, хүн бүрийг баярлуулчихаад орон гэртээ ирж байгаа нь энэ. Хоол тааруухан хийнэ. Тэгэхдээ гарынхаа хоолыг бидэнд цадтал идүүлж байж санаа нь амардаг сан.

-Драмын театрт хэр удсан бол?

-Таван жил жүжигчнээр ажилласан. Энэ хугацаанд төрийн хошой шагналт урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Намдаг, Л.Ванган, Ч.Чимэд, Д.Мягмар нарын сонгодог жүжгүүдэд олон дүр бүтээсэн. Драмын театрын алтан тайз аавын минь амьдралын анхны алтан тайз байлаа. Тухайн үед залуу ч байж, ааг омогтой ч байж. Нэгэн арга хэмжээнд уригдаж очихдоо жаахан балгаад хүн амьтантай муудсан юм уу, яасан юм. Бүү мэд. Ямар ч гэсэн болохгүй зүйл хийчихсэн шиг байгаа юм. Ингээд 1973 онд театраасаа хөөгдсөн.

-Амьдралын гараагаа эхэлсэн театрын тайзнаасаа буух амаргүй байсан байх? -”Хүүхдүүд минь нялх нойтон, амьдралд хөл дээрээ тогтож амжаагүй байхдаа театраа орхисон минь хүнд цохилт болж толгой руугаа балбадаг байлаа” хэмээн хожим нь дурсдаг байв. Тухайн цагт аав маань сэтгэлээр унаж, хүнд бэрх өдрүү- дийг туулж байжээ гэж бодохоор өөрийн эрхгүй өрөвдөх сэтгэл төрдөг юм. Драмын театрт байхад аавыг гавьяатад тодорхойлчихсон байсан юм билээ. Өнөө “гавьяат” өнгөрөхгүй хаачих вэ.

-Ингээд цирк гэдэг өрх гэрийн гишүүн болсон уу?

-Анх циркт мал маллагчаар гурван сар ажиллах гэрээтэй орсон. Дараа нь дагалдан жүжигчин болж, төд удалгүй жинхлээд цирк гэдэг айлтай хувь заяагаа холбон 25 жилийг үзсэн. Найруулагч Б.Бадрууганы “Гайхамшигт цаг” гэж бүтээл циркийн тайзнаа тавигдана. Тэр үеийн хүүхдүүд андахгүй дээ. Аав эмгэн шулмын дүр бүтээдэг байсан. Яг тэр үе бол аавын маань циркийн тайзнаа мандаж явсан он жилүүд байжээ. Казах түмний үндэсний хөгжим домбороо тоглох гэж үзүүлээд өгнө. Мөн шог зохиол их уншина. Т.Галсан, Ж.Барамсай, И.Цэрэнжамц нарын зохиолуудыг амилуулдаг байлаа. Хөөрсөн олны алга ташилт, инээд, нулимс аавд мэдрэгддэг байсан болов уу. Хэдэн ч цаг тайзан дээр байсан хамаагүй, үзэгчид инээлдэж хөгжсөөр. Хүнийг инээлгэнэ гэдэг уйлуулахаас хэцүү гэдэг шүү дээ. Циркт байхдаа драмын театраа үргэлж санагалзана. “Би эргээд ганц удаа ч болов жүжигтээ тоглох юмсан. Циркт ганцхан дүрийг өдөр бүр давтах юм” гэж санааширдаг байлаа. Театрын тайзнаа Монголын болон дэлхийн сонгодог жүжгүүдэд тоглож, олон сайхан оюуны хүмүүстэй хамт ажиллаж байсан хүн дотоод сэтгэлийнхээ хувьд яалт ч үгүй ганцаарддаг байсан байх.

-Гэртээ байхдаа алиа хошин зүйл ярьдаг байв уу?

-Үгүй ээ. Юу ч ярихгүй, таг дуугүй л сууна. Оросын телевиз хараад суучихна. Ер нь орос “школ”-той хүн байсан. Биднийг загнана гэж байхгүй. Алганы амт тун цөөн үзүүлсэн дээ. Хаа нэгхэн муухай харна. Харин бид ааваасаа их айдаг байв. Найз нөхөдтэйгээ дарвиад халамцуу ирэхдээ нэг их сайхан ааштай. Домбороо тоглож, дуу дуулж, шүлэг уншаад л. Манайхаар алдарт жүжигчин Цэвээнравдан гуай их ирнэ. Аав тэр хоёр нийлэхээрээ ууна. Багагүй олон “юм”-ны цаана гарч байж санаа нь амарна. Хошин шогийн жүжигчин Д.Батсүх, Б.Батзаяа, төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг гээд манайхаар бишгүй олон хүн ирдэг байлаа.

-Аавыгаа олны хайрыг хүлээсэн жүжигчин гэдгийг анх хэдийд мэдэрсэн бэ?

-Сургуульд ороход аав намайг гараас минь хөтлөөд явж байсан. Би 1980 онд хотын 45 дугаар сургуулийн босгыг анх алхсан юм. Анхны “А” заасан багш маань Даариймаа гэж сайхан хүн байлаа. Багшид миний тухай яриад зогсч байсан нь одоо хэр нь нүдэнд харагддаг юм. Даариймаа багш миний нэрийг уншиж чадахгүй байсан юм билээ. Аав ингэж дуудаж, бичих ёстой гэж хэлж өгөөд л. Багш “Латиф гуай танай хүүг би ингээд өөр дээрээ авлаа” гэж дотноор хэлж байсан. Энэ цагаас л аавыгаа олны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн алдартай жүжигчин гэж бодсон доо. Аавтай хамт гудмаар алхаж явахад зөрсөн хүүхд үүд зүгээр байхгүй. “Латиф, Латиф” гэж орилолдоно. Сүүлдээ аавтай хамт явахаасаа төвөгшөөдөг байв. Тэрээр хүн бүртэй дотноор мэндэлж, зөөлөн гэгч нь харилцана. Олны хайртай хүн болж төрнө гэдэг өөр л байдаг юм билээ. -Хэдийд орон байртай болж амьдралаа төвхнүүлсэн бэ? -Тэр түүхийг яривал барагдахг үй. Бид эцэг эхээс дөрв үүлээ. Аав ээж хоёр эхнийхээ хоёр хүүхдийг айлын халаасны өрөө дамжин амьдарч явахдаа төрүүлсэн. Дараа нь Улсын драмын эрдмийн театр аавд байр өгсөн. Нэг сонин түүх ярихад аав гавьяат жүжигчин З.Жарантав гуайтай хамтарч ээжийг казах үндэснийхээ ёс заншлын дагуу оргуулж авсан гэдэг. Айлын бэр болох гэж байсан бүсгүйг хуримынх нь урьд шөнө богтолж авсан энэ хэрэгт гавьяат жүжигчин Г.Мягмарнаран ч оролцсон байдаг. Ээжийг Дарханаас оргуулж авчраад Налайхад шууд хуримаа хийсэн гэдэг. Ээж маань одоо Баян-Өлгий аймгийнхаа төвд аж төрж сууна.

-Аливаа хүнд гомдож, цөхрөх үе гэж байдаг. Аав тань юунд их гомддог байсан бол?

-Урлагийн хүнд жаргалаа дагаад зовлон их ирнэ. Хэдий авьяастай байлаа ч өөрөө “хүн” байна гэдэг том зүйл. Урлагийн хүнээс хамгийн түрүү шаарддаг зүйл энэ. Аав 1990 онд өөрийгөө гавьяат болчихно гэж бодсон байх. Тайлан тоглолтоо хийчихээд байж байтал аавд гавьяат биш соёлын тэргүүний ажилтан өгдөг юм. Тэгэхэд их урлагтаа гомдож, гутарсан болов уу гэж бодогддог. Соё- лын тэргүүний ажилтан хэмээх цол тэмдэг авсныхаа дараахан “Төрийн өгч байгаа хишиг буяныг голох учиргүй” гэж өөртөө хэлээд урам зоригтойхон ажиллаж эхэлсэн. Гэвч дараа жил нь буюу 1991 онд Хятадад явж байгаад гэнэт зүрх нь муудаад өнгөрс өн. Аавыг өнгөрөхөд тухайн үед Циркийн дарга байсан Батмөнх гуай “Монголын хошин урлагийн үүдэн шүдний нэг уналаа даа” гэж харуусан хэлж байсан нь одоо ч сэтгэлд минь тодхон байна. Нээрээ л миний аав Монголын хошин урлагийн үүдэн шүд нь байж дээ гэж бодогддог. Аав минь өнөөдөр хэдий үр хүүхдийнхээ дэргэд байхг үй ч ард түмний зүрх сэтгэлд монхор хамартай, өнөө л инээмсэглэсэн дотно дүрээрээ оршиж байгаа.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Зохиолч До.Цэнджав: Цоодолын Хуланг итгэхийн аргагүй асуудалд холбогдуулж хорьсон нь нийгмийг цочирдуулж байна DNN.mn

Яруу найрагч Цоодолын Хуланг Тагнуулын ерөнхий газраас баривчилж, улмаар нэг сарын хугацаатайгаар цагдан хорих шийдвэр гаргасан билээ. Түүнийг гадны байгууллагатай холбоотой, улсын нууц задруулсан байж болзошгүй гэж үзэж байгаа юм. Үүсээд буй асуудалтай холбогдуулж Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн зохиолч До.Цэнджавтай ярилцлаа.


-Яруу найрагч Ц.Хуланг хорьчихлоо. Олонд мэдээлэгдэж байгаа зүйл заалт нь бол эвгүй л дуулдах юм. Энэ асуудалд та зохиолч, сэтгүүлч, нийгмийн сэхээтний хувьд яаж хандаж байна вэ?

-Сүүлийн үед нийгэмд үүсч байгаа олон асуудлын дотроос Ц.Хуланг тагнуулын газраас саатуулж, онц хүнд, итгэхийн аргагүй асуудалд холбогдуулж байгаа явдал нь зохиолч, яруу найрагч, утга зохиолын хүрээнийхнийг бус нийгмийг тэр чигт нь цочирдуулж байна

Нийгмийн сэтгэл зүй, өдөөн турхиралтаар ард түмнийг янз бүрийн хэрэгт дасгах болсон. Тэгж л сэтгэл зүйг нь бэлддэг болсон. Гэвч Ц.Хулантай холбоотой энэ асуудал бол жирийн асуудал биш. Дайн байлдаантай, энх тайван бус цаг үед болдог, нийгмийг цочирдуулдаг ийм хэрэг. Эх орондоо хөндий хүйтэн сэтгэлээр хандах, шуудхан хэлэхэд эх орноосоо урвах гэдэг бол яаж ч бодоод итгэхийн арга алга. Ёстой дахин дахин бодоод, эргэцүүлээд, ялангуяа Хулан гэдэг энэ яруу найрагч дээр өөр дээр нь нааж үзэхэд ямар ч итгэл төрөхөөргүй. Хулангаа бол ганцхан би байтугай Монголын ард түмэн ёстой гар дээрээ, алган дээрээ тавьж байгаа юм шиг, яг хажууд нь сууж байгаа юм шиг дэндүү сайн мэднэ ээ. Учир нь тэр хүний алдаа оноо бүхэн нь ард түмнийхээ нүдэн дээр ил байсан. Цагаан цайлган сэтгэл, хөнгөн хэрнээ хэрсүү зан, за тэгээд өөрийнх нь аяг ааш, үзэл бодолдоо дэндүү хатуу байдаг зан чанарыг нь бүгд мэднэ. Тэр бол үгээ нууж, үзэл бодлоосоо ухарч, хэлсэн үгнээсээ буцаж, хувьсаж, хувирна гэдгийг даанч мэдэхгүй, жинхэнэ ард түмнийхээ дунд явж ирсэн яруу найрагч. Тиймээс Хуланг баривчилж хорьсон энэ үйл явцыг Монголын нийгэм зүгээр ч нэг тусгаж аваагүй, хүн бүхэн зүрхэн дээрээ авч байна.

-Үнэхээр л ард түмэн итгэхгүй байна. Бүгд л гайхсан, эргэлзсэн байдалтай байна?

-Цахим ертөнц, фэйсбүүк рүү орж үзэхэд нийтээрээ л итгэхгүй, үнэхээр Хулан найрагч тийм зүйл хийх хүн биш гэж дор бүрнээ үзэл бодлоо илэрхийлж байгааг нь хараад энэ хүн бол аргагүй ард түмний хайртай найрагч юм байна гэж бодогдлоо. Үнэхээр тийм итгэл төрлөө. Монголын ард түмэн Хулангаа хайрладаг, Хуландаа итгэдэг юм байна. “Энэ чинь одоо юу болоод байна аа, үнэн гэж үү. Энэ Монгол чинь ер нь юу болоод байгаа юм бэ” гээд л хайрласан, халагласан, хамгаалсан тийм л бичвэр комментууд харагдаж уншигдаад байна. Монголын нийгэм өнөөдөр тогтворгүй байгаа. Барьж хорьсон бүхнийг “Алаад хая, буудаад өг” гэж дайрч давшилж байгаа. Тэгтэл Хуланг дийлэнх нь хайрлаж хамгаалж байгаа нь тэр бол эгэл ардын хайртай найрагч, хайртай охин нь юм байна гэдгийг бататгаж өглөө. Хулангийн энэ асуудалд ямар нэгэн тоймтой тайлбар хийлгүй чимээгүй байгаад байгаа нь, мөн орон гэрээс нь шууд баривчилж хорьсон нь гайхширал төрүүлээд байна. Яг нарийндаа хэлэх юм бол Монгол шиг ил задгай орон гэж ер нь байдаг юм уу. Нууж хаах юм гэж алга. Фэйсбүүк цахим орчин бүгд нээлттэй. Улс төр, эдийн засгийн асуудлууд нь нээлттэй. Юуг нь тагнах юм бэ гэж бодохоор л байх юм. Тагнуулын үйл ажиллагаа явуулъя гэж бодоход хэвлэл мэдээллээр гарч байгаа зүйлүүд болоод, фэйсбүүкээр хөвөрч байгаа асуудлуудад дүн шинжилгээ хийхэд л болохоор байгаа. Дэлхийн 2 дугаар дайн буюу Германууд 1941 оны зургадугаар сарын 22-ны өдөр Орост халдан довтлох нь ээ гэсэн мэдээг Рихард Зорге гэдэг хүн мэдээлсэн байдаг. Үүнийг тагнуулын гайхамшигтай үйл явдал гэж ярьдаг. Яг ачир дээрээ сонин хэвлэл уншаад, сонины мэдээллийг цуглуулж байгаад гаргачихсан гэдэг. Өнөөдөр хэрэвзээ мөрдөх тагнах үйл ажиллагаа явуулах юм бол эдийн засгийн тагнуул, байгалийн баялаг, ашигт малтмалын тагнуул, дотоодын үйл ажиллагааны тагнуулаа сайн явуулах хэрэгтэй. Түүнээс зүгээр нэг гудманд явж байгаа, яруу найргаа уншаад явж байгаа, найз нөхөд, ард түмнийхээ дунд яваа хүнийг барьж хорьсон нь олон түмнийг гайхширалд оруулж эргэлзэхэд хүргээд байна. Түүний хувьд Ерөнхийлөгчийн дэргэд хэсэг хугацаанд зөвлөх нэртэй байсан. Төрийн ажлыг нь бол бид мэдэхгүй юм. Хулан бол хатуу юм шиг хэрнээ зөөлөн, зөөлөн юм шиг хэрнээ хатуу хүн. Юунд их хатуу байдаг вэ гэвэл үзэл бодолдоо. Мөн яруу найрагтаа хатуу байдгийг та бүхэн мэднэ.

-Хулан бол зүгээр нэг аар саар юмыг хэлдэг найрагч биш. Тэр бол яруу найрагтаа үзэл санааг тусгаж өгдөг. Эх орон, газар шорооныхоо үнэ цэнийг халуун амиараа тангараглаж бичдэг зоригт яруу найрагч?

-Тийм ээ, яруу найргийг нь жигнээд үзэхэд дийлэнх хувь нь эх орныхоо төлөө, газар нутгийнхаа төлөө, мөн ард түмэн, хайр энэрлийн шүлгүүд байдаг. Эх орноо хайрлах хайр, өвөг дээдэс, халуун голомт, аав ээж, анд нөхдөө хайрлах хайрыг Хулан шиг бичсэн найрагч тийм олонгүй байх шүү. Тэр бол шүлэг найргаараа ч, сэтгүүлчийнхээ эр зориг, даацтай далайцтай нийтлэлээрээ ч түшмэдийн зүрхийг чичиртэл үгээ хэлдэг тийм найрагч, сэтгүүлч, нийгмийн зүтгэлтэн. Үнэхээр дарга нарын сандал ширээ, өрөөнийх нь хаалга цонхыг чичиртэл, савлатал хатуу үнэнийг шууд хэлдэг эр зоригтой эх оронч хүн бол энэ цаг үед гарцаагүй байхгүй Цоодолын Хулан мөн гэдэгт би эргэлзэхгүй.

“…Цэцгийн толгой тасддаггүй үртэй байхыг хүснэ би

Цэцдийн толгой авдаггүй төртэй байхыг хүснэ би” гэж Хулангаас өөр хэн хэлсэн юм бэ.

“Чөлөөтэй, омголон, дураараа байх би дуртай

Чөдрөөн тасдаж гүйдэг моринд адуу адуунаас хайртай

Талын шувуу торонд бус талдаа жиргэх дуртай

Тааваараа бус орчлон өөрөө эрх чөлөөнд дуртай” гэж хориодхон насандаа бичиж байсан. “Ямбатны олбог найрагч миний ширдэгнээс ямар ялгаатай байдаг юм бэ. Ясны нимгэн, цусны өнгөөр Монголоо хэд хуваах гэсэн юм бэ” гэж түшмэдээс цэл залуудаа ам асууж байсан. “…Цайг нь уучихаад аягыг нь хөмөрдөггүй ёсоо бодож цаг гозойж байсан ч би тан дээр ясаа тавина даа, эх орон минь” гэж тэр бичиж байсан. Тэр ингэж л зүрхнээсээ тасдаж үгээ шивнэж биш, үгээн хүн хүний зүрхэнд хадаас шиг зоож өгч шүлгээ бичдэг найрагч.

-Д.Нацагдорж, С.Буяннэмэх, Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен, Н.Наваан-Юндэн гээд орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч, хэл бичиг соёлын ноён оргил болсон хүмүүс бүгд л тагнуул туршуул мэтээр орон шоронгийн хаалга татаж, зарим нь хилс хэргээр алуулсан байдаг. Дараа нь бүгд цагаадсан. Бүр ойрын жишээ гэвэл Төрийн шагналт зохиолч Чойжилын Чимидийн хүү Энхээ “Намайг тагнуулаас барьж хорьж байсан, гэвч хийсэн хэрэг байхгүй” гээд суллаж байсан хэмээн бичсэн байна лээ. Андуурч эндүүрдэг тал байдаг юм болов уу?

-Андуурал эндүүрлийг нь бол үнэндээ мэдэхгүй юм. Ер нь шударга үнэнийг хэлдэг хүмүүс бол аль эртний Грек, Ромын яруу найрагчдаас аваад байжээ. Уильям Шекспир эрхтэн дархтануудын өмнөөс ямар айхтар хэлж байсан гэж бодно. Тэгэхээр үе үед шударга яруу найрагчийг намнах явдал бол хүн төрөлхтний мөнхийн үзэгдэл байсан. Эх орны зовлон яруу найрагчийн зүрхэн дундуур өнгөрдөг гэж үг бий. Дайн байлдааны үед ч яруу найрагч эх орноосоо урвасан түүх байдаггүй юм даа. Д.Нацагдорж, С.Буяннэмэх бүгд хэлмэгдсэн. Гучаад оны хэлмэгдлийн тухай ярихаа больё, цаг нь тийм байж гэж бодоход хамгийн гэгээрсэн жараад оны үед Мишигийн Цэдэндорж, Нямбуугийн Нямдорж хэрхэн яаж хэлмэгдсэн байдаг билээ. Р.Чойном ямар хувь тавилан туулсан билээ. Ер нь үе үеийн эрхтэн дархтанууд шударга үнэний дуу хоолой болсон яруу найрагчаас л айдаг юм байна. Яруу найрагч бол энэ эх орны нэг тал нь гэж би бүрэн хэлж чадна. Яруу найрагчид бол эх орон, газар шорооныхоо төлөө юугаа ч хайрлахгүй, сүүлчийнхээ цусанд үзгээ дүрж эх орныхоо төлөө үнэнч бичиж чадах хүмүүс. Эх орон газар шорооныхоо төлөө бичээгүй, тэмцээгүй нэг ч яруу найрагч байхгүй. Ард түмнийхээ, нийгэм цаг үеийн жаргал зовлонг жинхэнэ мэдэрдэг хүмүүс бол яруу найрагчид.

Ерээд оны үеийнхэн бол Монголы яруу найраг, утга зохиолд тэсрэлт авчирсан. Тэр найрагчдын дунд гурван эмэгтэй найрагч авьяас билгээрээ шатаж, тодорч гарч ирсэн. Ц.Хулан, Б.Ичинхорлоо, Г.Мөнхцэцэг гурав. Бие биенээсээ өөр, үндсэндээ өөр өөрсдийн дуу хоолой, том ертөнцүүд гарч ирсэн. Яруу найраг, гоо үзэсгэлэн, хамгийн гол нь эх оронч үзэл санаа нь энэхүү галтай гурван найрагчийг нэгтгэсэн байдаг. Монголын яруу найргийн гурван тод өнгө нь. Өнөөдөр гурвуулаа “Болор цом”-ын эзэд, гурвуулаа гавьяат цол хүртэж, төр ард түмнийхээ төлөө, үндэсний бичиг соёл, их утга зохиолынхоо төлөө зүтгэж байна. Яруу найрагчдыг хайрлах хэрэгтэй юм. Тэр тусмаа бүсгүй найрагчдыг бүр их хайрлах л хэрэгтэй байгаа юм даа. Зүрхнийхээ гадна байлгаж болохгүй хүмүүс.

-Ер нь сүүлд нь асуухад, энэ цаг үе ямар цаг үе байна вэ?

-Энэ цаг үе бол утга зохиол гэдгийг огтоос мэдрэхгүй, яруу найраг гэдгийг мэдэхгүй. Дэндүү хөрзгөр хүйтэн цаг үе байна. Эрхтэн дархтанууд албан тушаалдаа эрдсэн, бардсан, түшмэл зантай нөхдөөр төрийн алба дүүрсэн юм уу даа гэж өөрийн эрхгүй бодогддог. Ийм түшмэдүүдэд Хулан яснаасаа дургүй байсан. Ёстой л зүрхийг нь чичиртэл үгээ хэлдэг байсан. Хажуунаас нь “Хулаан, чи болиоч” гэж бараг хэлчихмээр хатуу үнэнийг ил цагаан хэлдэг байсан. Энэ бүхэн өөрт нь гай болсон ч юм билүү гэж бодогдох юм.

Categories
спорт

​УКРАИНЫ ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ДАВОСЫН ЧУУЛГАНД ЦАХИМААР ОРОЛЦОВ DNN.MN

 

Украины Ерөнхийлөгч Володимир Зеленский Давосын чуулганд цахимаар оролцох үедээ Оросын эсрэг тулалдахад нь шаардлагатай байгаа зэвсэг, танк, агаараас хамгаалах системийг яаралтай нийлүүлэхийг Барууны холбоотон улсуудад уриалав.

Давос хотноо болж буй Дэлхийн эдийн засгийн чуулганд хэлсэн үгэндээ тэрээр “Та нарын шийдвэр гаргаж чадахгүй эргэлзэж байх хугацааг террорист улс аллага үйлдэхэд ашиглаж байна” гэжээ. Герман улс өөрийн оронд үйлдвэрлэдэг “Барс” танкийг Украинд нийлүүлэх эсэхдээ эцсийн шийдвэр гаргаж чадахгүй байгаа нь олон нийтээс ихээхэн шүүмжлэл дагуулж байгаа билээ. Одоогоор Польш, Финлянд улсууд Украинд тус танкийг нийлүүлнэ гэдгийг мэдэгдээд байгаа юм. Гэхдээ эдгээр танкийг үйлдвэрлэсэн Германы зөвшөөрөл зайлшгүй шаардлагатай юм. Харин Германы Канцлер Олаф Шольц танк нийлүүлэх эсэхдээ тодорхой хариулт өгөөгүй байгаа бөгөөд Герман улс Украинд маш их хэмжээний тусламж үзүүлж байгааг сануулжээ. Үнэхээр ч Герман улс Украинд үзүүлж буй тусламжийн хэмжээгээрээ АНУ-ын дараа хоёрдугаарт орж байгаа юм. Түүнчлэн Украиныг сумаар хангахын тулд үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлж, Украинд орчин үеийн, маш үр дүнтэй зенитийн пуужингийн систем нийлүүлснээ Олаф Шольц сануулсан юм.

Categories
ардын-цолтон спорт

СЕРГЕЙ ЛАВРОВЫГ УУЧЛАЛ ГУЙХЫГ ШААРДАВ DNN.MN

Европын Еврейн конгресс “ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд Сергей Лавров АНУ-ын Оросын талаар баримталж буй бодлогыг Адольф Хитлерийн авч явуулсан еврейчүүдийн эсрэг харгис бодлоготой адилтгасандаа уучлалт гуйх ёстой” гэж үзсэн байна. Энэ тухай тус конгрессын цахим хуудаст нийтлэгдсэн мэдэгдэлд дурджээ. Европын Еврейн конгрессийн ерөнхийлөгч Ариэль Музикант “Сайд Лавров ардчилсан орнуудын эвслийн үйл ажиллагааг Холокостын үеэр Хитлер зургаан сая еврейг хавчиж, хөнөөхийг оролдож байсантай адилтгасан ичгүүртэй харьцуулалт биднийг цочирдууллаа. Тиймээс Оросын сайдыг уучлалт гуйхыг шаардаж байна” гэжээ.

ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд Сергей Лавров хэвлэлийн бага хурлын үеэр Хитлер еврейчүүдийн эсрэг явуулсан ажиллагаа шиг АНУ өнөөдөр Оросын эсрэг үйл ажиллагаа явуулж байна гээд АНУ-ын Оростой сөргөлдөн, эвсэл байгуулсныг Наполеон, Адольф Хитлер нарын үйл ажиллагаатай харьцуулсан юм. Оросын дипломатуудын тэргүүн “Наполеон Европыг Оросын эсрэг дайчилсан шиг АНУ Хитлерийн нэгэн адил Европын холбоо болон НАТО-гийн гишүүн орнуудын эвсэл Украинаар халхавчилж, Оросын эсрэг дайтаж байна” гэж хэлсэн юм хэмээн ”LENTA” мэдээлэв.

Г.АМАРСАНАА

Categories
спорт

ГАЗРЫН ТОСНЫ БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ТӨРЛӨӨС НЬ ШАЛТГААЛАН ХОЁР ТУСДАА ҮНИЙН ХЯЗГААР ТОГТООХООР БОЛЖЭЭ DNN.MN

Далайгаар нийлүүлж буй Оросын түүхий газрын тос болон газрын тосны бүтээгдэхүүний үнийг хязгаарлах бодлогод оролцож буй орнуудын төлөөлөгчид газрын тосны бүтээгдэхүүний төрлөөс нь шалтгаалан хоёр тусдаа үнийн хязгаар тогтоохоор тохиролцжээ. Энэ тухай АНУ-ын Сангийн яамны тэргүүн дэд сайд Адевале Адейемо холбоотон орнуудын төлөөлөгчидтэй өчигдөр хийсэн цахим уулзалтын дараа мэдээлсэн байна.

Түүний мэдээлснээр, АНУ болон тус улсын холбоотон орнуудын дэд сайд нар түүхий газрын тосны үнийн хязгаараас гадна, боловсруулсан бүтээгдэхүүнд хоёр тусдаа тааз тогтоохоор тохиролцжээ. Тодруулбал, дизель түлш, бензин гэх мэт ихэвчлэн өндөр үнээр худалдаалдаг бүтээгдэхүүнүүд, мазут зэрэг хямд бүтээгдэхүүнүүдийн үнэд тусдаа дээд хэмжээ тогтоох аж.

“Эдгээр бүтээгдэхүүнийг худалдаалж буй зах зээлийн үнийн зөрүү их байгааг харгалзан үзвэл ийм арга нь боловсруулсан бүтээгдэхүүний үнийн хязгаарын бодлогыг илүү сайн нийцүүлэх боломжийг олгоно гэдэгтэй бид санал нэгдэв” гэж АНУ-ын Сангийн яамны тэргүүн дэд сайд онцлон тэмдэглэжээ.

Оросын газрын тосны бүтээгдэхүүний үнийг хоёрдугаар сард хязгаарлах төлөвтэй байгаа бөгөөд хоёрдугаар сард Европын Холбоо тэдгээрийг худалдан авахаа зогсоож, далайгаар тээвэрлэхийг хориглох юм. Үүнээс гадна, гуравдугаар сард Оросын газрын тосны үнийг хязгаарлах механизмд оролцож буй орнууд түүнд хяналт шалгалт хийнэ. Далайгаар экспортолдог Оросын газрын тосны үнэд 12 дугаар сард тогтоосон тааз нь одоо нэг торх нь 60 ам.доллар байгаа юм. Үүний хариуд ОХУ тухайн гэрээнд үнийн дээд хязгаар тогтоох механизмыг шууд болон шууд бусаар тусгасан бол гадаадын аж ахуйн нэгжүүдэд газрын тос нийлүүлэхийг хориглосон билээ.

Categories
ардын-цолтон спорт

​АРДЧИЛЛАА ХАМГААЛЖ ЖАГСАВ DNN.MN

Тель-Авив хотод олон арван мянган израильчууд Ерөнхий сайд Бенжамин Нетаньяхугийн засгийн газрын шүүхийн тогтолцоог шинэчлэх төлөвлөгөөгардчиллын үндсийг алдагдуулна гэж эсэргүүцэн жагсав.Израилийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр 100 мянга орчим хүн эсэргүүцлийн жагсаалд оролцсон гэж мэдэгджээ. Долоо хоногийн өмнө өөр нэг жагсаал болсон бөгөөд Нетаньяху болон түүний хэт үндсэрхэг үзэлтэй, хэт үнэн алдартны засгийн газрыг эсэргүүцсэн олон арван мянган хүнийг хамарсан юм.

Эрх мэдлийн тэнцвэргүй байдал нь шүүгчид болон засгийн газрын хуулийн зөвлөхүүдэд хууль боловсруулах болон засаглалд хэт их эрх мэдэл олгосон гэж засгийн газар үзэж өөрчлөлт хийх гэж байгаа юм. Харин Нетаньяху сөрөг хүчний эсэргүүцлийг үл харгалзан өөрчлөлтийг үргэлжлүүлнэ гэж амласан билээ.

ЭсэргүүцэгчидТель-Авив хотын төв гудамжуудыг дүүргэж, Израилийн далбааг барин “Манай хүүхдүүд дарангуйлагч дэглэмд амьдрахгүй”, “Израиль, бидэнд асуудал байна” гэсэн лозун барьсан байв.“Энэ бол улс орноо хамгаалах жагсаал” гэж жагсаалд нэгдсэн сөрөг хүчний удирдагч, Ерөнхий сайд асан Яир Лапид мэдэгдээд “Ардчиллаа хамгаалахын тулд хүмүүс өнөөдөр энд ирсэн” гэжээ. “Бүх үеийнхэн санаа зовж байна. Энэ бол тоглоом биш” гэж жагсагч оюутан хэлжээ.

Энэ долоо хоногийн эхээр авлигын хэргээр шүүгдэж буй Нетаньяху эсэргүүцлийн жагсаалыг үл харгалзан шүүхийн шинэчлэлийн төлөвлөгөөг үргэлжлүүлнэ гэж амласан бөгөөд энэхүү өөрчлөлт нь Нетаньяхуг авлигын хэргээр шүүхээс ялаас мултрах эсвэл шүүхийн хэргийг бүрмөсөн алга болгоход тусална гэж жагсагчид үзэж байгаа аж.

Categories
спорт

БАРУУНЫ ОРНУУД УКРАИНД ШИНЭЭР ЗЭВСЭГЛЭЛ ТЕХНИК НИЙЛҮҮЛЖ ЭХЭЛЛЭЭ DNN.MN

Украинд цэргийн тусламж үзүүлэх “Рамштейн-8”-ын уулзалт өнгөрсөн долоо хоногт болж, барууны орнуудаас дараах зэвсэглэлийг шинээр нийлүүлэхээр боллоо. Үүнд:

  • 8 нэгж Avenger зенит пуужингийн цогцолбор;
  • 3 нэгж Patriot зенит пуужингийн цогцолбор;
  • 7 нэгж Gepard зенитийн өөрөө явагч их бууны төхөөрөмж;
  • Iris-T зенит пуужингийн цогцолбор;
  • NASAMS системд зориулсан пуужингууд;
  • 58 нэгж Bradley хуягт тээвэрлэгч;
  • 40 нэгж Marder хуягт тээвэрлэгч;
  • 90 нэгж Stryker хуягт тээвэрлэгч;
  • 350 нэгж жийп;
  • 19 нэгж гаубиц;
  • 12 нэгж Challenger-2 хүнд танк;
  • Т-72 танкууд;
  • Нисдэг тэрэгнүүд;
  • Олон мянган тооны их бууны сум болон бусад зэвсэглэл, техник багтаж байна. ЭХ СУРВАЛЖ: iss.gov.mn