Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Балжирын Догмидтой ярилцлаа.
-Ардын хувьсгалын 100 жилийн уралдаанд таны “Дайны жилийн хүүхнүүд” өгүүллэг түрүүлсэн. Гэтэл “Хуучин өгүүллэгээрээ түрүүллээ, Догмидын түрүүг хүчингүй болгож дараагийн хүнд нь тэргүүн шагналыг нь олгоё” гэсэн шүүмжлэл гарсан. Та ч хариу мэдэгдэл хийсэн байна лээ. Юу болоод байна аа?
-Ардын хувьсгалын 100 жил гэдэг бол хувь хүний амьдралд байтугай, нийгэм, улс гүрэнд түүхэн том үйл явдал. Тиймээс 100 жилийг үзнэ гэдэг хүн бүрд тохиох хувь заяа биш. Энэ утгаараа Соёлын яам, Соёл урлагийн газраас зарласан, үндсэндээ Монголын төрөөс зарласан 100 жилийн ойн зохиолын уралдаанд миний бие оролцсон. Уран бүтээлч хүн өөрийгөө сорино гэхээсээ түүхэн их ойн тоосонд орж, нэрээ хавчуулж бүтээлээ өргөе гэж бодно. Зохиолч, уран бүтээлч бидэнд нэгэн зуунд ганцхан тохиох энэ ойд оролцоно гэдэг суварга сүншигтэй ижил юм. Ийм л өндөр сэтгэлээр хандаж ойн уралдаанд бүтээлээ өгсөн. Миний “Дайны жилийн хүүхнүүд” өгүүллэг бол дайны жилийн хүүхнүүдийн зовлон жаргалыг эдүгээ цагт хийж буй киноны үйл явцтай харьцуулж, уран сайхны хувьд өнгөрсөн, одоо цагийг зэрэгцүүлж гаргасан маш сонин зохиомжтой бүтээл. Гэнэтхэн нэг хүн гарч ирээд “допингтой өгүүллэгэ түрүүллээ, хуучин зохиол нь” гээд бичээд унадаг юм байна. Чимэгбаатар гэнэ үү, утга зохиолын ертөнцөд би тийм хүн танихгүй, огт сонсоогүй. Ингэж хүний ор үндэсгүй худлаа гүтгэж болохгүй. Энэ бол маш аюултай, хорлонтой.
Би бол нэр төрөө бодохоос гадна өгүүллэг, уран бүтээлийн хувь заяан дээр санаа зовж байна. Мөн уншигчид буруу ойлголт авбал эвгүй. Энэ Догмид чинь бүр тартагтаа тулаад, шавхагдаад, бүр сүүлдээ цагаандаа гарч 100 жилийн өндөр ойд хуучин нойтон өгүүллэгээрээ оролцож шагналыг нь авдаг болоо юу даа гэж бодвол яана. Тийм завхарсан юм гэж юу байх вэ. Би шинэ өгүүллэгээ өгсөн. Монголын ард түмэн уншигч олон намайг мэднэ дээ. Би бол тэгж ганц хоёр өгүүллэг бичих гэж сандарч барьц алдах хүн биш. Надад одоо ном бүтээлдээ оруулаагүй, сонин хэвлэлд гаргаагүй 20 шахам шинэ өгүүллэг байж л байна. Би бол 10, 20 өгүүллэг босч суухдаа л бичих хүн. Манай утга зохиолын ертөнцөд ийм хөгийн, хэн ч мэдэхгүй, хэн ч биш юмнууд орж ирээд бусдын сэтгэл санаа, уншигчдын дунд яс хаяж байна. Энэ бол цаанаасаа бодлогоор л явж байгаа. Ер нь авьяасгүй хүмүүс чинь ийм байдаг юм. Хүн өөрийг нь тоохгүй болохоор олны анхаарлыг өөр дээрээ татаж, олны танил болохын тулд хэн нэгэн нэртэй төртэй хүнийг барьж авч, гутааж доромжилж доош нь хийх ийм ажлыг хийдэг. Хуучин нийгмийн үеийн хамгийн арчаагүй, хамгийн болхи ядарсан арга энэ.
-Таны хэлсэнчлэн уншигч олон, Монголын ард түмэн таныг мэднэ ээ. Ерээд оны дунд үед агуу Дооров, Дамбадаржаагийн Намсрай, Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн, Жагдалын Лхагваа гээд жинхэнэ аваргууд ид бичиж байхад тэр том өрсөлдөөн дундуур дайрч “Утгын чимэг”-ийг гурван удаа хүртэж дархан аварга гэдгээ тогтоож өгснийг мэдэх юм?
-Жинхэнэ алдартай, манай алтан үеийн том зохиолчид байхад би өөрийнхөө оюуны хүч, ур чадвараа шавхаж “Утгын чимэг” богино өгүүллэгийн наадамд гурав түрүүлж, олон удаа айрагдсан. Тэгэхээр ард түмэн намайг мэднэ гэж хэлээд байгаа юм. Би бол олон нийтийн сүлжээнд юм бичээд, над руу чулуу шидсэн нэгэн рүү дайрч давшлаад байдаг хүн биш. Энэ удаад бүтээлээ бодлоо. Намайг уншдаг, хүндэтгэдэг мянга мянган хүмүүсийг бодлоо, тэдний итгэл сэтгэлийг бодлоо. Би бол Чимэгбаатар гэж хүний хэлснээр тэгж их ойн уралдаанд хуучин өгүүллэгээ сойж, аймгийнхаа наадамд дал мөр нь гандсан хуучин тэрлэгээрээ гоёж явах тийм ёс суртахууны доголдолд орчихсон, өчүүхэн өт хорхой биш. Хуучин өгүүллэгээ бариад Ардын хувьсгалын 100 жилдээ очиж уншигчидаа, ард түмнээ, өөрийгөө доромжлох хүн биш. Олны хүртээл болоогүй бүтээлүүдийнхээ ёстой нөгөө олон адууны захаас хурдан хурцыг нь бариад унадаг шиг ямар ч уралдаан зарласан аль ч өгүүллэгийг нь аваад очсон шагналыг нь би авна. Үүнийг харин бардам хэлэх байна. Ер нь тэгээд би дээр хэллээ. Хүний нэрийг гутаадаг, ердөө хов живээр хөөцөлддөг доктор гээчид олон болжээ. Сүүлийн үед доктор, гавьяат нэр хүндээ, үнэ цэнээ алдсан, утгагүй болсон. Нэг хүнээр юм бичүүлээд түүнийгээ уншчихдаг болсныг нуухгүй. Хэдэн хүнд хоол цай өгөөд хамгаалчихдаг. Би Чимэгбаатар гэж хүнийг ийм хүн гэж хэлж байгаа юм биш. Өөрийгөө доктор гэж хэлсэн болохоор зарим нэг докторуудын тухай хэлж байна. Хуучин цагт Содовын Баясгалан гэж тэр аварга эрдэмтнээр зургаан хүн докторын ажлаа бичүүлж байсныг би нэртэй устай нь мэднэ. Тэр хүмүүс өнөөдөр жигтэйхэн том докторууд гээд байж л байна. Эрдэмтэн мэргэдийн дундуур ийм хөгийн юмнууд гарч ирдэг. Өвс ногоон дунд шарилж ургадаг шиг ургадаг л байхгүй юу. Өөрөө олны анхаарал татсан, хүнд өгөөжтэй нийгэмд тустай, улс орны хувь заяа ирээдүйд гарц гаргалгаа болсон тийм зүйл хийгээгүй. Тухайлбал, утга зохиолд гэхэд шинэ зүйл эрэлхийлсэн, шинэчлэлийн салхи ханхлуулсан, шинэ юмны шан татах хэмжээний юм байхгүй, иймд чадахгүй болохоор хүн рүү дайрдаг, хов жив, жижиг сажиг юм хөөцөлдлдөг ийм “доктор” нэртэй хүмүүс олон болсон.
-Намайг ингэж гүтгэснээрээ 100 жилийн төрөөс зарласан уралдааныг харлууллаа, дээрээс нь шүүгчдийг эвгүй байдалд орууллаа гэж та хэлсэн байсан?
-Уралдааны шүүгчдийг Соёлын яам, соёл урлагийн газраас томилсон. Мэдээж энэ цагийн нэртэй эрдэмтэн мэргэд, олны хүндэтгэл хүлээсэн, нийгмийн зүтгэлтнүүд байж таараа. Би ямар хүмүүс байсныг нь мэдэхгүй байна. Өгүүллэг, тууж, роман гээд зөвхөн үргэлжилсэн үгийн төрөлд олон бүтээл ирсэн, тэр бүгдийг ганц хоёр хүн уншаад шалгаруулчихгүй нь ойлгомжтой. Наад зах нь арваад хүн байгаа. Өгүүллэгийн төрөлд гэхэд энэ цаг үед бичиж байгаа бүх уран бүтээлчид оролцсон, 80-аад өгүүллэг ирсэн гэж байна лээ. Чимэгбаатар гэж энэ хүн надад итгэдэггүй юм аа гэхэд уралдааны шүүгчид эрдэмтэн мэргэдэд итгэмээр юм, өөрөө доктор гээ биз дээ. Хэрвээ “Миний дайны жилийн хүүхнүүд” өгүүллэг урьд өмнө нь ямар нэг ном сонинд хэвлэгдэж олны хүртээл болсон бол он сартай нь олоод ир. Би чамд уралдааны тэргүүн шагнал болох гурван сая төгрөгийг бүтнээр нь өгье гэж Чимэгбаатар гэж залууд хэлж байна. Хэрвээ тэгж чадахгүй бол надаас уучлалт гуй. Надаас уучлалт гуйхгүй бол гүжирдэж гүтгүүлснийхээ хариуд би шүүхээр нэр төрөө сэргээлгэнэ. Ер нь иймэрхүү өт хорхойнууд энд тэнд атаархлын хар хороо гоожуулаад, уран сайхны агаарыг бохирдуулаад уншигчдыг доромжлоод, шүүгчдийн доромжлоод, намайг доромжлоод байгаа нь эгдүү хүргэж байна. Хүн хүнийг хардах эрхтэй, шүүмжлэх, буруу зөвийг нь хэлэх хэрэгтэй. Гэхдээ хөдөлшгүй баримттай, үнэнтэй байх хэрэгтэй. Түүнээс илтээр гуйвуулж гутаан доромжилж нэр төр, бүтээл туурвилд нь халдана гэдэг байж боломгүй. Хэрвээ Чимэгбаатар гэж нөхрийн хэлснээр допингтой өгүүллэг түрүүлсэн бол ямар олиг байхав дээ.
-Таны уралдаанд өгсөн өгүүллэг дайны жилийн үйл явцыг одооны юмтай холбосон шинэ бүтээл байх нь, тийм үү?
-Тэгэлгүй яахав. Энэ чинь чөлөөт сэтгэлгээний модерн өгүүллэг. Дайны үеийн хүүхнүүдийн зовлон жаргал явна. Тэгснээ гэнэтхэн өнөөдрийн киноны зураг, Дандар баатрын тухай дайны үеийн киноны зураг авч байгаа хэсэг ороод ирнэ. Хуучин арга барилаар байдаг л нэг программаар биччихсэн өгүүллэг биш. Захын хүн гар хурууны үзүүрээр биччих өгүүллэг биш. Хэрвээ тийм өгүүллэг байсан бол тэр олон мэргэжлийн шүүгчдийн шүүлтийг яаж давах вэ дээ. Ороо нь гарсан бууран тайлаг шиг юмнууд өөрсдийгөө зохиолч найрагч гээд үсээ ургуулчихсан, архи үнэртүүлсэн нөхдүүд дээр үед байлаа. Тэд хэзээ ч зохиолч, найрагч болж чадаагүй. Сайн уншигч ч байж чадаагүй дууссан, тийм хүмүүсийг би мэднэ. Харин тэд бол мандаж бадарч, сайн сайхан яваа хүмүүсээ гутаах гэж, нэр төрийг нь доош нь чангаах гэж зүтгэдэг. Тэр нь хөөрхий минь газар авдаггүй. Аль ч цагт, аль ч нийгэмд тийм юмнууд байдаг, гайхах юм биш. Гэхдээ утга зохиолын ертөнцөд би нэрийг нь ч сонсоогүй хүн над руу ингэж дайрч байгаа нь миний дургүйг хүргэж. Би дахин хэлэхэд, зохиол бүтээлийнхээ ирээдүйн хувь заяанд санаа зовж байна. Намайг үхээд өгсний дараа юу ч гэж ярьж мэдэхээр байна, юм юм бодогдож байна.
-Сүүлд та Шолоховын “Дөлгөөн дон”-ыг үргэлжлүүлэн бичиж шуугиан тарьсан даа?
-“Дөлгөөн дон”-ыг 1958 онд Базарын Дэшцэрэн агуу орчуулагч хүн орчуулсан. Намайг арван хэдтэй хүүхэд байхад орчуулсан. “Дөлгөөн дон” бол хүүхэд байхаас миний ширээний ном байсан. Үндсэндээ би бол “Дөлгөөн дон”-оор өвчилсөн хүн. Яаж ийм зэрэг зиндааны зохиол бичих үү гэж бодоод олон жил бараг 50-60 жил бодож байсан. Манай гаригийн бахархал болсон агуу их Шолохын дутууг нөхөж, дундуурыг нь дүүргэж бичсэн юм биш. Зөвхөн Догмид биш, ерөөс монгол хүн монгол зохиолч дэлхийн сонгодгийн хэмжээнд хүрэхээр ур хийцтэй үзүүлж харуулах юмтай зохиол бичиж чадах нь уу гэдгээ би монгол зохиолчдын өмнөөс өөр дээрээ туршсан юм. Шолоховын “Дөлгөөн дон” гэдэг нэр нь байгаа болохоос тухайн зохиолоос санаа сэдэл авсан, хуулсан, ашигласан юм байхгүй.
Бүгдийг өөрийнхөө ертөнцөөс шинээр бичсэн. Уг роман дуусахад бүх баатруудын үхэх нь үхээд үрэгдэх нь үрэгдээд, сураггүй болох нь болоод, нэг үе нөгөө үеэр солигдоод баатрууд нь байхгүй болоод дуусч байгаа. Өөрийнхөө ир чадлыг сорьж үзэх, мөн монгол хүн сэдвээ олоод зохиомж олсон үед бичгийн талаасаа ур ухаан, сэтгэлгээний талаасаа дэлхийн хэмжээнд ямархан байна гэдгийг би өөр дээрээ туршиж үзсэн л байхгүй юу. Түүнээс биш “Дөлгөөн дон”-ыг үргэлжлүүлээд би биччихлээ, цаана нь гарчихлаа, алаад хаячихлаа гэж хэлэхгүй.Түүнийг нь уншигч олон ард түмэн хэлнэ. Үнэлж цэгнэж дүнг нь тавина.
-Сүүлд хоёр роман гаргасан. Нэг нь “Дөлгөөн дон”, нөгөө нь…?
-“Бүргэд тэнгэрт хальдаг” гэж Галдан Бошигтын тухай роман. Орос, халимаг, тува, буриад дээр Хасбаатарын Мэргэн орчуулж гаргасан. Оростой нь хамт би нэг хавтсанд хийгээд сая роман болгож гаргалаа. Хальдаг гэдгийг нисдэг, үхдэг гэж хоёр утгаар ойлгож болно. Дөнгөж сая хоёр сарын өмнө хоёр роман гаргачихаад сууж байна. Зүүн гарын үндэсний баатар Галдан Бошигтын тухай түүхэн бөгөөд уран сайхны роман. Жижиг өгүүллэгээр тэгж би оролдохгүй. Миний хэдэн өгүүллэг бол имтэй тамгатай, ард түмэн уншигч олон хотонд байгаа мал шигээ мэддэг. Догмидын ганц өгүүлбэрийг мэднэ. Даруу бусаар хэлэхэд, надад дургүй хүн хүртэл миний өгүүллэг зохиолуудыг эрж хайж унштал нь бичдэг. Би чамд дургүй, гэхдээ зохиолыг нь уншихгүй байж чадахгүй гэж хэлдэг. Би ямар хүн бүгдэд таалагдсан ариусч гэгээрсэн бурхан биш дээ.
Уншигчдынхаа урмыг хугалахгүйн тулд, тэдний намайг гэсэн бахархлыг мөхөөчихгүйн тулд, үндсэндээ намайг уншдаг, хүндэтгэдэг хайрладаг бүхнийг өөрөөсөө холдуулчихгүйн тулд өөрийгөө шавхаж хэрэглэж, өөрийгөө үрж барж, үзэгнийхээ үзүүр шиг өөрийгөө элээж байж ганц хоёр өгүүлбэр бичдэг. Түүнээс биш би орос авгай оймс нэхэж байгаа юм шиг өдөр бүр юм бичээд алдаршаад байдаг хүн биш ээ. Өөрийгөө тарчлааж зовоож байж бичдэг. Зарим хүн надад хэлдэг юм, чи миний аавын тухай, эсвэл авгайгийн тухай ч юм уу уран сайхны өгүүллэг бичээд өгөөч. Чамд бол юухан байхав гэдэг. Чи өөрөө зохиол найрагч хүн мэднэ дээ. Зохиол бичих тийм амархан юмуу, гар хөлийн үзүүрээр, санаан зоргоороо юмнаас юм хуулж байгаа юм шиг хийчихдэг ажил юмуу. Зовлонгүй, амархан бичигдсэн зохиол бол үнэндээ зохиол биш л байхгүй юу. Тууж романы уралдаан байгаа. Түүн дотор миний тууж явж байгаа байхгүй юу. Түүнийг сааруулах гэсэн, агаарыг нь бохирдуулах гэсэн цаанаас нь магадгүй зориудаар хийж байгаа ажил гэж би харж байна.