ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн Хөрш орон, стратегийн түншлэлийн салбарын эрхлэгч, эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, док-тор профессор А.Нямдолжинтой ярилцлаа.
-Монгол, Оросын найрамдалт харилцааг сэргээхэд ямар ажлууд хийгдэж байна?
-1990 онд ЗХУ задарч, манай хоёр улс ардчилал, чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжсэнтэй холбоотойгоор харилцаа, хамтын ажиллагаа зогсонги байдалд орсон. 2000 онд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин Монгол Улсад айлчилсны дараа хоёр ул-сын харилцаа нэлээд эрчимтэй сэргэж эхэлсэн.Энэ нь Монголын уул уурхайн салбар дэлхийн томоохон гүрнүүд, хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татаж эхэлсэнтэй холбоотой. Ийнхүү Асгатын мөнгөний орд, Таван Толгойн нүүрсний орд, Дорнодын ураны ордыг ашиглах, зөвлөлтийн үеийн нөлөөг сэргээхэд анхаарлаа хандуулах болсон.
Өнөөдөр Монгол-Оросын харилцааны стратегийн түншлэлийн түвшинг тодорхойлсон дөрвөн тулгуур баримт бичиг байна. Тухайлбал, 1993 оны нэгдүгээр сарын 20-нд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбатын ОХУ-д хийсэн төрийн айлчлалын үеэр Монгол, Оросын хооронд байгуулсан “Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ”, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин 2000 оны арваннэгдүгээр сард Монгол Улсад айлчлах үеэр байгуулсан “Улаанбаатарын тунхаглал”, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр 2006 оны арванхоёрдугаар сард ОХУ-д айлчлах үеэр байгуулсан “Москвагийн тунхаглал”, 2009 оны наймдугаар сарын 25-нд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Медведев Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар Монгол Улсад айлчлах үеэр байгуулсан “Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд стратегийн түншлэл хөгжүүлэх тухай Тунхаглал” юм. Хоёр орны харилцааны эрх зүйн үндэс болсон эдгээр тулгуур баримт бичиг нь хоорондоо нягт харилцан уялдаатай, бие биеэ дэс дараалан нөхөн баяжуулж ирсэн.
Монгол, Оросын өндөр дээд хэмжээний айлчлалууд тогтмолжин, улс төрийн түвшний харилцаа маш сайн явж байна. Гэвч хоёр орны харилцаанд шийдвэрлэвэл зохистой хэд хэдэн тулгамдсан асуудлууд бий. Тухайлбал, эдийн засгийн харилцаа байна. Гэтэл манай хоёр орны эдийн засгийн харилцаа нь улс төрийн түвшний харилцаа шиг сайн байж чадахгүй байна. Сүүлийн 25 жилийн хугацаанд Оростой хийсэн худалдаа тасрахгүй алдагдалтай явж ирсэн. Зөвхөн 1993 онд эерэг гарсан байдаг. Худалдааны алдагдалд нөлөөлж байгаа нэг хүчин зүйл бол Монгол Улс Оросоос нефтийн бүтээгдэхүүнийхээ 90 гаруй хувийг импортлон авдаг явдал юм. Монголоос гарч байгаа экспортын бүтээгдэхүүн цөөн нэр төрлийн бараа гардаг. Иймд бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх, Монголын экспортын гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүн болох махны экспортыг нэмэгдүүлэх нь чухал. Сибирийн хүн ам Монголын махны гол худалдан авагч, хэрэглэгч байсаар ирсэн ба ойр байгаа энэ боломжоо бүрэн хэмжээнд ашиглахын тулд мал эмнэлэг, хорио цээрийн асуудлыг боловсронгуй болгож, стандартын шаардлагыг хангах явдал чухал. Украины хямралтай холбоотой Оросын эсрэг өрнөдийн орнуудын авсан хориг арга хэмжээг ашиглахад ч оройтойгүй байна. Түүнчлэн Евразийн эдийн засгийн холбоотой Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулан тариф болон тарифын бус саадыг арилгах замаар худалдааны алдагдлыг бууруулах боломжтой. Энэ хүрээнд Монголын Талын зам, Оросын Евразийн эдийн засгийн холбоо, Хятадын Торгоны замын эдийн засгийн бүсийг уялдуулан эдийн засгийн коридорт хамтран ажиллах зэрэг олон шинэ боломжууд гарч ирж байна.
-Сүүлийн үед “Эрдэнэт” үйлдвэрийг тойрсон асуудал олны анхаарлын төвд байгаа. ОХУ-ын зүгээс “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төрд шилжүүлсэн асуудалд ямар байр суурьтай байгаа бол?
-“Эрдэнэт” бол эрт орой хэзээ нэгэн цагт Монголд ирэх нь тодорхой байсан. Олборлолт хийгдэж байгаа, хэвийн ажиллаж байгаа үйлдвэрийг хувь заяагий нь шийдүүлэхээр өгч байгаа нь Оросын талд ашигтай байх, нэр хүндээ бодсон ч гэсэн нөөц нь шавхагдсаны дараа хаяж гарснаас дээр л дээ. Тэгээд ч тийм үнэтэй худалдаагүй, Орос улсын эдийн засаг хүнд байгаа өнөөгийн нөхцөлд гадаадад байгаа зарим жижиг үйлдвэрүүдээ зарах шийдвэр гаргасан тэрний нэг нь энэ болов уу. Ер нь бол Орос улс 2000 онд үйлдвэрт оруулсан хөрөнгөө, ашгаа хийчихсэн. Тэгэхдээ 49 хувь шилжсэн цаг хугацаа, арга зам, дараах үйл ажиллагаанууд урьдаас төлөвлөгдсөн байх магадлалтай.
-Тэгвэл төмөр замын асуудлыг яаж шийдэх ёстой вэ. Оросууд төмөр замаа хятадуудад зарна гэж яригдаад байна?
-Орос улсын хувьд төмөр зам бол хэзээнээсээ стратегийн өндөр ач холбогдолтой салбар байсаар ирсэн. Монголын төмөр зам баригдах гол шалтгаан ч гэсэн энэ геополитикийн өндөр ач холбогдолтой. Тиймээс Хятадад зарах гэж байгаа гэж ярьж байгаа нь үндэслэлгүй, зарвал маш юмаар сольж таарах байх. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд ч муугаар нөлөөлөх асуудал. Монгол орны хөгжил төмөр замтай шууд холбоотой учир төмөр замын шинэчлэлийн асуудал их яригдаж байна.ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины 2014 оны есдүгээр сарын 3-нд Монголд Улсад хийсэн ажлын айлчлалын үеэр УБТЗ-ын шинэчлэл, хөгжлийн стратегийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулж, хамгийн багадаа 890 сая ам. долларын өртөгтэй төмөр замын салбарын шинэчлэл, бүтээн байгуулалт, тээвэрлэлтийг нэмэгдүүлэх, цахилгаанжуулах, хос болгох ажлыг 2020 он гэхэд дуусгахаар тохиролцсон.
-Хоёр улсын төмөр замын гэрээний шинэчлэлд юу, юу тусгах вэ?
-БНМАУ-ын Засгийн газар ЗХУ-ын Засгийн газар хоорондын 1949 оны хэлэлцээрийн дагуу Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх ямар ч татвар төлдөггүй цорын ганц аж ахуйн нэгж юм. Тиймээс юуны түрүүнд гэрээнд өөрчлөлт оруулж татвар төлдөг аж ахуйн нэгж болох хэрэгтэй. Манай улсын төмөр замын өнөөгийн байршил маш тохиромжгүй байдаг. Хот дундуур явсан төмөр зам нь Улаанбаатарын дэд бүтцийг тэлэхэд саад учруулдаг. Тэгэхээр төмөр замыг Богд уулын араар тавиад хотын байршлыг томруулж, чөлөөлөх асуудал яригдана. Техникийн шинэчлэлүүд хийгдэж байгаа ч гэсэн одоогийн түвшинд хүрсэн хангалттай шинэчлэлүүд хийгдэхгүй байгаа. Энэ талын шинэчлэлийг хийх нь хамгийн тулгамдсан асуудал. Төмөр замыг хос болгох, цахилгаанжуулах, бараа эргэлтийг нэмэгдүүлэх ёстой. Ингэснээр Орос, Монгол, Хятадыг дамнасан эдийн засгийн коридорын үр өгөөжтэй болоход нөлөөлөх нэг хүчин зүйл болж чадна.
-Монгол Улс Хятадын “Нэг бүс-нэг зам” бодлогын гадна үлдчихээд байгаа юм биш үү?
-Монгол Улс маань хоёр хөрштэйгөө газар нутгийн маргаангүй. Шашин хоорондын мөргөлдөөн байхгүй. Далай ламын айлчлал, дуучин С.Амармэндийн оросуудтай муудалцсан асуудал зэрэг нь хэдийгээр жижиг асуудал мэт боловч энэ нь цаад улсдаа үндэстэн, ард түмний дургүйцлийг төрүүлж магадгүй. Манай улс хоёр хөрштэйгөө харилцах дараа дараагийн харилцаанд нөлөөлж байгаа нь харагдаж байна. Тухайлбал, зээл тусламж болон уулзалтын товууд тодорхой хэмжээгээр хойшилж байна. Аливаа асуудал гарахад сошиал ертөнцийнхөн дураараа цуурч, сөрөг мэдээллүүдийг цацахгүй байх нь зүйтэй.
-Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барихад Хятадын тал хөрөнгө мөнгийг нь шийдээд өгье гэдэг. Харин Оросын талаас Байгал нуурын экологийн асуудлыг хөндөн тавьдаг. Сая Ц.Мөнх-Оргил сайдын айлчлалаар хоёр улсын эрдэмтдийн зөвлөл байгуулж, асуудлыг шийдэх нь зүйтэй гэж тохиролцсон байна. Манайх ямар бодлого баримтлах ёстой вэ?
-ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин жил бүрийн арванхоёрдугаар сард Холбооны хуралд илгээлт тавьдаг. 2016 оны илгээлтдээ В.Путин Байгал нуурын экологийн асуудлыг анхаарч үзэх хэрэгтэй гэж улсынхаа түвшинд тавьсан. Эндээс харахад манай баруун бүсийг хангаж байгаа цахилгааныг Орос хангаад өгье. Эгийн голын усан цахилгаан станцаа барихаа больчих гэсэн хандлага ажиглагдаж байна л даа. Хэрэв ийм тохиролцоонд хүрвэл маш хөнгөлөлттэй үнээр баруун аймгуудаа цахилгаанаар хангачих юм бол заавал Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барих шаардлагагүй. Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барьснаар Байгаль нуурын усны түвшин багасна гэдэг асуудал яригдаж байгаа нөхцөлд аль аль талдаа ашигтай байх үүднээс шийдэх нь зүйтэй.
-Орос Хятад руу нийлүүлэх хоолойгоо Монголоор тойруулчихлаа.Одоогийн тавьж байгаа шугамаар дамжуулж буй хий Хятадын хэрэгцээг хангаж дийлэхгүй тохиолдолд гурав дахь хувилбар нь Монголын нутаг дэвсгэрээр дамжуулах гарц байгааг зарим судлаачид ярьдаг. Манай улс энэ тал дээр ямар идэвх санаачилга гаргах ёстой вэ?
-Хийн хоолойн хамгийн сүүлийн хувилбар бол Алтайн хязгаараас Казахстан Монголын хооронд 56 км-ийн зайтай нутгаар Шинжаан Уйгар луу тавих хийн хоолойн асуудал байгаа. ОХУ-ын бодлого бол тэр хавийн газар нутаг нь түвэгтэй, хад асга ихтэй. Техникийн талаас нэлээд асуудалтай. Бодлого талаас нь харахад хийн хоолой тавих асуудал Монголыг тойрсон нь Оростой ямар нэг асуудлыг тохиролцоход манай төр засгийн удирдлагуудын хэлсэн амандаа хүрэхгүй, тэдний итгэлийг алдчихсан юм болов уу гэж харж болохоор.Оросын хувьд Монголын ашиг сонирхлыг харж үзэхээс илүү Хятад хийгээ хаагуур яаж авна гэдгээс шалтгаалах байх. Хятад улс 2020 он гэхэд Баруун бүсээ ядуурлаас гаргах том зорилт тавьчихсан байгаа.
-Д.Трамп ялснаар Орос, Америкийн харилцаа сайжирна гэж байгаа. Монголд ямар өгөөжтэй байх бол?
-Оросууд бол Д.Трампын ялалтыг нааштайгаар хүлээж авсан. Манай улс бол хоёр хөршийнхөө харилцааны тэнцвэр дээр оршин тогтносоор ирсэн. Хэрэв Орос, Америкийн харилцаа сайжирлаа гэхэд Орос, Хятадын харилцаа сулрах хандлагатай. Орос, Хятад сүүлийн 20-иод жилд маш нягт харилцаж ирлээ шүү дээ. Энэ харилцаа сулрах юм бол манайд таагүй нөлөө үзүүлж болох хандлагатай. Мэдээж хэрэг хоёр орны харилцааны тэнцвэрийг хадгалж үзэх, Америкийн зүгээс Хятадын талаар, Ази Номхон далайн бүс нутгийн баримталж байгаа бодлогоос харж байж энэ асуудал яригдах байх.
-Орос, Монголын боловсролын салбар хэрхэн өргөжиж байна вэ?
-Монгол Улсаас ОХУ-д анх оюутан суралцуулж эхэлсний 95 жилийн ой, Орост сургууль төгсөгчдийн “МАВСУЗ” холбоо байгуулагдсаны 45 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа. Ер нь ОХУ-аас Монголын оюутнуудад тэтгэлгээр суралцуулах квотынхоо тоог жил ирэх тусам нэмж байгаа. 1995 онд Орос, Монголын хоорондын боловсролын салбарын хэлэлцээрийг байгуулж эхлэхэд 34 оюутан тэтгэлгээр суралцуулж байсан бол өнөөдөр энэ тоо 450 болсон байна. ЗХУ-д 60-аад мянган оюутан сурч, өндөр боловсрол, мэргэжил эзэмшсэн. Үе үеийн монголчуудын нийгмийн бүх салбар дахь ололт амжилт, их үйлс, бүтээл улс орноо хөгжил, дэвшлийн шинэ шатанд гаргасныг энд тэмдэглэн хэлэх нь зүйтэй болов уу.