Нийгмийн сэтгэл судлаач Ж.Айганымтай ярилцлаа.
–Сайн байна уу. Эхлээд өөрийгөө товч танилцуулаач?
-Сайн байна уу, намайг Ж.Айганым гэдэг. МУИС-ийг 2013 онд сэтгэл судлаач мэргэжлээр төгссөн. Одоо МУИС-даа сэтгэл судлалын докторын түвшинд суралцдаг. Улс төр болон нийгмийн сэтгэл судлалаар мэргэшсэн. Итали улсад нийгмийн сэтгэл судлалаар мэргэжил дээшлүүлсэн. Мөн итали хэлний орчуулагчаар суралцаж төгссөн. Одоо сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөхөөс гадна сэтгэл судлалын багшаар ажиллаж байна.
–Нийгмийн сэтгэл зүй гэж юу вэ?
-Хүн нийгмээс ангид гадуур орших боломжгүй. Хувь хүн нийгмийн харилцаанд орж хөгжиж бие хүн болон төлөвшдөг. Тэгэхээр тухайн нийгмийн орчин хувь хүний сэтгэл зүйд нөлөөтэй байхаас гадна эргээд хүн, бүлэг, хамт олны зан үйл нь нийгмээ нөхцөлдүүлж, бүрэлдүүлж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, нэг зоосны хоёр тал юм.
–Өнөөгийн Монголын нийгмийн сэтгэл зүй залуучуудад хэрхэн нөлөөлж байна вэ?
-Өнөөгийн Монголын нийгэм хөгжил шинэчлэлийн явц дундаа ардчилсан засаглалтай улс орон болсноос хойш нийгмийн бүлгүүдэд маш их өөрчлөлтийг авчирсан
Тэр нь сайн болон сөрөг талтай байгаа. Нийгмийн бүлэг гэхээр их, бага, бичил бүлгүүд гээд яригдаад явна. Их бүлэг нь угсаатны бүлэг, шашны бүлэг гэх мэт байдаг. Бага бүлэгт байгууллага, хамт олон гэх зэрэг орно. Ардчилсан нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлсээс хамаарч ард түмний амьдралын хэв маяг, гэр бүлийн хүмүүжил, үнэт зүйл гээд олон зүйлсэд маш олон өөрчлөлтүүд гарч ирсэн. Том зургаар нь аваад үзвэл шашин шүтэх эрх чөлөөтэй холбогдож өмнөх үетэй харьцуулахад Христийн шашин, тэнгэр шүтлэг, мэдээж Монголын нийт иргэдийн дийлэнх хувь нь Буддын шашинтай байгаа. Ингээд нийт үндэстний итгэл үнэмшилд нэг талаас өөрчлөлт орж ирсэн. Нөгөө талаас эдийн засаг, санхүүгийн хэрэгцээнд тулгуурлаж 90-ээд оны үед дийлэнх гэр бүлүүд хүүхдүүддээ анхаарах халамж тавих нь суларсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл тухайн үед эцэг эхийн хүмүүжлийн хэв маяг хатуу чанга байсан. Бид хатуу гараар, зөнгөөрөө өсөж хүмүүжсэн гэж үзэж тайлбарлаж байгаа ид залуу насныхан буюу 28-45 насныхан одоогийн нийгмийн сэтгэл зүйн ерөнхий дүр зургийг гаргаж ирж байгаа юм. Гэхдээ зөвхөн ид залуу насныхан Монголын нийгмийн сэтгэл зүйг бүрдүүлнэ гэж хэлбэл учир дутагдалтай болно. Нас, насны үеийнхний өсөж хүмүүжсэн гэр бүлийн хүмүүжил, амьдралыг үзэх үзэл, мэдэрч туулсан туршлага өөр байдаг учир бид нийгмийн харилцаанд орох явцад зөрчилдөөн үүсэх шалтгаан болдог. Өнөөдөр 45-аас дээш насныхан одоогийн залуус нялцгай, үг дааж сураагүй, ачаалал даадаггүй гэж ярих хандлага их байгаад байна. Нөгөө талаас 1995-2010 онд төрсөн Z үеийнхэн гэж нэрлэгдээд байгаа залуус маань үзэл бодлоо чөлөөтэй нээлттэй илэрхийлдэг, болохгүй бол болохгүй, чадахгүй бол чадахгүй гээд хэлчихдэг. Өөрийн орон зай, хил хязгаараа хамгаалаад сурчихсан байгаа нь ажил, нийгмийн харилцаанд орж ирээд асуудал болоод байгаа мэт болчихоод байна. Уг нь бол бид орчин үеийн хөгжил дэвшил, шинжлэх ухаан, техник технологийн хөгжил дэвшлээ дагаад шинийг суралцах хүсэл тэмүүлэлтэй, хувь хүний болоод нийгмийн тодорхой бүлгүүдийн ялгаатай байдлыг ойлгож таньж мэддэг болоод байгаа. Улс төрийн талаар яримааргүй байвч одоогийн залуу үе ялангуяа оюутан, залуучууд, гэр бүл болоод удаагүй байгаа хосууд гадагшаа гарч амьдармаар байна гэх үзэл хандлага их байгаа шалтгаан нь бид дан ганц Монгол Улсынхаа хүрээнд л харж сэтгэж, суралцаж хөгжих биш Ази, Америк гээд тив улсынхаа хэмжээний хөгжил, дэвшил, нийгмийн боломжийг хардаг, мэдэрдэг болсонтой холбоотой. Одоо хэлд орж байгаа хүүхдүүд хүртэл хоёр хэлээр ярьдаг болсон цаг үе. Тэгэхээр хэл ярианы чадвар бол өөрөө хүний оюун ухаан, ухамсар, сэтгэлгээний хэв маягийг илэрхийлэх үндсэн хүчин зүйл болдог учир өнөөгийн залуус Монголын одоогийн нийгмийн хөгжил, дийлэнх олонхын массын сэтгэл зүйд сэтгэл хангалуун бус байгаа. Хувь хүний талаас эерэг, аз жаргалтай байгаа хэдий ч, нийгмийн нөхцөл байдлаа харахаар сөрөг мэдрэмжтэй байгаад байна.
–Залуучууд нийгмийн асуудлуудад яаж хандаж байна вэ?
-Улс төр болон нийгмийн асуудалд хандаж байгаа хандлагаар нь залуу үеийн дийлэнх олонх нь сул идэвхгүй хэв шинжтэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, идэвхгүй буюу хувь тавиландаа итгэх байдалтай байна. Ийм хэв шинжийн хүмүүс нийгэмд болж байгаа үйл явдалд оролцох сонирхол багатай байдаг. Яагаад сул идэвхгүй гэж тодорхойлж байна гэхээр саяхан болж өнгөрсөн нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн сонгуулийн ирцээс харж болно. 18-29 насны сонгогчдын ирц 30 гаруй хувьтай, 45-аас дээш насныхны 50 хувь, 65-аас дээш насныхны 70 хувь нь саналаа өгсөн байсан.
–Монголын хувь заяаг одоогийн залуучууд 10 жилийн дараа гэхэд салбар бүрд авч явна. Тэдний сэтгэл зүйн чадамж ямар байх ёстой гэж харж байна. Одоо ер нь хэр төлөвшиж байна вэ?
-Одоо цагт залуучуудын ихэнх нь өөрсдийн эзэмшсэн мэргэжлээс гадна хувь хүний хөгжил талдаа сурах, хөгжих, сонирхох, идэвх сайтай болсон. Сэтгэл судлалын шинжлэх ухааныг ч ихээхэн сонирхож подкаст, ном зэргийг их хардаг, уншдаг болсон байна. Залуучуудын сэтгэл зүйн чадамж талаас EQ буюу сэтгэл хөдлөлийн чадамж хамгийн чухал. Өөрийнхөө сэтгэл зүйн онцлогийг сайн мэддэг буюу би ямар үед бухимдаж тавгүйтдэг вэ гэдгээ мэддэг байх хэрэгтэй. Яавал сэтгэл зүйгээ тогтвортой байлгах вэ. Цаашлаад бусадтай харилцах харилцаанд ч өөр хэн нэгнийг сайн ойлгож харилцах нь чухал юм.
–Залуучуудын өдөр тутмын амьдралын хэв маягт сошиал орчинд өнгөрүүлэх цаг хугацаа тодорхой хувийг эзлэх боллоо. Энэ нь залуучуудын нийгмийн сэтгэл зүй бүрэлдэн тогтоход ямар нөлөө үзүүлж байна вэ?
-Бид сошиал орчинд их цаг хугацаа өнгөрүүлж байгаа нь бидний сэтгэл зүйн тогтвортой байдалд нөлөөлөх шалтгаан болж байгаа. Нойргүйдэл, биеийн эрүүл мэндэд хамгийн түрүүнд сошиал хэрэглээ сөрөг нөлөөтэй байна. Дээрээс нь амьд бодит харилцааг багасгаж байна. Гэртээ ирсэн хойноо эцэг эх нь ч, хүүхдүүд нь ч утаснаасаа зүүгдээтэй байгаа нь том аюул. Бид энэ асуудлыг сайн мэддэг ч бодит арга хэмжээ авдаггүй. Яг л тамхи татдаг хүмүүс тамхины хор хөнөөлийг сайн мэддэг ч үл тоодогтой ижил юм.
-Эерэг болон сөрөг нөлөө нь юу вэ?
-Эерэг нөлөөний хувьд байнга уулзаад холбогдоод байж чадахгүй байгаа хүмүүс хялбар байдлаар бие биетэйгээ харилцаж байна. Сошиал хэрэглээ өөрөө орчин цагт мэдээлэл х арилцааны үндсэн хэрэглүүр болсон. Сөрөг талаас цензургүйгээр аливаа мэдээллийг үнэн мэт шууд хүлээж авах, нийгэмд таагүй сөрөг мессэжүүдийг хүргэх шалтгаан болсон. Гэр бүл, эцэг эхчүүд насанд хүрээгүй ялангуяа бага болон дунд ангийн хүүхдүүдийн гар утасны хэрэглээг сайтар хянах шаардлагатай гэж харж байна.
–Сошиал орчныг ашиглахдаа сэтгэл зүйгээ яаж авч явбал зохилтой вэ?
-Тухайн хувь хүн өөрөө цагийн менежменттэй байх буюу өдөрт хэр удаан сошиал орчинд идэвхтэй байх вэ гэдгээ шийдэх нь чухал.
-Сошиал орчин инфлүүнсэр гэх шинэ ажлын байрыг бий болголоо. Тэдгээр хүмүүсийн зарим нь зорилготойгоор сошиал орчинд хэт нэг талыг барьсан, эсхүл сөрөг мэдээллүүдийг тарааж байгаа нь харагдах болсон. Үүнд залуу үеийнхэн яаж хандвал зохилтой вэ?
-Инфлүүнсэр хүмүүсийн хувьд тэдний нөлөөлөх нөлөөлөлд автахгүй байхад тухайн хувь хүн өөрөө цензуртэй, аливаа хүлээж авч байгаа мэдээллээ эргээд хянадаг, судалдаг байх нь чухал. Гэхдээ залуучуудын инфлүүнсэр гэж үнэлж харж байгаа хүмүүст тавих ерөнхий шаардлага өндөрссөн. Яагаад гэхээр өмнө нь хөөрхөн, сайхан гэх мэт гадаад байдалд татагдаж олон дагагчтай байдаг байсан бол сүүлийн жилүүдэд тухайн хүний үзэл бодол, амьдралын хэв маяг нь үнэхээр амьдралтай ойр байна уу гэдэг талаас сэтгэл хөдлөлөөр биш илүү логик, рациональ талаас харж дагадаг болсон байна.
–Нийгмийн сэтгэл зүйд сэтгүүл зүйн салбар хамгийн их нөлөө үзүүлдэг байх. Энэхүү салбар сошиал орчинд хэрхэн ажиллавал зохилтой вэ?
-Хамгийн зөв сэдвийг хөндлөө гэж бодож байна. Сэтгүүл зүй өөрөө ёс зүйн зарчмаа баримталдаг байх нь чухал. Бусдыг гүтгэх, гутаахгүй байх, бичсэн мэдээ мэдээллийнхээ хариуцлагыг хүлээдэг. Буруу ташаа мэдээлэл хүргэсэн бол эргээд засаж залруулдаг байх нь чухал. Хүний ухамсар сэтгэл зүй өөрөө эерэг гэхээс илүү сөрөг зүйлд амархан автдаг. Жишээ нь, дөрвөн хүн чамайг магтаад сайхан үг хэлээд ганцхан хүн чамд сөрөг зүйл хэлбэл тухайн хүн эерэг мэдээлэлд нь биш, сөрөг шүүмжид илүү анхаарч тухайн асуудлыг илүү удаан бодох хандлагатай байдаг. Тэгэхээр нийгэмд хүргэж байгаа эерэг сайн, сайхан мэдээллээс илүү сөрөг утга агуулгатай мэдээллүүд яагаад олон хүнд илүү амархан хүрдэг шалтгаан энэ юм. Тиймээс болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлсээ дурдах хэдий ч нийгмийн сайн сайхан, гэрэлтэй гэгээтэй тал руу ард түмний сэтгэл зүйг хөтөлж чиглүүлэх нь сэтгүүл зүйн салбарын нэг үүрэг юм.
Б.Баярмаа