Улс төрийн боловсролын академи, улс төр судлаач Б.Ариунбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Наадмын өмнө Анхдугаар чуулган хаалтаа хийлээ. Ингэхдээ Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг баталлаа. Шинээр байгуулагдсан Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг харж байхад ямар ололт, ямар дутагдал байна вэ?
-Ололт гэх зүйлийг судлаачийн хувьд олж харахгүй байна. Дэд сайдын албан тушаалыг байхгүй болгосныг эрх баригчид олзуурхаж ярьцгааж байгаа нь харагдсан. Угтаа энэ албан тушаал нь сайдын үндсэн ажлыг хөнгөвчлөх буюу төрийг данхар бүтэцтэй болгох үр ашиггүй л албан тушаал байсан.
-Хамтарсан Засгийн газар гэж байгаа. Ер нь улс төрийн нам, эвсэл хамтраад Засгийн газар байгуулахын ач холбогдол нь юу байдаг юм бэ?
-Энэ асуудалд өнгөрсөн хугацаанд олон судлаачид, хувь хүмүүс янз бүрийн байр суурь илэрхийлсэн. Миний хувьд олон улсын харилцаа, харьцуулсан улс төрөөр дагнан мэргэшиж байгаа хүний хувьд олонх болсон ч эвсэж байгаа тохиолдлуудыг судалж үзсэн. Эвсэж байгаа зорилго шалтгаан нь тодорхой байх ёстой юм билээ. Харин манай Засгийн газрын тэргүүний хувьд яв цав тодорхой зорилгоо илэрхийлээгүй, ерөнхий эв нэгдлийн тухай яриад байгаа. Гэтэл үзэл санааны хувьд томоохон маргаан байхгүй. Намуудын хувьд ижилсэл байгаагаас биш ялгарал үндсэндээ үгүй болчихлоо. Өмнө нь хэлсэнчлэн зорилго тодорхой байхаас шалтгаалан олонх болсон ч эвсдэг юм билээ.
-Тухайлбал ямар зорилго байх вэ?
-Олон улсын маргаанд татагдан оролцох, өөрийн улс орны гадаад болон дотоод аюулгүй байдлыг хангах зорилго байж болно. Дотоодын эв нэгдлийг хангах. Энэ нь ихэвчлэн иргэний дайн, шашин болон соёлын ялгарал бий болсон нөхцөлд илэрдэг. Маргаан дагуулахуйц томоохон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх үед гэх мэт зорилгуудаа тодорхой болгох хэрэгтэй байсан. Гэтэл Ерөнхий сайд тодорхой хариулт өгөхгүй байгаа байдлаас шалтгаалан иргэдийн хувьд төөрөгдөл үүсээд азаар тэд наадамтай золголоо. Сая дурдсан аюулгүй байдалтай холбоотой тодорхой шалтгаанууд үүсэн бүрэлдээгүй гэдэгт итгэж байна.
-Угтаа МАН-ын хувьд дангаараа засгаа байгуулах боломжтой байсан. Яагаад заавал хамтрах гэж зүтгэв. Цаад улс төрийн эрх ашиг нь юу руу чиглэж байна гэж та харж байгаа вэ?
-Сая хэлсэнчлэн зорилгоо тодорхой илэрхийлээгүй хамтарсан Засгийн газар бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээд эхэллээ. Хүндэтгэх шалтгаангүйгээр эвссэн нөхцөл байдлыг ажиглавал сөрөг хүчингүй, олон ургалч үзэл санаагүй, эрх мэдэл бяр чадал нь дэндсэн Засгийн газар бүрдсэн гэж харж байна. Удахгүй намрын улс төр эхэлнэ. Орон нутгийн сонгууль ирэх аравдугаар сард явагдана. Иргэдийн улс төрд итгэл итгэлийг эвдсэн маш хортой үзэгдэл нэгэнт бий болсон. Өнгөрөгч УИХ-ын ес дэх удаагийн сонгуульд саналаа МАН-д өгөөгүй 945 мянган иргэдийн итгэл шалдаа буусан. Ингээд л эвсчих байсан юм бол ер нь сонгуулийн холимог тогтолцоог нэвтрүүлэх хэрэг яг юу байсан юм.
Итгэл алдарсан иргэдийнхээ саналыг тэд ямар нүүрээрээ эргэн гуйх бол. Миний бодлоор ирэх орон нутгийн сонгуульд ирц бүрдэхгүй байх магадлалтай. Өөрчлөлтийн тухай ярьж байгаа ч итгэлийг нь хөсөрдүүлж байгаа тэд “арчаагүй иргэн” очиж саналаа өгөөгүй байдлаас чинь болж улсын төсвөөр ахин дахин сонгуулиа зохион байгуулж байна гэж иргэд рүүгээ дайрна. Монголын улс төр магадгүй түүхэндээ ийм бүдүүлэг байгаагүй байх.
-Энэ хамтарсан Засгийн газар бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуустал ажиллах улс төрийн нөхцөл бий юу. Насжилт нь ер нь ямар байх бол оо?
-Их хурал дээр дэмжигдсэн байдлаас нь үзвэл Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ МАН-ын дарга төдийгүй парламентад суудалтай бүх намын дарга юм билээ гэж харагдахаар байна. Та төсөөл дөө АН, ХҮН зэрэг намууд сонгуулиар МАН-ын үйл ажиллагааг эсэргүүцэж байгаагаа зарлаж иргэдийнхээ саналыг олж авсан. Гэтэл МАН-ын дарга нь Ерөнхий сайдад дэмжигдэх болохоор 100 хувийн саналаар дэмжчихнэ гэдэг чинь яг юу гэсэн үг юм. Улс төр биш эгэл жирийн нийгмийн харилцаанд бол зохиомол байдлыг бий болгож бодит байдлыг нуух замаар нөгөө талаа хохироосон бол эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцогддог. Өөрөөр хэлбэл, залилах гэмт хэрэг. Сонгогчдынхоо итгэлийг олж авч сөрөг хүчний үүрэг гүйцэтгэх байсан намууд эрх баригчидтай нэг хөнжилд орж байгаа үзэгдлийг ингэж л нэрлэе. Би байтугай “CNN” мэдээллийн агентлагийн сурвалжлагч Ричард Квест “Монголын эдийн засгийн чуулган-2024” үеэр гайхаж буйгаа илэрхийлж тайзан дээрх МАН, АН, ХҮН намын дарга нарыг “Тэгээд та хэдийн хэн нь сөрөг хүчин юм бэ” гэж ёжилж байна билээ. Энэ үзэгдлээс судлаачийн хувьд ичиж байна.
-Сөрөг хүчингүй гэлээ. Өөр нам эвсэл, мөн дөрөв дэх засаглал сөрөг хүчний ажлаа хийсээр л байх юм биш үү?
-Харин олон улсын харилцаанд “мөнхийн нөхөр гэж байхгүй, харин мөнхийн ашиг сонирхол бий” гэсэн реалист санаа байдаг. Тэдний ашиг сонирхол хаа хүртэл уялдаж нэгийгээ хамгаалж явахыг харах л үлдлээ. Харин судлаачид, иргэний нийгэм, сэтгүүл зүйн салбарынхан илүү сонор сэрэмжтэй байж тэдний ашиг сонирхлын гинжийг таслах хүндхэн үүрэг оногдсон. Учир нь манай парламент сөрөг хүчингүй, өнөөх “цавчаа ногоон”, “ЖДҮ”, “Нүүрс” шиг хэргүүд давтагдах нь бараг ойлгомжтой. Учир нь олон хүний ашиг сонирхлыг зангидахын тулд хоёрхон аргыг ашигладаг. Авлига, эд хөрөнгөөр, эсвэл дарангуйлах замаар.
-Арай үгүй байлгүй дээ…Наадам найрын сар ид дундаа явж байна. Манай улсын хувьд жилийн дөрвөн улиралтай. Зуны сар богино. Гэтэл энэ хугацаандаа наадам, найр гээд улсын ажлаа огоордог. Энэ нэг тогтсон жишиг, хандлагаасаа монголчууд яаж салах вэ?
-Асуудал хоолой дээр тулсан үед хөдөлж эхлэх нь хүний мөн чанарын л нэг хэсэг. Харин төр, засгийн газрын ажил амралт, баяр наадмаас үл хамаараад хэвийн явах ёстой. Зоригтой шийдэл эрэлхийлэх сайд нар Засгийн газарт олон байгаасай гэж хүсч байна. Иргэний хувьд шахаж шаардаж явах болно. Монголд амралтын өдөр өвдөх эрхгүй, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадахгүй ажлын өдрийг хүлээдэг наад захын жишиг бий. Гэтэл хүн өвдөх өдрөө сонгодоггүй. Энэ мэт асуудал дээр зоримог буюу зайлшгүй авах ёстой шийдвэр, ажлууд байна. Утааны улирал өдрөөс өдөрт ойртож байна. Энэ жилийн хувьд эрчим хүчний доголдол үүсэх эсэх, шийдвэрлэсэн эсэх нь тодорхой бус байна. Бид яарахгүй байгаа ч асуудлууд маань бидэн рүү ирэх гэж яарч байгааг нүдээ нээгээд хараасай билээ л гэж бодож байна.
-Сонгуулийн дараахь шинэ төр засгийн бүтэц, бүрэлдэхүүний ажил хэзээнээс жигдрэх бол. Одоо ч хүртэл ордон доторх өрөөгөө тохижуулж дуусаагүй гишүүд олон байна. Ер нь төрийн ажилдаа шуурхай орох зан чанар манай улстөрчдөд нэлээд дутагдаж байна уу?
-Сандал, суудал тавилга гэсээр үндсэндээ намартай золгож байна. Ялсан гишүүд тойрог, нутаг усандаа очиж талархлаа илэрхийлж, наадаж явсаар сая дурдсан олон асуудлууд нь хоолойд нь тулж ирнэ. Энхийн цагт Засгийн газраа шахаагүй, 100 хувь саналаар дэмжсэн сайдуудаа ёворч эхэлнэ. Үүнийгээ намрын их улс төр гэж тэд нэрлэдэг тогтсон л үзэгдэл юм. Наадам, найр дуусч Засгийн газарт орсон намууд дотроо тохироо, албан тушаалаа хуваалцсаны дараа ажил эхэлнэ дээ. Мэргэжлийн хүн тавьсан эсэхээс хамаарч ажил урагшлах, эсвэл удаашрах эсэх нь шийдэгднэ. Засгийн газар, төрийн ажилд ер нь наадам, найр, баяр гэсэн ойлголт огт байж таарахгүй. Төрийн хүн бол цаг наргүй, олон түмний төлөө явах сэтгэл зүйгээ бэлдсэн эрхэм байх ёстой. Гэтэл нойр хоолгүй зүтгэсэндээ ялархаад байдаг дарга нар ч байдаг. Ядраад, ялархаад байвал больчих хэрэгтэй, хоёр битгий хэл гуравгүй сэтгэлээр зүтгэх олон олон залуус бий.
-Шинэ гишүүд, шинэ сайд нарын анхаарах ёстой хамгийн гол ажил, гол бодлого, гол эрх зүйн өөрчлөлт юу байх ёстой гэж та харж байна вэ?
-Юуны өмнө мөнхийн сэдвүүдтэйгээ нүүр тулж шийдвэрлэх бодлого дээрээ ажиллах шаардлагтай. Энэ нь мэдээж түгжрэл, агаарын бохирдол, хөрсний бохирдол, эрчим хүчний нэмэлт эх үүсвэр зэрэг асуудлууд багтана. Нөгөө талд эдийн засгийн асуудлууд шил даран хүлээгдэж байна. Үүнд, татварын орчныг илүү уян хатан болгох, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах зэрэг иргэний халаас, данстай нь шууд холбоо хамаарал бүхий асуудлууд нааштайгаар шийдвэрлэгдэх эдгээр чиглэлд шинэ гишүүд ажиллаасай гэж хүсч байна.
-УИХ-д суудал авсан намууд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх өөр өөрийн гэсэн зорилго, санаатай гэдгээ мэдэгдсэн. Ер нь энэ парламентын үед Үндсэн хуульдаа гар хүрэх болов уу?
-Үндсэн хууль гэдэг нийгмийн зөвшилцлийн гэрээ. Уг гэрээг хэн хүссэн нь хүссэн цагтаа өөрчлөөд байж таарахгүй. Таарахгүйгээр үл барам үргэлж өөрчлөөд оролдоод байдаг ч зүйл биш. Учир нь Үндсэн хуулийн агуулгаас шалтгаалж тухайн улс орны явж буй чиглэл тодорхой илэрхийлэгддэг. Автобусны чиглэл ч байн байн солигддоггүйг санах хэрэгтэй. Судлаач миний хувьд одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Үндсэн хууль өөрийн гэсэн маш олон давуу болон сул талуудтай гэдэгтэй санал нийлнэ. Гэхдээ өмнө нь хэлсэнчлэн Үндсэн хууль биднийг тодорхой зүгт чиглүүлж байгаа тэр нь хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоох. Энэ чиглэл туйлын зөв байсаар ирсэн. Одоо өөрчлөхөд биш, харин бүрэн утгаараа хэрэгжүүлдэг болоход анхаарах хэрэгтэй.
-Зарим гишүүд төрийн ордоноос Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн институцийг гаргах хэрэгтэй гэсэн байр сууриа эрт илэрхийлэх болсон. Үүнд та судлаач хүнийхээ хувьд ямар бодолтой явдаг вэ?
-Байшин сав нь хаана байхаас үл хамаараад нөлөөлье гэвэл утсаар ч яриад болох зүйл болдгоороо л болно. “Separation of powers” буюу эрх мэдлийг хуваах зарчмын талаар ярих гэж байгаа бол онол, зарчмыг л ярих хэрэгтэй. Түүнээс байр, байшин үүнд огтхон ч хамаагүй. Татвар төлөгчдийн мөнгийг хэмнээд эдийн засаг сайжрах хүртэл тэсч болох зардал. Замын нөгөө талд, эсвэл шинэ хотын захиргааны байр луу нүүлээ гээд эрх мэдэл хуваарилалтад өөрчлөлт орохгүй. Эрх мэдэл цаасан дээрх эрх зүйн ойлголт болохоос хажуу өрөөнд сууснаар бүрддэг зүйл биш гэж бодож байна. Тиймээс эдийн засгийн амаргүй энэ үед илүү зардал, илүү цаг хугацаа зарцуулах шаардлага одоохондоо байхгүй болов уу.
Э.МӨНХТҮВШИН