Хараат бус судалгааны хүрээлэнгийн зөвлөх, судлаач Ц.Батсугартай жагсаал, цуглааны үеэрх хүний эрхийн зөрчил болон бусад асуудлаар ярилцлаа.
-Сүүлийн жилүүдэд болсон жагсаал, цуглаануудад дүн шинжилгээ хийж судалсан гэсэн. Энэ судалгаанаас олны анхааралд хүргэх ямар дүгнэлтүүд гарч ирсэн бэ?
-Жагсаал, цуглааны тоо сүүлийн жилүүдэд эрс нэмэгдсэн. Жагсаал нэмэгдэх тусам иргэдийн жагсаал цуглаан зохион байгуулах, оролцох эрх, үүрэг, эрх зүйн мэдээлэл дутмаг байгаа нь ажиглагдсан. Нөгөөтэйгүүр манай улсад жагсаал, цуглаан зохион байгуулах эрх зүйн орчин алдаа, дутагдалтай байна. Мөн жагсаал, цуглаанд оролцож байгаа иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах чиг үүрэгтэй байгууллагуудын оролцоо, идэвх тааруу байгаагаас болж хүний эрхийн зөрчлүүд нэмэгдэж байна.
Бидний хийсэн энэхүү судалгааны гол зорилго бол жагсаал, цуглааны үеэр иргэд эрхээ зөрчүүлэхээс хэрхэн сэргийлэх вэ, өөрсдийнхөө аюулгүй байдлыг яаж хамгаалах вэ гэдгийг гаргаж ирж урьдчилан сануулах, мэдээжүүлэх агуулга дотор зангидагдаж байгаа гэж ойлгох хэрэгтэй.
-Хэчнээн жагсаал, цуглаан дээр яг ямар судалгаа хийсэн юм бэ?
-Өнгөрсөн 2020-2023 оны хооронд Монгол Улсад нийт 714 орчим жагсаал, цуглаан өрнөсөн байна. Хоёроос гуравхан жилийн дотор ийм өндөр тоо гарч байгаа бол үүнийг 10-15 жилээр нь тооцвол асар том тоо гарч ирэх нь тодорхой. Тэр бүрийг бүгдийг нь бүртгэх боломж бол хязгаарлагдмал. Жагсаал, цуглаан болгон өөр өөрийн гэсэн зорилго, хэлбэр агуулгатай байна. Тэр болгондоо өөрийн гэсэн хууль эрх зүйн зохицуулалт, эрсдлүүдийг дагуулдаг. Энэ олон агуулгыг багцалж тусгахын тулд өнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд өрнөсөн 10 жагсаал дээр гол судалгаагаа явуулсан.
-Сонгож авсан 10 жагсаал нь ямар ямар жагсаалууд вэ?
-Мэдээж эрсдэл, хүний эрхийн зөрчил хамгийн өндөртэй болсон 2008 оны долдугаар сарын 1-ний жагсаал байна. Мөн “NO” тодотголтой жагсаалуудыг нэг багц болгосон. 2021 оны Ерөнхий сайдын огцорсон жагсаал. Дуучин С.Жавхлангийн зохион байгуулсан “Монголоо аваръя” нэртэй жагсаал. Эмнэлгийн ажилчдын суулт, “Монголдоо сайхан амьдаръя” буюу нөгөө “Ажлаа хийе” жагсаал гэх мэт 10 жагсаал дээр судалгаа хийгдсэн.
-Дээрх жагсаалуудыг судлаад үзэхээр ямар дүгнэлтүүд гарч ирж байна. Мэдээж хүний эрхийн зөрчил талдаа олон асуудлууд байгаа байх л даа…?
-Мэдээж жагсаал болгоны онцлог, агуулгаас хамаараад судалгааны дүн өөр өөр. Жагсаалын өмнөх үе шатанд ямар алдаа дутагдал гарч байна. Жагсаалыг зохион байгуулах үеэр ямар асуудал гарч байна. Жагсаалын дараахь үр дүнд хүрсэн байдал дээр ямар асуудал гарч байна зэрэг олон дүгнэлтүүд гарч ирсэн.
-Хамгийн түгээмэл гарч ирсэн асуудал нь юу байна вэ?
-Хамгийн түгээмэл гарч ирсэн асуудал бол жагсаал зохион байгуулахтай холбогдсон эрх зүйн орчин тааруу байна гэж гарч ирсэн. Тухайлбал, “Ажлаа хийе” болон нүүрсний хулгайн жагсаалыг аяндаа үүссэн жагсаал гэж үзэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, тодорхой үйл явцын дараа иргэд өөрсдөө үзэл бодлоороо нэгдэн нийлээд өрнөж байгаа жагсаалыг аяндаа үүссэн жагсаал гэж ойлгож болно. Ийм жагсаал дээр ямар эрсдэл үүсдэг вэ гэхээр нэгдүгээрт, урьдчилсан зохион байгуулалт хангалтгүй гэсэн дүгнэлт гарсан. Мэдээж аяндаа үүссэн жагсаал болохоор ямар ч урьдчилсан зохион байгуулалтгүй байж таарна. Гэхдээ жагсаалын аюулгүй байдлыг яаж хангах вэ гэдгийг урьдчилсан зохион байгуулалтын үед авч хэрэгжүүлдэг. Тэгэхээр аяндаа үүссэн энэ мэт жагсаалуудын урьдчилсан аюулгүй байдлыг хангаж чаддаггүй гэж ойлгож болно. Хоёрдугаарт, жагсаалд хэрэглэж байгаа элдэв янзын материал байна. Уриа лоозон гээд. Энэ бүх материалын бэлтгэл, аюулгүй байдлыг хангах. Гуравдугаарт, жагсаалын өмнө болон жагсаалын үеэр иргэд, оролцогчид өөрсдийнхөө аюулгүй байдлыг яаж хангах вэ гэдэг асуудал. Эдгээр томоохон гурван асуудлын урьдчилсан бэлтгэл ажил хангагдаагүй болохоор тухайн жагсаал үр дүнд хүрдэггүй, сүүлдээ хүч хэрэглүүлэн тараах дээрээ тулдаг.
-Жагсаал, цуглаан зохион байгуулахын тулд заавал холбогдох байгууллагад нь мэдэгдэх, бүртгүүлэх ёстой гэсэн зохицуулалт байдаг шүү дээ. Тэгэхээр гэнэт үүссэн жагсаалын бүртгэлийг яаж хийх ёстой вэ?
-Аяндаа үүссэн жагсаал дээр бүртгэл хийх боломжгүй байдаг. Бүртгүүлж байгаа суурь зарчим нь юу юм бэ гэдгээ манайхан аль аль талдаа ойлголтгүй байна. Юу гэхээр үндсэндээ жагсаалд оролцож байгаа иргэдийг хамгаалах, хэв журам сахиулах үүргийг тухайн жагсаал болж байгаа нутаг дэвсгэрийн холбогдох засаг захиргаа хариуцах үүрэгтэй. Гэтэл энэ үүргээ эрх олголт руу шилжүүлж ойлгочихдог эрсдэл их бий. Юу гэхээр жагсаал зохион байгуулах асуудал дээр заавал зөвшөөрөл авах ёстой гэж ойлгодог. Нөгөө бүртгэх үүрэг нь зөвшөөрөл болчихсон явдаг. Улмаар зөвшөөрөл олгогдоогүй жагсаал гэж үзээд цагдаагийнхан тухайн жагсаалыг албадан тараах үйл ажиллагаа авагддаг. Үүнээс болоод цагдаа жагсагчдын хооронд зөрчил бий болж байна. Нөгөөтэйгүүр Монголд жагсаал цуглааны элдэв хэлбэрүүдийг нарийвчлан зохицуулсан эрх зүйн орчин байхгүй байна. Тиймээс нэг ижил журмыг бүх жагсаалтад тулгах, түүгээрээ зохицуулах гэж оролддог. Тухайлбал, ганц эсвэл хоёр хүн лоозон бариад үзэл бодлоо илэрхийлж болно, тийм үү. Гэтэл энэ хоёр хүн дээр хэдэн мянган хүн цугларсан жагсаалын үеэр авдаг хуулийн зохицуулалтыг ашиглаж, ижил түвшний шаардлага, шахалтыг эрх зүйн талдаа үзүүлдэг нь хамгийн том дутагдал. Энэ нь өөрөө хүний эрхийн зөрчлийг үүсгэдэг гол суурь хандлага болж байна.
-Өөр ямар онцлог илэрсэн бэ?
-Иргэдийн жагсаал цуглаанд оролцох хандлага өөрчлөгдсөн нь тогтоогдсон. 2013 онд явагдсан Үндэсний хэмжээний санал асуулгын дүн бий. Хэрэв төр засаг ард түмний эрх ашигт нийцсэн, улс орны хөгжлийг тодорхойлсон зөв бодлого шийдвэрүүдийг авч хэрэгжүүлэхгүй бол иргэн та яаж тэмцэх вэ гэдэг санал асуулга 2013 онд явагдсан. Тэр үед иргэдийн 4.7 орчим хувь нь жагсаал, цуглаанд оролцож гудамжнаас тэмцэнэ гэж хариулсан байна. 20.2 хувь нь иргэний нийгмээр дамжина гэсэн байна. Харин энэ тоо арван жилийн дараа буюу 2023 онд огцом өөрчлөгдсөн нь бидний хийсэн судалгаагаар гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, 13.3 хувь нь жагсаал, цуглааны хэлбэрээр хариу арга хэмжээ авч тэмцэнэ гэж өссөн бол 16.6 хувь иргэний нийгмээр дамжина гээд буурсан байна. Үүнээс юу харагдаж байна вэ. Жагсаал цуглаан гэдэг бол иргэдийн оролцооны олон талбаруудын зөвхөн нэг нь. Харин иргэдийн хувьд энэхүү тэмцлээ улс төрийн намаар дамжуулна гэсэн нь ердөө нэг хувийг эзэлсэн. Үүнээс юу харагдаж байна гэхээр иргэдийн хувьд улс төрийн нам болон иргэний нийгмийн байгууллагуудад итгэх итгэл алдарсан байгааг харж болно. Тиймээс энэ чиглэлдээ итгэл нь алдарчихсан болохоор өөрсдөө буюу жагсаал цуглаанд оролцох замаар төр засгийн гаргасан шийдвэр явуулж буй буруу гэж үзсэн үйл ажиллагаатай тэмцэх нь нэмэгдсэн байна. Нөгөөтэйгүүр хүч хэрэглэсэн, хүч хэрэглэхийг уриалсан жагсаалуудад иргэдийн хувьд тааламжгүй ханддаг болсон байна. Илүү тайван, илүү үр дүнтэй жагсахыг эрмэлздэг болсон нь судалгааны дүнгээс тодорхой болсон.
-Сүүлийн жилүүдэд жагсаал цуглааны тоо нэмэгдсэн гэсэн. Тэгвэл бусад орнуудтай харьцуулахад манайд яг ямар байна вэ?
-Яг ямар улстай харьцуулах вэ гэдэг чухал байх. Ерөнхийдөө томоохон удаан үргэлжилсэн жагсаал цуглаан ихэвчлэн ямар улсад болоод байна вэ гэдгийг бид ажигласан. Ингээд харвал ерөнхийдөө авторитар буюу дарангуйллын дэглэмтэй улс орнуудад томоохон жагсаал цуглаан болох нь их байна. Беларусь, Хонконг, Иран, Орос зэрэг орнуудад олон нийтийг хамарсан удаан үргэлжилсэн томоохон жагсаалууд их болж байна. Тэгэхээр дарангуйлал бүрэлдэх тусам жагсаал, цуглаан болох нь ихэсдэг юм байна гэсэн ойлголтыг энэ жишээнээс харж болохоор байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр дэлхий нийтэд ардчиллын уналт гэх үү, ухралт 18 дахь жилдээ үргэлжилж байгаа. Манай улсын хувьд сүүлийн 10 орчим жил ардчиллаас ухарч байгаа. Үүнийг олон улсын индекс буурч байгаа үзүүлэлтээс харж болно. Ардчилал гэдэг бол иргэд төрийн хэрэгт оролцох олон талын боломж нээлттэй байхыг хэлдэг. Мэдээж ардчиллын индекс сайжрахын хэрээр жагсаал, цуглаан зохион байгуулагдах нөхцөл багасна. Эсрэгээрээ энэхүү индекс муудах тусам жагсаал, цуглаан болох нь мэдээж хэрэг. Жагсаалын гол бай бол төр засаг шүү дээ. Төр засгаа шүүмжилж л жагсдаг. Түрүүн би нэг тоо хэлсэн. Жагсаал цуглаанаар дамжуулан төр засагт дуу хоолойгоо хүргэх сонирхол, хандлагатай иргэдийн тоо өссөн гэж. Тэгэхээр цаашид бид ардчиллын индексээ сайжруулахгүй бол иргэдийн зүгээс хүссэн хүсээгүй жагсаал, цуглаанаар үзэл бодол, дуу хоолойгоо хүргэхээс өөр сонголтгүй болно.