Хууль зүйн ухааны доктор, профессор С.Отгонгэрэлтэй ярилцлаа.
-Сонгуулийн бүсчилсэн тойрог байгуулах асуудал яригдаж эхэллээ. Судлаачийн хувьд та үүнийг юу гэж харж байна вэ?
үндсэн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 1д “УИХ нэг танхимтай, 126 гишүүнтэй байна. УИХын сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулна. УИХын 78 гишүүнийг олныг төлөөлөх, дөчин найман гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх аргаар сонгоно” гэж заасан байгаа. Тэгэхээр тойргоо бүсчилнэ гэхээр энэ холимог тогтолцоог эвдэгдэх үү, үгүй юу гэдэг асуудал гарах байх. Харин Сонгуулийн тухай хуулийн 4.3.2-д “Улсын Их Хурлын 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх /пропорционал/ аргаар” сонгоно гэж тодорхой бий. Өөрөөр хэлбэл, улс орон даяар нэг тойрог болчихож байгаа юм. Тэгэхээр холимог системийнхээ мажоритарыг дахиад бүсчлээд томсгох гээд байна уу гэж харж байгаа.
-Сонгуулийг томсгосон тойргоор явуулахын эерэг болон сөрөг тал нь юу вэ?
-Манайд байгаа сонгодог жишиг бол аймаг, аймгаараа л явна.
Аймаг дотроо жижигсгэсэн мажоратор систем юм уу, томсгосон юм уу гэдгийнхээ аль нэгээр нь явах байх. Тэгэхгүй бол хэтэрхий том тойрог болгоод бүсчлэхээр мажоритарын утга жинхэнэ алдагдана. Тэгээд ч Үндсэн хуульд “Улсын Их Хурлын сонгуулийн журмыг хуулиар тогтооно. Улсын Их Хурлын ээлжит сонгууль явуулахын өмнөх нэг жилийн дотор УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль батлах, түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг хориглоно” гэж байгаа.
-Сонгуулийн тойргийг томсгож бүсчлэх нь Монгол Улсын хөгжлийн гарц шийдэл юм биш үү?
-Бүсчилж болно. 21 аймгийг баруун, зүүн, өмнөд, хойд, төв гээд таван бүс болговол дөрвөн аймаг нийлээд нэг бүс болно гэсэн үг. Нэг бүсэд ойролцоогоор 15 гишүүн очиж өрсөлдөнө. Тэгэхээр анхнаасаа 78-ыгаа пропорциональ болгох хэрэгтэй байсан юм. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэж байхдаа сонгуулийн тогтолцоогоо ингээд шийдчихсэн бол асуудалгүй. 48-ыгаа мажоритар болгоод, 78-ыгаа пропорциональ болгох байжээ. Уг нь пропорционалиар олон хүн гаргаад, Монгол Улсаа жинхэнэ баруун зүүн бүс болгож 78-ыгаа өрсөлдүүлэх ёстой байсан юм. Эсвэл 2-3 аймгийг нэг бүс болгодог ч юм уу. Хэтэрхий том бүсчлээд явах юм бол холимог тогтолцооны олонхийн төлөөлөл алдагдчихна. Пропорциональ дээр хэрэглэдэг тогтолцоог мажоритар дээр оруулж ирэх гээд байна шүү дээ.
Манайх 18-хан хоног дотор сонгууль явуулах хуультай. Таван аймгийг бүсчилье гэж бодъё. Тэгэхээр энэ хугацаанд нэр дэвшигчид дөрвөн аймаг тойроод явж чадах уу. Энэ олон асуудал үүснэ. Хугацааны хувьд яасан ч амжихгүй.
-Хэрэв тойргоо томсгоод бүсчилчихвэл мөнгөний хамаарал, жалга довны талцлаас ангид болно гэж байгаа. Том зургаараа төсвийн үрэлгэн байдал арилж, Монгол Улс сэхээнээс гарна гэж байна шүү дээ?
-Ер нь хувь тэнцүүлсэн системийнхээ тоог нэмж байж нутаг усны талцал, мөнгөний нөлөөллийг байхгүй болгоно. Пропорциональ дотроо Монгол Улсыг дөрөв, таван бүсэд хувааж болно. Тэгэхэд намд санал өгч байгаа учраас намын жагсаалтад байгаа тухайн бүсчлэл дээр нэр дэвшигчдийг таних шаардлага байхгүй. Намаа сурталчлаад л тойроод явна гэсэн үг.
-Сонгуулийн тухай хуулиар хоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө тойргийн асуудлыг тодорхой болгох тал дээр МАН санал нэгдсэн. Сонгуулийн тогтолцооны хувьд Үндсэн хууль зөрчих юм бол яагаад энэ асуудлыг хөндөж гаргав?
-Жижиг мажоритар руу явуулж байхаар том руу очиж буулгах гээд байгаа санаа гэж харж байна. “Жижиг мажоритароор явуулах нь дэмий юм байна. Иймд бүсчлэх ёстой” гэж үзэж байгаа бололтой.
-Улсын хөгжилд аль хувилбар нь илүү үр өгөөжөө өгөх вэ?
-Намынхаа нэрээр орж ирдэг гишүүдийнхээ тоог нэмж байж үр дүн гарна. Гэтэл манайхан эсэргээрээ олныг төлөөлөх мажоритар системийг 126-гийнхаа 78-аар эхэлж Үндсэн хуулиндаа хийчихээд одоо гэнэт ухаарсан юм шиг ярьж байгаа юм. Тухайн үед өөрийнхөө тойргийг өгөхгүйн тулд үхэн хатан Үндсэн хуулиндаа оруулж баталчихаад одоо болохоор логикийн зөрүүтэй асуудал яриад явж байна. Сонгууль хаяанд ирсэн богино хугацаанд бүсчлэх боломжгүй. Харин нэг аймгийг томсгосон тойргоороо явбал бодитой болно.
М.МӨНХЦЭЦЭГ