“Үндсэн хууль-Эрх чөлөөний дархлаа” хэлэлцүүлэг боллоо. Тус хэлэлцүүлгийг “Урбан” иргэдийн форум төрийн бус байгууллага болон “No war”, “No double standart” хөдөлгөөнөөс хамтран зохион байгуулсан юм. Хэлэлцүүлгийн үеэр “Шүүхийн практик дахь үндсэн эрхийн зөрчлийн шалтгаан кейс” сэдвээр “Веритас Партнерс” хуулийн фирмийн хуульч, өмгөөлөгч Б.Мэргэн илтгэл тавилаа. Түүнтэй сэдвийн хүрээнд ярилцлаа.
-Эхлээд танаас нэг зүйлийг тодруулах нь зүйн хэрэг байх. Өмгөөлөгчдийн холбоо таныг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх шиг санагддаг?
-Жижиг зүйлээс эхэлнэ л дээ. Өмгөөлөгчдөд тараагддаг дүрэмт хувцсыг бид бүхэнд 148 мянган төгрөгөөр шахахыг оролддог. Оёдолчиноос үнийг нь судалж үзтэл 35 мянгаар оёно гэсэн. Зүгээр л нэг мөнгө олох гэсэн газар. Тийм ч учраас Өмгөөлөгчдийн холбоотой би үргэлж алалцаж, гол дайсан нь болсон. Намайг улстөрчид рүү “Би л өмгөөлж чадна” гэж хэлдэг гэх зэргээр янз бүрээр л ярьдаг.
-Та илтгэлдээ хэд хэдэн жишээ дурдсан. “No war”, “No double standart” хөдөлгөөнийхөнтэй яаж холбогдсон юм бэ?
-Энэхүү үйл ажиллагааг зохион байгуулж буй хүмүүс хууль тэгш бус үйлчилдгийн хамгийн том золиос болж буй хүмүүс.
Миний зүгээс зарим үед үнэгүй өмгөөлж, заримдаа үнэ хөлсөө тохирон энэ хүмүүстэйгээ хамтраад явдаг. Үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө 2 сая төгрөгөөр торгуулсан нилээн олон хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгож байлаа. Хууль яаж өөр өөрөөр үйлчлээд байгааг нэг жишээгээр тайлбарлая. Эрүүгийн хуулийн 272 дугаар зүйл, Албан тушаалын гэмт хэрэг нь 2008 оны хоёрдугаар сарын 1-ний өдөр хүчингүй болсон. Түүнээс хойш хоёр сар 24 хоногийн дараа буюу 2008 оны дөрөвдүгээр сарын 25-ны өдөр буцаад хуулийн зүйл заалтад орж ирсэн. Энэ хооронд энэхүү хэргээр ял авах байсан албан тушаалтнууд хэргээс мултарсан. “Яагаад хууль хоёр сарын хугацаанд алга болчихоод буцаад гараад ирэв” гэсэн асуудал яригдахад Улсын их хурлын Тамгын газрын нэг ажилтны буруу болоод тэр хүн ажлаасаа халагдаад л өндөрлөсөн. Албан тушаалтнууд хуулийг хоёр сар илбэдэж алга болгож байгаад ялгүй үлдчихдэг. Гэтэл манай залуусын гав зүүх болсон шалтгаан нь цагдаагийн албан хаагчдын шаардлагыг биелүүлсэнгүй, хууль бус зүйл хийлээ гэсэн үндэслэлтэй. 461 дүгээр хорих ангиас иргэн Д.Монголхүүг хүчээр авч гарсан гэж ярьж байсан. Нотлох баримтыг шалгаж үзэхэд 461 дүгээр ангийн ажилчид өөрсдөө үүрээд гаргаж өгч байгаа юм. Гэтэл Э.Одбаярыг түүнийг хүчээр авч гарсан гэж яриад байгаа юм. Энэ бичлэг чинь ил тодорхой байна гэхээр “Аа үгүй ээ. Хүчээр авч гарсан” л гэж яриад байгаа. Өмнө нь Э. Одбаярын шэйрлэсэн гэгдээд байсан бичлэгийг сэтгүүлчдээс эхлээд олон хүн хуваалцсан. Хүмүүс ч бас шэйрлэсэн зүйлийг би бас хуваалцсан шүү дээ гээд цаг хугацаатай нь Э.Одбаяр үзүүлэхээр “Тэр хамаагүй ээ. Чи шэйрлэсэн. Чамд л ял өгнө” гээд байгаа юм. Үг үзэл бодлоо илэрхийлсэн, сошиал орчинд идэвхтэй байснаар ялладаг. Иймэрхүү байдлаар л эдгээр хүмүүст ял өгөөд байна. Энэ ч болохгүй, бүтэхгүй байна гээд яривал маш олон асуудал бий.
-Та бас Цэцийн үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй ханддаг тухай илтгэлдээ дурдсан. Энэ талаар байр сууриа илэрхийлээч?
-Үндсэн хуулийн манаач нь үндсэн хуулийн цэц өөрөө байх ёстой. Үндсэн хуульд заасан иргэний үндсэн эрх зөрчигдвөл хуулиа хамгаалах замаар тэрхүү иргэний эрхийг Цэц хамгаалах ёстой. Үндсэн хуулийн цэцийн бүтэц бүрэлдэхүүнийг хуульд нь нийцсэн бүрдүүлэхгүй бол чадваргүй, улс төрийн нөлөөнд автсан, улс төрийн захиалгаар хэрэг шийддэг хүмүүсээс бүрдэнэ. Тиймээс энэ байдлыг шийдэхийн тулд Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн Процессын хуулийг шинэчлэх гэхээр өнөөх улстөрчидтэйгөө нийлж байгаад энэ шинэчлэлийг 10 гаруй жил гацааж байна. Жишээлбэл, 1991 оны БНМАУ-ын Засгийн газарт эрх олгох хууль нь бүхэлдээ иргэний эрхийг зөрчдөг. Энэ хуулиар бүрэн эрхтэй төлөөлөгч, бүрэн эрх нь хэрэгжиж буй бүс нутаг дээр очиход ямар ч хууль үйлчлэхгүй. Бүрэн эрхт төлөөлөгч хаан шиг эрх эдлэх боломжтой. 1992 онд Үндсэн хууль батлагдсан байхад, 1991 оны хуулиар яагаад шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, зарчимд огт нийцэхгүй хуучин социалист нийгмийн үндсэн хуулийн чиг баримжаагаар яваад байгаа юм бэ гэж бид Цэцэд мэдээлэл гаргасан. Цэцийн өгсөн хариулт “Бид 1992 оны хоёрдугаар сарын 8-нд батлагдсанаас хойших хууль дээр л хяналт тавина. Өмнөх хууль хамаагүй” гэсэн. Тэр хугацаанаас нь хойш батлагдсан хууль дээр хяналт тавих заалтыг нь хүчингүй болгох хүсэлтийг өгөхөд Цэц дээр хүчингүй болгочихож байгаа юм. Одоо Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль чинь үндсэн хууль зөрчөөд байна гэхээр маргаангүй, хэрэг үүсгэхгүй гэсэн хариултыг л өгдөг. Маргаан үүсгэхгүй гэсэн ганц өгүүлбэр дээр нь гомдол гаргахаар дараагийн шатан дээр нь мөн л маргаан үүсгэхгүй гэсэн хариултыг өгдөг. Бид Цэцэд Үндсэн хууль зөрчсөн заалтыг маш олон үндэслэл гарган өгөхөд няцаасан хариулт биш зөвхөн маргаан үүсгэхгүй гэсэн өгүүлбэрийг хариулт болгон өгдөг. Манай улсад иргэн үндсэн эрх нь зөрчигдсөн маргааныг Цэц хүлээж авдаггүй. Жишээ нь, Германы үндсэн хуулийн шүүхийн шийдэж буй маргааны 92 хувь нь иргэний үндсэн эрх зөрчигдсөнтэй холбоотой маргаан байдаг. Иргэн өөрийнхөө үндсэн эрх зөрчигдсөн гэсэн мэдээллийг өгөхгүй ч гэсэн тухайн хууль чинь өөрөө үндсэн хууль зөрчөөд байна гэдэг агуулгаар мэдээлэл гаргаж, хуулийг нь хүчингүй болгох замаар үндсэн эрхээ хамгаалуулъя гэхээр маргаан үүсгэхгүй ээ л гэсэн хариултаа өгдөг. Яагаад гэвэл цаана нь буй улс төрөөс нь намын эрх ашиг явж байгаа учраас маргаан үүсгэж болохгүй гэсэн үүрэг даалгавар өгдөг нь олон зүйл дээр батлагддаг. Үндсэн хуулийн бүх л заалтыг зөрчиж байхад маргаан үүсгэхгүй л байна. Үндсэн хуулийн цэц бол хууль дээдлэх төрийн үйл ажиллагааны зарчим гэж заагдсан газар мөртлөө хамгийн их зөрчдөг байгууллага. Нийтлэг ажиглагддаг зүйл нь Цэцэд мэдээлэл өгөхөд 14 хоногийн дотор маргаан үүсгэх эсэхийг шийдэж, 30 хоногийн дотор маргааныг шийдвэрлэж, шаардлагатай бол дахиж 30 хоног сунгадаг. Энэ хугацаанд маргааныг шийднэ гэж заасан. Гэтэл яг тэр хугацаандаа шийдвэрлэж байсан түүх байхгүй. Хамгийн хурдан нь гурван сар, түүнээс цааш 3-4 жилийн дараа тухайн асуудлыг маргаан үүсгэсэн тохиолдолд шийддэг. Үүнээс үүдэж “Та нар өөрсдөө яагаад хууль зөрчөөд байгаа юм бэ. Энэ нь наад зах нь иргэдээс төрийн байгууллагад Өргөдөл, гомдол гаргах журмын тухай хуулийг зөрчиж байна шүү дээ” гэхээр бусад хууль бидэнд хамаагүй гэдэг. Тийм учраас би Цэц рүү очоод “Цэцийн дээр хөх тэнгэр байгаа гэдэг үгэндээ битгий итгээд хөөрөөд байгаарай, Цэцийн дээр иргэдийн Үндсэн хууль байгаа шүү” гэж хэлж байсан. Хоёр дахь жишээ нь, 2020 онд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд өөрчлөлт орсноор ардчилсан эрх зүйт төртэй гэж хэлэх улсад хэзээ ч байх ёсгүй хууль баталсан. Шүүхээр хянан шийдвэрлэгдсэн хэргийг сэргээж, шалгах тухай хууль баталснаар хэрэг нь шүүхээр хаагдчихсан олон хүмүүсийн хэргийг дахин сэргээж шалгасан. Тухайн үед Цэцэд мэдээлэл гарган, түүний дагуу маргаан үүсэж Эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиараа тухайн хэрэглэх гэж буй хууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн байж болзошгүй гэсэн маргаан үүссэн тохиолдолд шүүхэд хэрэглэгдэхгүй гэсэн заалт байдаг. Тэгэхээр улс төрийн хэрэг дээр шүүх нь тэр заалтаа барилгүй хэрэг шийдээд явчихдаг. Шүүхэд очоод та нар яагаад энгийн иргэн дээр тус заалтаа бариад байж, улс төрийн хэрэг дээр энэ заалтаа барихгүй байгаа юм бэ гэхээр “Чи битгий өөр хэрэг яриад бай” гэсэн тайлбар өгдөг. Цэцээс тухайн хууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн байж магадгүй гэсэн маргаан үүсгэсэн тохиолдолд хэргийг түдгэлзүүлсэн нь үнэн гэсэн заалтыг Цэц нь өөрөө хүчингүй болгочихдог. Улс төрийн захиалгаар хоёр өмгөөлөгчид үүрэг өгөөд, өнөөх өмгөөлөгчид нь маргаан үүсгэхэд, Цэц нь өөрсдийн хэрэглэдэг хуулийг хүчингүй болгоод Цэцэд ямар ч маргаан үүссэн байсан тухайн хуулийг шүүхэд хэрэглэж болно. Дараа нь Цэц тухайн хуулийг хүчингүй болгочих юм бол Үндсэн хуульд харшилсан хуулиар ял авсан хүмүүсийн хохь болоод л дуусна. Суллагдах ч гэсэн, хэдэн сар, хэдэн жилээр шоронд суугаад л гарч ирнэ. Гарч ирээд Үндсэн хуулийн 16 дугаар бүлэгт заасны дагуу “Бусдын буруутай үйл ажиллагаанаас болж хохирсон бол хохирлоо барагдуулах хэрэгтэй” гэсэн заалтаараа хохирлоо барагдуулах гэхээр түүнтэй холбоотой зохицуулсан хууль байхгүй. Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуульд л амь нас нь хохирсон бол 10 сая төгрөг өгнө гэсэн зохицуулалт байдаг. Түүний дагуу шүүх дээр хохирлоо барагдуулах гэхэд сангийн яамнаас “Үүнд төсөвлөсөн мөнгө байхгүй. Дараа жил ирээрэй” гэдэг. Хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой заалтын хуулийг нь хүчингүй болгосон ч Улсын Дээд шүүхээс хуультайгаа яг адилхан тайлбарыг гаргаад түүнийгээ хэрэглээд явчихдаг. Цэц дээрээ дахин очиж, “Та нарын хүчингүй болгосон заалтыг улсын дээд шүүх тайлбар гаргаад сэргээчихлээ” гэхээр “Улсын дээд шүүхийн тайлбарыг Цэц хянах эрх байхгүй. Ерөнхий шүүгчийн гаргасан шийдвэрийг л Цэц хянана” гэж хариулдаг. Ерөнхий шүүгч чинь ямар ч тодорхой шийдвэр гаргахгүй шүү дээ. Тэр хүн чинь Дээд шүүхийнхээ дотоод бүтцийг л зохиохтой холбоотой шийдвэр гаргана. Тэр нь иргэдэд хамаатай асуудал биш шүү дээ. Тийм байхад тэр хүний гаргасан шийдвэрийг Цэцэд өгөөд байх шаардлага байхгүй. Иймэрхүү асуудлаа хүртэл зохицуулахгүй бол иргэний үндсэн эрх нь зөрчигдсөөр байна.
-Цэцийн асуудлыг хэрхэн шийдвэл зөв гольдролдоо орох бол?
-Эрх мэдэлтэй хүмүүст тааруулан хууль дүрэм нь шийдэгдээд байдаг. Нөгөө талаас Цэцийн даргыг Улсын дээд шүүх нь томилсон. Тийм учраас Улсын дээд шүүхээс гаргасан шийдвэрийн эсрэг шийдвэр гаргаж чадахгүй гацаж байгаа юм. Удахгүй Цэцийн дарга нь солигдож шинэ хүн томилогдоно. Тэр үед эдгээр хэрэг шийдэгдэж, тухайн хугацаанд иргэд нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн Дээд шүүхийн тайлбараар ял аваад яваад л байна. Тийм учраас үндсэн хуульд заасан эрхүүдээ хамгаалахын тулд нэн тэргүүнд Үндсэн хуулийн цэцтэй холбоотой хуулиудаа өөрчлөх шаардлагатай байна. Үндсэн хуульд мэргэшсэн хуульчдыг томилох шаардлагатай. 1992 оноос хойших Цэцийн гишүүдийг харвал мэргэшсэн хуульч нь мэргэжлийн бус хүмүүсээсээ бага. Энэ нөхцөл байдлаа өөрчилж Цэц шинэчлэгдэхгүй бол хичнээн сайн хуультай байгаад ч тэрхүү хуулийг хамгаалах ёстой институт нь хамгаалж чадахгүй учраас Үндсэн хуульд заасан бусад заалт хамгаалагдахгүй.