Хуульч, судлаач Н.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.
-ҮХНӨ-ийн төсөлд “Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ” хэмээх заалтыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?
-Өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуульд “Монгол Улсын төрийн дээд БАЙГУУЛЛАГУУД байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ” хэмээн заасан байдаг. Төрийн дээд байгууллагууд гэдэгт Ерөнхийлөгчийн институц, УИХ, Засгийн газар, Улсын дээд шүүх, Үндсэн хуулийн Цэц зэрэг төрийн том институциуд хамаарна. Тэгвэл одоо мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуулиар эдгээр төрийн байгууллагууд байгаа хотыг улсын нийслэл хэмээн тодорхойлсон байгаа юм. Тиймээс Үндсэн хуулийг зөрчихгүй байх үүднээс энэхүү байгууллагууд бүгдээрээ Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой болчихоод байгаа юм л даа. Харин Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төсөлд “Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд БАЙГУУЛЛАГА байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ” хэмээн заасан байна. Байгууллага, байгууллагууд гэх энэ үгнээс маш том агуулга яригдана.
онгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага бол зөвхөн Улсын Их Хурал. Тэгвэл ҮХНӨ-ийн төсөлд туссан зохицуулалтаар Улсын Их Хурал байгаа хотыг Улсын нийслэл хэмээн ойлгож болох гэсэн үг.
УИХ-аас бусад төрийн том институциуд Хархорин юм уу, Хөшигийн хөндий ч гэдэг юм уу, эсвэл бусад томоохон хотууд руу нүүх боломж бүрдэж байна гэж ойлгож болно. Жишээлбэл, Ерөнхийлөгчийн институци Хархорин хотод байрлах боломжтой болох нь. Ер нь хот хөдөөгийн тэнцвэрийг хангая, төвлөрлийг сааруулъя гэж олон жил ярьж байгаа. Тэгвэл энэхүү заалтаар эдгээрийг ажил хэрэг болгох боломжтой байна гэсэн үг.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төсөлд хүний эрхийн баталгааг хангахтай холбоотой хоёр ч заалт орж буй. Тэрхүү заалтуудад та ямар дүгнэлттэй байна?
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал жил гаруйн өмнөөс яригдсан. Дунд нь шинэ Үндсэн хуулийн хувилбар ч танилцуулагдсан. Тэгвэл Засгийн газраас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг олон нийтэд танилцуулж санал авч байна. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах галт тэрэг хөдөлсөн гэж ойлгож байна. Тиймээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зөв, буруу эсэхийг ярих нь илүүц болов уу. Нэгэнт өөрчлөлт оруулах нь тодорхой болсон энэ нөхцөлд аль болох легитим өөрчлөлт оруулах талаас нь нийгмийн хэлэлцүүлэгт оролцож үзэл бодлоо солилцох нь зүйтэй гэж хуульч, судлаач хүний хувьд үзэж байгаа.
Хүний эрхийг хамгаалах тогтолцоог бэхжүүлэх чиглэлээр Үндсэн хуулийн 66.1, 66.2-т зарчмын томоохон өөрчлөлт оруулахаар төсөлд тусгасан байна лээ. Үндсэн хуулийн төвлөрсөн хяналтын системтэй улсууд буюу Европ загвар гэдэгт Үндсэн хуулийн бие даасан шүүхтэй улсыг хэлдэг. Эдгээр улсад Үндсэн хуулийн шүүхэд ерөнхийдөө хувь хүн эсхүл төрийн тодорхой инститүцүүд хандаж болдог. Хувь хүний тухайд үндсэн хуулийн шүүхэд шууд ба шууд бусаар хандаж болдог.
Өөрт хамааралтай асуудлаар шууд хандахын тухайд, Нэгдүгээрт, тухайн иргэн өөрийнх нь Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан эрх, эрх чөлөө зөрчигдсөн гэж үзвэл Үндсэн хуулийн шүүхэд норматив болон нэг бүрчилсэн актыг өөрсдийн хэрэгт хамааралтайгаар хянуулах эрхтэй байдаг. Үүнийг “үндсэн хуулийн иж бүрэн гомдол” гэдэг. Мөн хувь хүн норматив актад үндэслэсэн нэг бүрчилсэн акт өөрийнх нь үндсэн эрхийг зөрчсөнтэй холбоотойгоор норматив актыг нь хянуулахаар Үндсэн хуулийн шүүхэд гомдол гаргаж болно. Манай өнөөгийн Үндсэн хуулийн 66.1-д зааснаар “иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн” дагуу Цэц өөрийн санаачилгаар маргааныг хянан шийдвэрлэж ирсэн. Үүний иргэний өргөдөл гэдэг нь Үндсэн хуулийн гомдлыг ойлгоно хэмээн манай нэртэй эрдэмтэн, судлаачид тодорхойлсон байдаг. Гэхдээ өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд яг өөрт хамаатай асуудлаар гомдол маргаан шийдвэрлэж байсан тохиолдол үндсэндээ гараагүй гэж хэлж болно. Яахав ганц нэг өөрийн үндсэн эрхтэй холбогдуулан өргөдөл гаргаж шийдвэрлүүлсэн тохиолдол байдаг л даа.
Тиймээс өнөөдрийг хүртэл иргэний үндсэн эрхийн тодорхой зөрчил, тухайлбал өөртэй нь холбоотой халдашгүй чөлөөтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх нь хянан хэлэлцэх эрх зүйн орчин үндсэндээ байхгүй байна гэж хэлж болно.
Тэгвэл, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөлд хувь хүний үндсэн эрхийг хамгаалахтай холбоотой үндсэн хуулийн иж бүрэн гомдолыг Цэцэд хандаж гаргаж болох эрх зүйн үндэсийг 66.1-д өөрчлөлт оруулах замаар баталгаажуулахаар төлөвлөсөн нь хүний эрхийг дотоодын механизмаар хамгаалахад гарч буй том дэвшил гэж харж байна. Үүнийг одоо хэрэгжих боломжгүй, цаг үе нь биш гэсэн аргумент гарахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ мэдээж хэрэг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль болон Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар нарийвчлан зохицуулж болно шүү дээ. Хэрэгжүүлж эхлэх хугацааны хувьд ч тодорхой бэлтгэл хангах хугацаа тогтоох боломжтой. Тиймээс ямартаа ч эрх зүйн үндэсээ бий болгож авах нь хүний эрхийг хамгаалах тогтолцоогоо хөгжүүлэх зайлшгүй алхам гэж үзэж байна.
Шууд хандах өөр нэг арга зам нь actio popularis зарчим буюу парламентаас баталсан хууль тогтоомж, түүний тодорхой зүйл, заалт иргэний үндсэн эрх, эрх чөлөөг зөрчиж байна гэж үзсэн хэн бүхэн өөрт нь хамааралтай байхыг шаардахгүйгээр үндсэн хуулийн шүүхэд хандаж хийсвэрээр хянуулах хүсэлт гаргаж болно.
Манай улсын хувьд энэ арга зам Үндсэн хуулийн Цэцийн маргаан хянан шийдвэрлэх үндсэн арга хэрэгсэл болж ирсэн. 1992 оноос хойш өнөөгийн байдлаар нийт 299 Цэцийн шийдвэр байгаагийн 98 орчим хувь нь “иргэдийн мэдээлэл”-д үндэслэсэн байгаа юм. Энэ арга замыг өнөөдөр Мальт, Хорват зэрэг маш цөөн улс оронд хэрэглэдэг. Энэ арга зам нь урвуулан ашигласан гомдол гаргах өргөн боломж олгодог гэдэг үүднээс ер нь улс орнууд төдийлөн хэрэглэдэггүй. Унгарт энэ аргыг 1990 оноос хэрэглэж байгаад 2012 онд халж, иргэдийн үндсэн хуулийн гомдол гаргах арга хэрэгслийг нэвтрүүлсэн. Тухайн үед Унгар улс үүнийг юу гэж зөвтгөж байсан гэхээр, нэгт Үндсэн хуулийн шүүхийнхээ практикийг хөгжүүлэхэд тустай, мөн хүчин төгөлдөр хуулиудыг Үндсэн хуульдаа нийцүүлэн өөрчлөх боломж гэж үзэж байсан.
-Өөрт хамааралгүй асуудлаар иргэд гомдол гаргахаа больчихвол хэн Цэцэд хандах вэ?
-Үндсэн хуулийн 66.2-т Хүний эрхийн үндэсний комисс Цэцэд хүсэлт гаргах боломжтой байдлаар тусгасан байна лээ. Ер нь Европ загварын үндсэн хуулийн шүүхтэй улсуудад омбудсмен зэрэг хүний эрхийн байгууллага болон бусад байгууллагууд нийтийн эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор “нийтийн өргөдөл гаргагч”-ийн хувиар өргөдөл гаргаж болдог. Ингэхдээ жишээ нь, шинээр гаргасан актыг хүчин төгөлдөр болсноос хойш тодорхой хугацааны дотор Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянуулахаар Үндсэн хуулийн шүүхэд шууд хүсэлт гаргаж болдог. Мөн 66.2-т бас нэг чухал өөрчлөлт туссан байна. Энэ нь Улсын Их Хурал, түүний нийт гишүүний аравны нэгээс доошгүй гишүүн Цэцэд хандаж хүсэлт гаргах боломж. Одоо зөвхөн УИХгэж ерөнхийлөн заасан байгаа тул УИХ-ын зохион байгуулалтын үүднээс үндсэндээ хүсэлт гаргах боломжгүй.
Өдгөө хүртэл нэг ч удаа УИХ-аас Цэцэд хянуулахаар хүсэлт гарч байгаагүй байдаг. Үндсэн хуулийн абстракт хяналт нь улс төрийн үйл явцад Үндсэн хуулийг хэрэгжүүлэх хамгийн чухал арга хэрэгсэлд тооцогддог. Учир нь улс төрийн буюу парламентын олонх эрх мэдлээ урвуулан ашиглахаас сэргийлэх үүднээс парламентын цөөнхөд “хяналт тэнцэл” хангах боломж олгодог арга хэрэгсэл. Жишээлж үзвэл, саяхан батлагдаж Ерөнхийлөгчийн хориг тавигдаад байгаа Цахим орчинд хүний эрхийг хамгаалах тухай хууль Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан хүний үндсэн эрхийг зөрчиж байна гэж үзсэн парламентын цөөнх Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж хянуулах боломжтой гэсэн үг.