Твиттерийн жиргээч Элийрэгч буюу Ц.Уянгатай ярилцлаа.
-Монголд хэзээ ирэв. Хувийн шалтгаанаар ирсэн үү?
-Тэгсэн. Хувийн шалтгаанаар ирээд гурван долоо хоног болж байна. Энд байх компанийнхаа зарим ажлыг цэгцлэх хэрэгтэй болоод ирлээ. Зарим хөрөнгөө зарж борлуулахгүй бол монголын эдийн засаг царцанги байдалд орчихсон. Ковидын өмнөөс л уналттай байгаад эхэлсэн. Тэссээр байгаад л ковидоор бүр зогсонги байдалд ороод, түүнээс хойш сэргэхийг хүлээсэн ч сэргэсэнгүй. Үйл ажиллагаагаа нэлээд цомхотгоод, зарж борлуулах зүйлээ зараад, зарим хөрөнгө оруулагчийн мөнгийг гаргаж өгөхгүй бол Монгол дахь үйл ажиллагаа маань санхүүгийн хувьд хүнд байдалтай л байна.
-Хэр хугацааны дараа ирж байгаа нь энэ вэ?
-Би байнга л ирэн очин байдаг. Ковидоор гацаад ирж чадахгүй жаахан удсан байх. Гадагшаа төслийн судалгааны ажлаар яваад, төсөл ч дууссан, үйл ажиллагаа ч царцсан. Тэр хооронд хүүхдийн сургууль соёл гээд тэндээ завгүй болоод, гурван жил гарангийн дараа л ирж байна даа. Явахаасаа өмнө бас л хэрүүл тэмцэлтэй байж байгаад явсан шүү дээ. Тэр асуудлаа шийдчихээд явсан. Хэдийгээр эх орондоо байхгүй ч цахим эрин зуунд мэдээллийг шуурхай авч, хамт байгаа юм шиг л амьдарч байна. Тэгэхээр ямар нэгэн зүйлээс хоцрохгүй дунд нь байгаа юм шиг л явж байна даа.
-Таныг байхгүй хугацаанд өөрчлөгдсөн зүйл байна уу?
-Би хөндлөнгөөс ажиглаад байгаа юм биш. Бүгд л мэдэж байгаа. Улстөр ч тэр, нийгэм эдийн засаг ч тэр жилээс жилд дордож байна. Бүх талаар огцом дордсон. Ялангуяа нийгмийн сэтгэлзүй тогтворгүй, итгэлгүй болчихсон байгаа үе л дээ. Ийм үед зөвхөн бухимдлаа л илэрхийлнэ үү гэхээс явж байгаа бодлогын хүрээнд, нийгэмд хэрэгжиж байгаа үйл ажиллагаа, төсөл, улстөрийн шийдвэрийн хүрээнд ч гэдэг юмуу эсвэл эдийн засгийн нөхцөл байдлын хүрээнд ч юмуу тийм маргаан биш өнөө маргаашаа аргацаасан л хэрүүл хийдэг боллоо. Өмнө нь харьцангуй наадах чинь буруу, энэ нь зөв гэх мэтээр маргаан явдаг байсан бол одоо хэлэх ч үггүй л болоод л байна. Нийгмээрээ царцчихлаа. Ялангуяа ажил амьдралын гараагаа дөнгөж эхэлж байгаа залууст ямар ч гэрэл гэгээ алга. Тиймээс чадвартай боловсон хүчин, мэдлэгтэй, мэдээлэлтэй тодорхой хэмжээнд мэргэжлийн капитал үүсгэсэн байсан жаахан хэсэг хүний нөөцийн хүрээ нь гадагшаа урсаад дууслаа л даа. Тэгээд үлдсэн хэд нь энэ асуудлыг шийдье, энэ цаг үеийг даваад, тэр төслийг хэрэгжүүлэхийг нь дэмжье гэдэг зүйл нь байхгүй болохоор өөр хоорондоо маргаантай хэрүүлтэй л амьдраад байна уу даа. Засаг барьж байгаа хүмүүстээ гомдолтой иймэрхүү л байдалтай байгаа юм байна. Хамгийн харамсаж байгаа зүйл нь юу вэ гэхээр засаг барьж байгаа хүмүүс нөхцөл байдлыг нээлттэй зөв мэдээллээр хангаад, хамтдаа даван туулах биш шүүмжилснийг нухчин дардаг.
Бодит байдлыг нуун дарагдуулдаг эсвэл хэт аминчилдаг, хэт айдас үүсгэж ойлгомжгүй цуврал кино аятай зүйл болгоод, ард иргэдийг төөрөгдүүлээд байна л даа.Хууль нь өөрөө хууль байж чадахаа байгаад хуулийн хүч нь өөрөө албан тушаалтнуудын гарт орчихсон байгаа нь хамгийн гунигтай санагдаж байна. Байгаа хууль нь сайн муу нь хамаагүй хуулийнхаа хүрээнд ажиллаж амьдрах, үйл ажиллагаагаа явуулах, үг үзэл бодлоо илэрхийлэх боломжгүй байгаад л гунигтай байна.
-Та олон нийтийн сүлжээнд идэвхтэй шүүмжилдэг. Тан руу дайралт, дарамт, шахалт ирж байна уу?
-Би нутаг дэвсгэрийн гадна талд байсан учраас харьцангуй гайгүй. Энд байгаа хүмүүс үгээ хэлээд, үзэл бодлоо илэрхийлээд хардах, мэдэх эрхийнхээ хүрээнд эрх чөлөөгөө эдлэх гэхээр ямар нэгэн байдлаар хашраагаад, нийгэмд мессэж өгөөд байна шүү дээ. Бидний өөдөөс өрвөлзөх юм бол шоронд л хийнэ шүү, хорино шүү гэсэн байдал нь иргэдийн эр зоригийг мохоох байдлаар явж байгаа юм байна. Би ирээд арай сар болоогүй байна л даа. Гэхдээ намайг байхгүй хооронд үүсгэсэн, хараандаа авсан юмуу мэдэхгүй. Үгээ хэлсэн, үзэл бодлоо илэрхийлсэн
залуусыг залхаан цээрлүүлэх ажиллагааг явуулаад байгаа нь хэнд ч ойлгомжтой л байна. Хамгийн инээдтэй нь холбогдох хэргийн шинж чанар нь болоод гэмт хэрэгт холбогдуулж байгаа байдал нь тохирсон ялтай байх ёстой. Ямар нэгэн байдлаар тэр хүн танхайраагүй, хүн гэмтээгээгүй, хууль сахиулагчийн тавьсан шаардлагыг биелүүлээгүй л байх. Гэтэл түүнээс нь үүдэн шоронд хориод байдаг ийм зохицуулалт гэж юу байдаг юм бэ. Тэр тусмаа ардчилсан улсад. Манайх болж өгвөл хорих ялаас татгалзах ёстой. Гэмт хэргийн нөхцөл байдалд нь хүмүүсийг дасан зохицуулахгүй байх, гэмт хэрэгт холбогдуулаад хорих ял өгөөд, шорон гяндангаар явуулчих юм бол цаашдын ажил амьдрал нь гэмт хэрэгтэйгээ холбогдоод эрүүжсэн ертөнц бий болно шүү дээ. Анх удаа гэмт хэрэг хийсэн, зөрчил гаргасан бол тодорхой хэмжээнд нийгэмшүүлэх боломжийг нь олгож байх хэрэгтэй. Хувь хүний хийсэн алдаан дээр дөрөөлж амьдралыг нь устгах, ажил төрөл, амжиргааны эх үүсвэрээс нь салгах өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуульд заасан амьд явах, ажил төрөл хийх, сурч боловсрох зэрэг үндсэн эрхээс нь салгах кранжсан дарангуйлалтай улс байж боломгүй юм. Хэрэв нэг хийсэн хэргээ олон дахин давтсан тохиолдолд тийм зүйл байж болно. Өмнө нь ямар нэгэн сануулах арга хэмжээ авсан байх. Дараа нь хөл хориод, дараа нь хорих ял болгодог ч юмуу шаталсан байдлаар ял шийтгэлийг өгдөг болмоор байгаа юм. Гэтэл өнөөгийн шүүхийн процесс хамгийн гол нь хэн рүү чиглэж байна гэхээр эрх баригчдын эсрэг зоригтой бодитойгоор үзэл бодлоо илэрхийлсэн залуус руу чиглээд байна. Энэ улсуудад зориудад арга хэмжээ аваад, тэр хүмүүсээр дамжуулж нийгэмд сануулга өгөх гэсэн зориудын арга хэмжээ гэж харагдаж байгаа юм. Тэгэхээр үүний эсрэг заавал тэмцэх ёстой. Над мэтийн хүмүүс ийм зүйлийг хараад чимээгүй байж чадах ч үгүй. Ямар нэгэн байдлаар эсэргүүцэж тэмцсээр л байх болно. Цор цор гээд явах нь ойлгомжтой. Нэг Монголхүүг хорьж болно. Арван Монголхүүг хорино. Тэгээд зогсоно гэж бодож байна уу. Үгүй. Тийм зүйл байдаггүй юм. Нэг нэгээр нь барьж хориод чимээгүй болгоно гэвэл санасных нь гарз. Тэгэх тусам нь зуугаараа, мянгаараа сөрж босож байж бид тодорхой тулгуур хэдхэн эрхээ баталгаажуулж авч үлдэх зорилго тавьж байгаа юм. Түүнээс би Монголхүү гэж хүнийг амьдралдаа хараагүй. Ямар нэгэн байдлаар холбогдож үзээгүй. Яахав сошиал дээр тавьж байгаа постууд, эсэргүүцлүүд нь бие биенээ дэмжиж байгаа нь тодорхой хэмжээнд мэдэгдэж, цахим харилцаагаар л явж байгаа болохоос би тэр хүнтэй ямар нэгэн байдлаар танил биш. Үзэл бодлын хүрээнд танил болцгоосон, цахим орчинд мэддэг л хүн юм.
-Таны эрх баригчдыг эсэргүүцэх гол зүйл нь юу байв?
-Энэ засаг барьж байгаа хүмүүс өөрсдөө яаж гарч ирлээ дээ. 1980-1990-ээд оны шинэ залуу үе. Шударга тав, яасан ийсэн гээд л. Ялгамжтай байдлыг үгүй хийнэ. Бүгдийг нь үндсээр нь өөрчилнө. Арчина, хядна, яллана л гэсээр гарч ирсэн. Гарч ирэхдээ өөрсдөө талбай дээр зуу зуугаар нь гэр барьж, өчнөөн мөнгө төгрөгөөр тайз засаж, микрофон, чанга яригч, уриа лоозонгийнхоо мөнгийг бүгдийг нь төсвийн мөнгөнөөс гаргасан. Гэтэл өнөөдөр А4-ийн цаас бариад үзэл бодлоо илэрхийлсэн залууст тийм хангамж байсан уу. Өөрсдөө төрийн эрхэнд тэгж хууль бусаар гарч ирсэн хүмүүс буцаад өөрсөд шиг нь шаардлага тавьсан залуусыг хорьж цагдаж байна. Энэ чинь double standart. Тэдгээр залуус ийм ялгамжтай байдлыг үгүй хийхийг зорьсон шүү дээ.
-Таны үзэл бодлын талаар нэлээд ярилцлаа. Одоо жаахан өөр зүйл рүү чиглэх үү. Та фэйсбүүк твиттерт бусад шиг гоё ганган биш хааш яаш хамаагүй зургаа хийдэг нь хүмүүсийн шүүмжлэлд бас өртөөд байдаг шүү дээ?
-Би өсвөр насны охинтой. Тэр минь инстиграмм, фэйсбүүк, сошиал орчинд амьдарч байгаа. Бүгд л гоё ганган сайхан зургаа нийтэлдэг. Хүн бүр тийм байх албагүй. Хүн гоё ганган сайхан байх үе байна. Залхуурсан хааш яаш үе байна. Өвдөж хавдсан ямар ч царайтай байж болно. Заавал гоё бай, хөөрхөн бай, туранхай бай, дэгжин бай л гэж сошиал орчин сургаж байна. Түүний эсрэг би арзайж сэгсийх, өвдөж зовох, гуниж гутрах ямар ч үе байж болно гэж хүмүүст харуулахыг хичээдэг. Биднийг өсвөр үеийн өч төчнөөн хүүхдүүд харж байгаа. Сошиал бодит амьдрал биш гэж л харуулахыг хичээдэг юм. Эхэндээ ч хүмүүс хүлээж авч чадахгүй элдэв янзын юм бичдэг л байсан. Одоо бол дассан.
-Та хамгийн сүүлд явахаасаа өмнө Байгалийн түүхийн музейн хуучин барилгыг нураалгахгүй гэж тэмцэж байсан шүү дээ. Одоо аль хэдийн өөр барилга бариад Монголын топ-100 шилдэг архитектуртай барилгаар шалгарсан. Үүн дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Үүн дээр би үнэндээ ярих юм алга. Энэ хэн гээч ямар архитекторчийн зургаар баригдсан барилга юм. Ичихгүй Туркийн Станбулын дэлгүүрийн зургаар барьчихсан барилга шүү дээ. Гадна талд нь нэг хоёр зүйл илүү наахаар өөр харагдана гэж бодоод байгаа юмуу. Эргүү тэнэг хүмүүсийг хуураад байгаа юмуу. Дөнгөж засаг солигдоод юу гээд байлаа. Эдийн засаг нь элгээрээ хэвтсэн улс орныг хүлээж авлаа гээд Л.Оюун-Эрдэнэ өөрөө амаараа хэлээд зогсож байсан биз дээ. Тэгвэл элгээрээ хэвтэж байсан юм бол тэр 96 тэрбумаар хэнд ч хэрэггүй ийм цемент цутгаж яах гээд байсан юм. Зөвхөн санхүүгийн хувьд шүү энэ. Хэрэглээний хувьд одоо бидэнд эдийн засгийн ямар үр өгөөж, эргэлт авчирч байгаа юм. Улсад хэдэн төгрөгийн орлого оруулж байна. Хэзээ оруулсан хөрөнгө оруулалтаа нөхөөд, хэзээнээс цэвэр ашигтай ажиллаж эхлэх юм бэ. Оюун санааны хувьд, хуучин барилга нь үнэт зүйл байсан юмуу, одоо шинээр баригдсан нь үнэт зүйл юмуу. Бид зөвхөн түүн дээр л тэмцсэн шүү дээ. Бид хотжихдоо оюун ухааны, соёлын өвүүдийг бий болгосон. Энэ чинь Филармони, Соёлын төв, Драмын театр, Дуурийн театр гээд ансамблиараа байгаа барилга. Гэтэл нэгийг нь цох дутаагаад нураагаад хаячихаж байгаа юм. Тэгвэл түүнийгээ соёл урлаг хүртэхгүй байгаа бусад газраа барихгүй яасан юм бэ. Яармаг, Толгойд, Бэлх Сэлхийн шинэ бүстээ барихгүй. Тэгсэн бол тийшээ хүмүүсийн урсгал нэмэгдэж, соёлын үрийг утгаар нь тарина биз дээ. Энэ бол цэвэр хулгай, дээрэм. Эрх ашиг сонирхол байхгүй юу. Үүний цаана юу байгааг бид мэдэхгүй. Мэдэх боломж бололцоо ч байхгүй. Түүнийг нь шүүе, үзье, харъя, мэдээлэл авъя гэхээр иргэдэд тийм боломж олгодог ч үгүй. 96 тэрбум төгрөгөөр барилаа гэсэн нэрийдлээр 20-иор нь бариад, үлдсэнийг нь идсэн ч юмуу, эсвэл газрыг нь хувааж аваад наашаа цаашаа болгосон ч юмуу, мэдэгдэхгүй байж байгаад ирээдүйд хувийн өмч л болчихсон байдаг шүү дээ. Нэг тийм хуйвалдааны заваан юм байгаа. Үүнээс л сэргийлэх гэж бид тэмцсэн. Даанч бидний хүч дутсан.
-Та хэдий хугацаагаар ирсэн бэ. Хэзээ буцах уу?
-Ажил төрлөө амжуулаад аль болох богинохон хугацаанд байна л гэж бодож байгаа. Эндэх үйл ажиллагаа зогсчихсон учраас судалгааныхаа ажлыг шилжүүлчихсэн. Монголд эдийн засгийн хувьд зогсонги байдалд орсон ч бусад газарт үл хөдлөх хөрөнгө оруулалтын судалгаануудаа явуулж л байгаа. Бид энэ чиглэлээрээ мэргэшээд олон жил болчихсон учраас үүгээрээ амьдарч байна. Төсөөлснөөс жаахан удлаа гэхэд хоёр сар л болох байх.
-Сүүлийн асуултыг танд үлдээе…
-Юм чинь яаж ч муудсан сайн тал руугаа явдаг байх ёстой. Сайн засаг, мундаг засаг гээд явна гэж байхгүй. Үргэлж л бид хэрэлдэнэ. Тэр болгоныг хорьж цагдаад дарамтлаад байна ч гэж байхгүй. Яагаад гэвэл язгуур эрх ашгаа бүгд нэхнэ. Хүн болгон өөр өөр юм ярина, нэхнэ, хэрэлдэнэ. Тэр болгоныг зохицуулдаг засаг ч гэж байхгүй. Тулгуур үндсэн бодлого, язгуур эрх ашиг, үндсэн тогтолцооны зүйлүүдийг бүрдүүлэхэд нийгмийн хандлага маш чухал. Нийгэм өөрөө үүнийг гажуудуулахгүй гол жанжин шугамаа барих ёстой. Тэгтэл нийгэм өөрөө үүнийг даръя гэдэг болчихсон байгаа нь харамсалтай. Энэ бол хэзээ ч хүлээн зөвшөөрч болохгүй асуудал.