УИХ-ын гишүүн Э.Батшугартай ярилцлаа.
-Чуулганы завсарлагааны хамгийн шуугиантай сэдэв Хөгжлийн банкны сонсгол байлаа. Сонсголын үр дүнгээс ярилцлагаа эхэлье?
-Чуулганы завсарлагааны үеэр гурван шаттай сонсголыг хийлээ. Энэхүү сонсгол парламентын түүхэнд тод үлдэх байх. Учир нь парламентын хянан шалгах хороо анх удаа байгуулагдсан. Анх удаа явагдаж байгаа сонсгол ч гэлээ амжилттай дуусгалаа. Хөгжлийн банкны сонсголын гол зорилго нь нотлох баримтад дүн шинжилгээ хийж, олон нийтэд мэдээлэх. Мэдээж гэм буруутайг нь шүүх тогтооно гэдгийг онцолж хэлье. Гэхдээ ямар хэмжээний луйвар хулгай, зохион байгуулалттай үйлдэл явж байсныг бүгдийг нь ард түмэнд ил болголоо.
Товч дүгнэж хэлэхэд, зээлийг зориулалтын бусаар ашигласан байдал их гарсан. Хямд их үүсвэрээр бусдын боломжийг хааж өөрсдийнхөө давуу эрх ашиглаж зээл авсан. Ингэхдээ авсан зээлээ зориулалтын бусаар зарцуулсан байна. Тухайлбал, нэг зээлдэгч төмрийн үйлдвэрт ган хайлуулах үйлдвэр барина гэж зээл авчихаад тэр мөнгөөрөө Макао, Сингапурт казино тоглосон хэрэг гарлаа. Сонсголын шууд дамжуулалтын үеэр үүнийг ард түмэн харсан байх.
Хөгжлийн банкны үндсэн үүрэг нь экспортыг дэмжих, импортыг орлох үйлдвэрүүдийг барихад санхүүжилт олгох. Мөн Монгол Улсыг хөгжүүлэх стратегийн ач холбогдолтой том том төслүүдийг хэрэгжүүлэх юм.
Хөгжлийн банкнаас зээл хүсэхдээ том үйлдвэр барина. Экспортыг дэмжиж импортыг орлох, валютын урсгалыг Монгол Улсад үлдээнэ хэмээн төсөл бичиж зээл авчихаад тэрийгээ хувийн хэрэгцээндээ ашигласан эдгээр үйлдэл бол санхүүгийн гэмт хэрэг.
Хоёрдугаарт, маш их хэмжээний мөнгийг дандаа холбогдох этгээдүүд авсан байна. Холбогдох этгээд гэдэг нь нэг эзэмшигчтэй олон компанид зээл өгсөн гэсэн үг. Эсвэл нэг эрх мэдэлтний хамаатан саданд зээл олгосон байна.
Гуравдугаарт, зээлээ эргэж төлөхгүй байгаа зээлдэгчид байна. Зээлээ эргэн төлөөгүй янз бүрийн шалтгааныг хэлж байна. Жишээлбэл, эдийн засгийн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн. Төрөөс дэмжлэг өгөөгүй гэх мэтчилэн. Энэ бол мөн л зөрчил. Бусдын боломжийг хаасан. Монгол Улсын хөгжлийг боомилсон зүйлүүдийн нэг жишээ гэж харж байна.
Зээлдэгчээс гадна Хөгжлийн банкны удирдлагууд том алдаанууд гаргасан асуудлууд байна. Тухайлбал, нэгдүгээрт зээл олгохдоо ашиг сонирхлын зөрчил гаргасан зүйл байна. Жишээлбэл, бүх хорооны шийдвэрийг нэг өдөр гаргасан. Эсвэл банк хэзээ ч зээл олгохооргүй, санхүүгийн үзүүлэлтгүй компаниудад зээл олгосон. Эсвэл муу зээлийн түүхтэй компанид зээл олгосон асуудлууд байна. Ямар нэгэн банк санхүүгийн байгууллага зээл авагчийн зээлийн төлөлт хийгдэж байгаа эсэхэд хяналт хийх ёстой. Үүнд хяналт хийгээгүй байдал илэрлээ. Санхүүч хүний нүдээр харахад ханшны зөрүүнд ямар нэгэн менежмэнт хийгээгүйгээс их хэмжээний алдагдал хүлээсэн гэж байна. Олгож байгаа зээл нь төгрөгөөр эсвэл өөр валютаар байвал түүнд нарийн менежмэнт хийх хэрэгтэй. Ам.доллараар зээл олгож байгаа бол тухайн зээлдэгчийн орлого нь ам.доллараар орж ирдэг байх ёстой. Тэгж байж зээлээ ам.доллараар төлнө. Ингэвэл Хөгжлийн банк ч алдагдал хүлээхгүй. Монгол Улс ч ханшны дарамтад орохгүйгээр төсөл нь хэрэгжинэ. Энэ мэтээр алдаа их гарсан. 2011-2017 онд ямар нэгэн байдлаар ханшны эрсдэлд менежмэнт хийгээгүй нь харагдсан. Дээрээс нь маш их хэмжээний алдагдал гаргасан.
Үүнээс гадна тодорхой компаниуд өөрийнхөө банкаар дамжуулж зээл аваад өөрийнхөө банкинд байгаа зээлээ хаасан нөхцөл илэрсэн. Мөн олгосон зээлийн нотлох баримтуудаа устгасан гэмт хэргийн шинжтэй зүйлүүд гарсан. Жишээлбэл, Капитал банк өөрийнхөө банкнаас цааш дамжуулан зээл олгохдоо “олгоогүй” гэсэн бичилт хийсэн байна. Хөгжлийн банкны баримт дээр Хөгжлийн банкнаас Капитал банк руу яалт ч үгүй мөнгө шилжсэн байгаа юм. Иймэрхүү зохион байгуулалттай гэмт хэргийн шинжтэй зүйлүүд илэрсэн. Энэ бүхнийг ард түмэн ч, УИХ-ын гишүүд ч мэддэггүй байсан. Сонсголын үр дүнд их хэмжээний нотлох баримт илэрлээ.
Сонсголын тайланг УИХ-д танилцуулж, шүүхэд нотлох баримт болгож өгнө. Мөрдөн байцаагчдын баримт дээр нэмээд сонсголын нотлох баримттай болж байна. Ингэснээр шүүх хэргийг илүү нягталж шийдэх бололцоотой болж байна. Тиймээс шүүх хурдан хугацаанд хэргийг шуурхай шийдэх хэрэгтэй. Ингэж байж ирээдүйн зээлдэгч нарт том сургамж болно. Мөн Хөгжлийн банкны ирээдүйн үйл ажиллагаа үндсэн функтээрээ явах нөхцөл бүрдэнэ.
Хөгжлийн банк бол маш том институц шүү дээ. Учир нь монгол ард түмний нэрийг, Монголын Засгийн газрын нэрийг ашиглаж гаднаас хөрөнгө босгох эрхтэй, боломжтой байгууллага. Хөгжлийн банкны эх үүсвэрийн дийлэнх нь бонд болон бусад гадны эх үүсвэрээс бүрддэг.
-Монголын хамгийн нөлөө бүхий хүмүүсийг та бүхэн “ухаж төнхлөө”. Ер нь ажлын хэсгийнхэн та бүхэнд ямар нэгэн хавчлага, шахалт гарав уу. Ажлыг удаашруулах гэсэн нөлөө ирэв үү. Намын “том” ах нартайгаа үзэлцэхэд амаргүй байсан байх, та ний нуугүй яриач?
-Бусад гишүүдийнхээ өмнөөс би хариулж чадахгүй. Миний хувьд лав ямар нэгэн дарамт, шахалт ирээгүй. Хамгийн гол нь энэ бол аль намаас үл хамаарч Хөгжлийн банкыг дээрэмдэж, тоносон хэрэг. Монгол Улсын эрх ашиг, Монгол Улсын хөгжил, эдийн засгийн асуудал учраас үүнийг чөдөрлөсөн, боомилсон бүх хүнд хатуу хариуцлага тооцох ёстой.
Ажлын хэсэг ажлаа хэвийн явуулахад гэрч ирэхгүй байх асуудал их гарсан. Хоёрдугаарт, анх удаа явагдаж буй, бүхнийг шинээр хийж байгаа учраас бичиг цаасны асуудал, нотлох баримтуудаа цуглуулахад тодорхой хэмжээний бэрхшээл гарсан. Тухайлбал, банкууд нотлох баримт өгөхдөө заавал прокурорын зөвшөөрөлтэй өгөх ёстой гэсэн гэдэг ч юм уу. Гэхдээ бид ямартай ч ажлаа сайн хийлээ. Энд УИХ-ын дарга Г.Занданшатар дарга манлайлж их дэмжлэг үзүүлсэн. Тиймээс энэ завшааныг ашиглаад талархал илэрхийлье.
Хөгжлийн банкны үйл ажиллагаа цааш явах ёстой. Хөгжлийн хөтөлбөрөө санхүүжүүлэх ёстой. Учир нь БНСУ, Япон, Вьетнам, Хятад зэрэг олон орон энэ институцийн нөлөөгөөр үйлдвэржсэн. Зүүн, баруун Герман нийлэхэд ч ийм институц байсан. Тиймээс энэ институцийг зөв ашиглаж, мандатынх нь дагуу үйл ажиллагааг явуулах нь чухал байна.
-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд улс төрийн намууд ойлголцсон гэгдэж буй. Тиймээс энэ хаврын чуулганы гол хууль Үндсэн хууль болох нь. Та ер нь ҮХНӨ оруулах, эсвэл шинэ Үндсэн хууль батлах асуудлын алийг нь дэмжиж байна вэ?
-Энэ бол их өргөн хүрээтэй сэдэв. Тиймээс өөрийн байр суурийг маш товчхон илэрхийлье. Ардчилсан Үндсэн хуулийг батлаад 31 дэх жилтэйгээ золгож байна. Одоо хэрэгжиж байгаа Үндсэн хууль өөрийн үүргээ биелүүлсэн гэж боддог. Монгол Улс 1992 онд социалист тогтолцооноос ардчилсан тогтолцоо руу, зах зээлийн нийгэм рүү шуудхан шилжсэн. Тухайн үед мэдэхгүй зүйлүүд байсан гэж боддог. Тухайлбал, хоёр шатлалт банкны тухай, Хөрөнгийн биржийн тухай, татвар гэх мэтчилэн асуудлаар нарийн ойлголт тухайн үед байгаагүй гэж боддог. Гэхдээ 1992 онд маш олон зүйлд зохицуулалт хийж Төв Азийн ардчилсан Монгол Улс зах зээлийн нийгмээ баталгаажуулж чадсан. Үүний үр дүнд гадаадын банк санхүүгийн байгууллагаас Монгол Улс бонд босгож чадсан. Чингис бондыг энд дурдъя. Өнөөдөр бүтцийн өөрчлөлт хийж дахин санхүүжүүлээд явж байна. Зах зээлийн эдийн засагтай дэлхийн улс орнууд манай улсыг бүрэн хүлээн зөвшөөрсөн гэдгийг үүнээс харж болно. Бид ямар нэгэн зүйлийг шинэчлэхээсээ өмнө хаана алдсан байна вэ гэдгээ дэнслэх хэрэгтэй. Тиймээс үүндээ дүн шинжилгээ хийж тодорхой хэмжээний өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай гэж бодож байна. Жишээ нь сонгуулийн тогтолцоо. Сонгогчдын санал гээгдэж байгаа талаар нийгэмд их шүүмжлэл өрнөдөг. Тиймээс санал гээгдэхгүй пропорциональ тогтолцоог нэвтрүүлэх ёстой гэж үзэж байна.
-Тодорхой хэмжээний өөрчлөлт гэдгээр та Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахыг дэмжиж байгаа гэж ойлгож болох уу?
-Нэмэлт өөрчлөлт, эсвэл шинэ Үндсэн хууль гэж аль нэгийг нь зааж хэлмээргүй байна. Асуултын эхэнд хариуллаа шүү дээ. Энэ бол өргөн хүрээний том асуудал. Тиймээс ярилцлагын дунд дурдаад өнгөрөх нь зохимжгүй. Үндсэн хуулийн асуудлаар маш олон хэлэлцүүлэг өрнөсөн. Олон намууд оролцсон. Нам бүр шинэ Үндсэн хууль боловсруулсан байдаг. Тэгэхээр энэ том концепцийг харахдаа тусгайлсан сэдэв болгож алдаа, оноогоо дэнсэлж, өөрчлөлтөөр ирээдүйд ямар нөлөө учрах вэ гэдгийг ярих нь зүйтэй.
Нэмж хэлэхэд, Ардчилсан Үндсэн хуулийг хэлэлцэж баталсан протоколыг харах ёстой. Тэр үеийн Үндсэн хуулийг боловсруулсан хүмүүс ирээдүйг хэрхэн харж байсан. Үндсэн хуулийн заалт нэг бүр дээр төвлөрч ямар үр дагавар гарах вэ гэдгийг хэлэлцсэн тухай. Мөн тэдний хүссэн үр дүн өнөөдөр бий болсон эсэх. Хэрвээ үгүй бол бид юун дээр алдсанаа харах нь зөв гэж бодож байна. Ийн нарийн хандах ёстой гээд байгаа шалтгаан нь Үндсэн хуулиар ирээдүйн Монгол Улсын дүр зургийг тодорхойлдог болохоор тэр.
-Н.Энхбаярын даргын боловсруулж, танилцуулсан шинэ Үндсэн хууль нийгмийн анхаарлыг их татсан. Нэг хэсэгтээ л шуугиулсан. Та тэрхүү хуулийн төслийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?
-Ерөнхий сайд Үндсэн хууль боловсруулах ажлын хэсэг гаргасан. Ажлын хэсгийн ахлагчаар нь миний аавыг томилсон. Нам бүр өөрийн боловсруулсан Үндсэн хуультай байсан. Тиймээс намуудтай уулзаж, бүгдийнх нь төслийг судалж, зөвшилцсөний үндсэн дээр зөв шийдэл нь энэ гээд тэрхүү Үндсэн хуулийг Ерөнхий сайдад гардуулж өгсөн. Социализмын Үндсэн хууль бол нам төвтэй байсан. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа Үндсэн хууль төр төвтэй. Харин шинэ боловсруулсан Үндсэн хууль бол хүн төвтэй хууль. Ардчилсан нийгэмд хүний эрх гэдэг бол хамгийн чухал, том сэдэв. Тиймээс миний аавын боловсруулсан төсөл бол хүнийг төв болгосон хууль л даа.
-Та Үндсэн хуулийн сэдэв одоохондоо эрт байна гэсэн болохоор дараагийн сэдэв рүүгээ оръё. Та санхүүч хүн. Энэ улс орны иргэд ам.долларын өсөлт, үнийн хөөрөгдөлд дарлуулж байна. Богино хугацаанд бид үүнээс яаж гарах вэ?
-Эдийн засаг бол миний ярих дуртай сэдэв шүү. Таны асуултад хариулахын өмнө гадаад орчны байдлыг ярих нь зөв болов уу. Гадаад орчин хүнд нөхцөлд орчихсон байна. Сүүлийн 20 жилд байгаагүй санхүүгийн тулгамдсан асуудлууд гарчихлаа. Тэр дундаа дэлхий нийтийн өмнө тулгарч байгаа том асуудал бол үнийн өсөлт. Турк улсын үнийн өсөлт 80-аас дээш хувьтай болчихлоо. Америк, Европын холбоо болон бусад улс орнуудын инфляци сүүлийн 25 жилд байгаагүй өндөр түвшинд хүрсэн. Үүнд улс орнуудын Төв банкууд бодлогын хүүгээ өсгөсөн нь нөлөөлсөн. Америк бодлогын хүүгээ чангаруулсан байгаа. Энэ жил дахин чангаруулна гэсэн төлөвтэй байна. Бодлогын хүү чангарахаар автоматаар ам.долларын ханш чангарна. Бүх валютын эсрэг ам.долларын ханш чангарч байна. Үүнээс гадны Орос-Укрианы байдал дэлхийн үнийн өсөлтөд нөлөөлсөн.
Америкийн Төв банк бодлогын хүүгээ өсгөсний дүнд хоёр сонголтын өмнө зогсож байна. Нэгдүгээрх нь, эдийн засгаа хатааж нурааж үнийн өсөлтөө барих. Учир нь үнийн өсөлтөө барихын тулд эдийн засгаа хатааж эдийн засгийн өсөлтөө барьж байж эрэлт нийлүүлэлтийг багасгана.
Өнгөрсөн долоо хоногт санхүүгийн зах зээлд том шок үүслээ. 209 тэрбум ам.долларын активтай Silicon Valley Bank дампуурсан. Дээрээс Нью-Йоркийн 110 тэрбум ам.долларын активтай Signature Bank дампуурсан. Үүнийг дагаад 212 тэрбум ам.долларын активтай First Republic Bank дампуурлын ирмэгт ирж АНУ-ын бусад банкууд 30 тэрбум ам.долларыг түр байршуулснаар дампуурлаас аварсан байдалтай байна. Санхүүгийн зах зээлд маш том цочроо явж байна. АНУ-ын Төв банкны хүү огцом нэмэгдсэнээр нэгдүгээрт, зээлдэгчид нь мөнгөө эргэж төлж чадахааргүй болчихоод байна.
Учир нь Америкийн банкуудын дийлэнхийнх нь зээл нь хэлбэлздэг хүүтэй. Хатуу хүүтэй биш гэсэн үг. Бодлогын хүү дээр нэмэх нь тэдэн хувь гэж явдаг. Бодлогын хүү өсөхөөр зээлийн эргэн төлөлтийн сарын төлөлт нь ихэсчихэж байгаа юм. Ингэхээр банкууд нь төлж чадахгүй хүнд байдалд орчихоод байна. Хоёрдугаарх шалтгаан нь, АНУ-аас олон банк бонд авчихсан байдаг.
Бодлогын хүү ихэссэнээс үүдэж бондын үнэлгээ болон барьж байгаа активын үнэлгээ нь багасчихаад байгаа юм. Ингээд зохистой харьцаа нь алдагдаж банкууд хүнд байдалд орж байна. Суурь нөхцөл ийм байна. Үүнээс шалтгаалж өнгөрөгч амралтын өдрүүдэд юу болсон бэ гэхээр дэлхийн топ 10-т ордог Швейцарийн Credit Suisse bank дампуурлын ирмэгт ирсэн. Швейцарьт хоёрдугаарт, дэлхийд 10-т ордог банк дампуурч байгаа нь 2008, 2009 оны хямралыг шинээр авч ирэх нөхцөл үүссэн. Үүнийг засахын тулд Швейцарийн Төв банк Credit Suisse bank-нд 54 тэрбум ам.долларын дэмжлэг өгсөн. Түүнчлэн тус банк дампуурахгүй нь тулд Швейцарийн хамгийн том банк болох UBS-тай өнгөрөгч ням гаригт нэгдлээ. Швейцарийн хамгийн том 575 тэрбум ам.долларын бланстай банкийг UBS bank 3.2 тэрбум ам.доллараар өөртөө нэгтгээд авчихлаа. Дээрээс нь Швейцарийн Засгийн газар 100 тэрбум ам.долларын баталгаа өгч байна. 2008, 2009 оны санхүүгийн нөхцөл байдлыг ахиж үүсгэхгүйн тулд улс бүрийн Засгийн газар, Төв банкууд хурдтай арга хэмжээ авч байна. Дэлхийн санхүүгийн нөхцөл байдал эмзэг, тогтворгүй байна гэдэг нь үүнээс харагдаж байна. Дэлхийн олон орны Төв банкууд бодлогын хүүг огцом нэмсэн нь сүүлийн 20 жилд байгаагүй хүндрэлүүд гарч байна.
Харин Монгол Улсын эдийн засгийг ярихад өнгөрсөн онд манай улсын эдийн засагт 4.8 хувийн өсөлт гарсан. Бусад орнуудтай харьцуулбал, харьцангуй гайгүй үзүүлэлт. Тулгамдаж байгаа гол асуудал нь төгрөгийн ханш суларч ам.долларын үнэ өслөө. Мөн үнийн өсөлт байна. Энэ хоёр асуудалд дотоодын бодлогоос илүү гадаадаас ирж байгаа санхүүгийн салхи нөлөөлж байна. Монгол Улс тодорхой хэмжээгээр давж чадлаа. Гэхдээ иргэд, аж ахуйн нэгжид хангалттай бодлогын өөрчлөлт болж чадсангүй гэсэн шүүмжлэл явж байна. Бид чадах бүхнээ хийсэн. Учир нь Монголын эдийн засаг өөрийн гэсэн тодорхой хэмжээний нөөцтэй. Боомтын сэргэлтийн хүрээнд 32 сая тонн нүүрс гаргаж, түүхэндээ хамгийн өндөр орлого буюу 12 тэрбум ам.долларт хүрсэн. Энэ жил 40 сая тонн нүүрс экспортолчихвол Монголын эдийн засагт том өгөөж авч ирнэ. Үүнийг дагаад Уул уурхайн биржийн тухай хууль батлагдсан. Нүүрсийг биржээр арилжаалж байгаа нь ханшинд тодорхой хэмжээний эерэг нөлөө үзүүлнэ. Валютын нөөцөд ч эерэг нөлөөтэй.
Хаврын чуулганаар Аялал жуулчлалын тухай хууль хэлэлцэгдэнэ. Нэг сая жуулчныг авчирвал Монгол Улсын эдийн засагт 1-1.5 тэрбум ам.долларын өгөөж ирэх боломжтой. Энэ бол манай улсын жилийн хэрэглээний гуравны нэг гэсэн үг л дээ. Валютын нөөцөд мөн эерэг нөлөө үзүүлнэ. Ханшийг тогтвортой байхад ч нөлөөлнө. Аж ахуйн нэгжүүд тэр дундаа аялал жуулчлалын салбарын аж ахуйн нэгжийн орлого нэмэгдэнэ. Ажлын байр бий болно. Татварын орлого нэмэгдэнэ гэх мэтчилэн эерэг нөлөө гарна.