Эрчим хүчний зөвлөх инженер, доктор Г.Ёндонгомботой ярилцлаа.
-Нүүрсний давхаргын метан хийн хайгуулын ажлын сүүлийн үеийн мэдээллээс сонирхуулахгүй юу?
-Идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа миний мэдэх гурван компани бий. Эхнийх нь “Эликсир Энержи”. Австралийн хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компани. Тэндээсээ хөрөнгө мөнгөө босгоод ажлаа явуулдаг. Энэ компанитай хамтран ажиллаад 12 жил болж байна. Саад бэрхшээл их тулгарсан. Заримдаа больдог ч юм бил үү гэж бодох үе байсан ч захирал Нийл Ёнг хэзээ ч шантарч байгаагүйн хүчинд 2018 оны намар Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан. Хоёр дахь нь “Эрдэнэс Метан” ХХК юм. Миний бие ихээхэн хөөцөлдөж “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн захирал Б.Бямбасайханы шийдвэрээр “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн охин компани хэлбэрээр 2016 онд байгуулж, анхных нь захирлаар ажиллаж байсан. Бас л австраличуудтай ажиллаж байгаа. Эднийх Таван толгойн орд газарт ажилладаг. Сонирхуулж хэлэхэд Таван толгойн орд газрын нүүрсний давхаргын метаны тойм судалгааг “Эликсир Энержи” компанийн Монгол дахь охин компани “Жи Өү Эйч” манай Засгийн газрын хүсэлтээр хийж өгч байсан. Гурав дахь нь “Тэлмэн Ресурс
-“Эликсир энержи” компанийн хувьд бамбар асааснаас хойш яг 100 хонолоо гэж саяхан мэдээлсэн байсан. Австралид мөрдөгддөг стандартын дагуу энэ хэвээр дахиад хоёр сар орчим үргэлжилбэл нөөц батлагдлаа гэсэн үг юм байна. Тэгэхээр олборлож эхлэхэд бэлэн болсон гэж ойлгож болох уу?
-Үгүй л дээ. Нөөцөө тогтоочихоод цаашид яах вэ гэдгээ шийднэ. Их, дунд, бага буюу хэр зэрэг нөөц байна гэдгээс хамаарна гэсэн үг. Хийгээ хоолойгоор экспортлох уу, шингэрүүлэх үү, цахилгаан үйлдвэрлэх үү, Улаанбаатарын утааг шийдэхэд яаж оролцох вэ гээд л олон арван хувилбарыг харьцуулах хэрэгтэй болно. Хувилбар бүр өөрийн гэсэн хөрөнгө оруулалт шаардана.
-Улаанбаатарыг утаанаас салгах ганц шийдэл чинь метан хий болчихоод байна шүү дээ. Нийслэлчүүдийг 50 жил хангах боломжтой гэх юм билээ. Газыг хэрэглээнд нэвтрүүлэхэд хэдий хугацаа шаарддагдах бол?
-Нөөц тогтоогоогүй байхад 50, 100 жил гэх мэт онолын тооцооны тоо яримааргүй байна. Тун удахгүй нарийн тоонууд гарч ирнэ. Тэгээд ч энэ бол тогтмол тоо биш өрөмдлөг хийх тусам нэмэгдээд явдаг. Метан хийг олборлож эхлэхийн өмнө дэд бүтцээ хийх учиртай. Энэ нь бас л техникийн өргөн сонголттой, нарийн тооцох асуудал. Метан хий гэж их ярьдаг болж. Энэ чинь бидний мэддэг байгалийн хий шүү дээ. Монголд байгалийн хий огт байхгүй гэдэг нь Оросуудын зохиосон үлгэр л байсан.
-Бид метан хийгээ яг хэзээнээс ашиглаж эхлэх боломжтой вэ. Ингэхэд төрийн зүгээс юу хийх ёстой вэ?
-Бид 180 хоногийн дараа багцаа хэлэх болов уу. Төрөөс санхүүжилт нэхэхгүй нь тодорхой. Гэхдээ шинэ салбарыг хөл дээр нь зогсооход дэмжлэг хэрэгтэй. Нэг их ашигтай бизнес гэж хараад баахан татвар нэхээд унагаачих магадлал маш их.
-Манай метан хийн гарц, агууламж нь бусад орнуудтай харьцуулахад илүү байдаг гэх юм билээ. Нөөц баялгийнх нь талаар тодорхой тогтоосон юм болов уу?
-Өрөмдлөг бүрийн дүн янз янз л гардаг. Дэлхийд байхгүй гэх мэт яриа бол дэмий зүйл. Пермийн галавын нүүрсний ордуудын үүслийн процесс ерөнхийдөө адилавтар шүү дээ.
-Метан хий манай эрчим хүчний салбарт ямар хувьсал авчирах вэ?
-Нүүрснээс хий рүү шилжих асуудал шүү дээ. Энэ шилжилт бусад улсад яаж явсан тиймэрхүү л байдлаар явна. Сайн муу зүйл, саад бэрхшээл мундахгүй биз. Нүүрстэй харьцуулахад утаагүй шахам түлш л дээ. Эрчим хүчинд бол хийн станц маневрлах чадвараараа усан цахилгаан станцтай дүйцнэ. Эрчим хүчний яам ДЦС хоёрын талбай дээр хийн станц барина гээд байдаг. Түлшээ хаанаас, яаж авах юм бүү мэд. Хэрэв импортоор авах гэж байгаа бол нэг их амар зүйл биш. Нүүрснээс байгалийн хий рүү, байгалийн хийнээс устөрөгч рүү гэх мэт шилжилтийг манай улс хийж л таарна.
-Манай улс метан хийгээ ашиглаж эхэлснээр эрчим хүчний хараат байдлаас гарах бүрэн боломжтой биз дээ. Оросууд манайхаас урьтаад энэ онд хийн хоолой тавьж эхлэхээр болсон. Эгийн голын усан цахилгаан станцыг гацаасан шиг юм болох вий гэсэн болгоомж нийгэмд байх шиг?
-Эрчим хүчний хараат байдлаас гарна гэдэг чинь оргил юм уу, суурь чадлын дутагдалгүй болчихоор л болчихдог зүйл биш л дээ. 1970-аад онуудад суурь нь тавигдаад “ДЦС-4”-ийн барилга, угсралтыг дуустал манай төвийн систем 100 хувь тэр үеийн ЗХУ-ын техник, технологиор бүтсэн эд. Тэгэхээр сэлбэг, эд ангиудаа ч ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан улсуудаас одоо хүртэл авдаг. Их жин дардаг нь ОХУ, Украин хоёр. Ковид, дараа нь дайн гээд бид ямар хүнд байдалд орсон нь тодорхой. Гэвч ардчиллын жилүүдэд барууны техник, технологи бас ч гэж нэлээд орж ирсэн. Жишээлбэл, “ДЦС-4”-ийн нүүрсний тоос бэлтгэх систем бүхлээрээ японыхоор солигдсон.
Ашиглалтын зардал нь 2-3 дахин буурсан. Найдвартай ажиллагаа нь нэмэгдсэн. Манай дамжуулах болон түгээх сүлжээ, дулааны сүлжээнүүдэд барууны техник, технологи чамлалтгүй орж ирсэн. Бид нэг их зарлаад байдаггүй ч нэг улсаас хамаарах байдлыг чадах ядахаараа багасгаж ирсэн. Одоо Мянганы сорилтын сангийн “Компакт-2” төслийн хүрээнд “ДЦС-3” болон “ДЦС-4”-ийн хөргөлтийн систем саарал усанд шилжих ажил хийгдэж байна. Харин тэр улс дамжсан хийн шугамын хувьд нэг их түргэн бүтэх нь юу бол. Би бол тэр хийн хоолой байтугай “ДЦС-3”-ын өргөтгөлд ч найдахгүй л байгаа. Гэвч ОХУ, Украины дайны явцаас их юм хамаарах нь дамжиггүй.
-Метан хий экспортлогч орон болоход эдийн засагт орж ирэх үр өгөөжийн тооцооллоос хэлж өгөхгүй юу?
-Энэ талаар нарийн ширийнийг хэлэх үнэндээ боломжгүй. Яагаад гэвэл бизнесийн гол асуудлыг нь дэлгээд байж болохгүй л дээ. Зүгээр БНХАУ-д экспортлоход тээврийн зардал дэлхийд хаана ч байхгүй хямд гэдгийг л хэлье. Ер нь эрчим хүч, түүний нөөцийг экспортолж эхэлбэл манай эдийн засагт асар их нөлөө үзүүлнэ. Зөвхөн эдийн засагт ч бус, геополитикийн ч нөлөө бий. Энэ утгаараа ОХУ-ын гол өрсөлдөгч нь Монгол Улс болохыг үгүйсгэхгүй. Харамсалтай нь, энэ өрсөлдөөнд Монгол Улсынхаа эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг улстөрчид, хүмүүс байсаар л байна.
-Ер нь метан хийг өрхийн хэрэглээнд нэвтрүүлэхэд зардал нь нүүрснээс хямд байж чадах уу?
-Нүүрснээс хямд түлш дэлхийд ерөөсөө байхгүй. Гэхдээ БНХАУ-д экспортоор гаргах хэмжээтэй харьцуулахад Монгол Улсын хэрэглээ, түүн дотроо ахуйн хэрэглээ өчүүхэн учраас компаниуд өртгөөс нь бага үнээр борлуулсан ч алдагдал нь бизнесийн нөлөө багатай л даа. Хэдэн жилийн өмнө шатдаг занар олборлох зорилготой орж ирээд Төв аймгийн Эрдэнэсантынхад хөөгдөөд гарсан АНУ-ын компани дизелийн түлшээ зах зээлийн үнээр, харин хийгээ дагавар бүтээгдэхүүн учраас Улаанбаатар хотод үнэгүй нийлүүлнэ гэдэг байсан ч юу ч бүтээгүйг санах хэрэгтэй.
Улаанбаатар хотын нийтийн тээвэр, нийтийн хоолны газрууд, ахуйн хэрэглээ, халаалтын зуух дээр нь уул, уурхайн хүнд механизм гээд энэ хий рүү бүрэн шилжлээ гэхэд хоолойгоор тээвэрлэхээр том хэрэглээ гарахгүй. Харин шингэрүүлж тусгай зориулалтын автоцистернээр зөөх нь хамгийн уян хатан тээвэрлэлт болох байх. Нэг цистерн нь 17 тонн шингэрүүлсэн хий багтаадаг. Төмөр замын нэг платформд хоёр ийм цистерн багтдаг. Автоцистернийг ч хоёроор нь зөөдөг. 17 тонн шингэрүүлсэн хийг хийн төлөвт оруулахаар 10200 шоометр хий болно. Бүдүүн тоймоор энэ нь 10000 кг дизелийн түлштэй энергийн хувьд тэнцэнэ. Улсын хэмжээнд хэрэглэдэг шингэн түлш жилд хоёр сая орчим тонн гэж ярьдаг. Тэгэхээр авто тээврээр зөөхөд нэг их асуудалгүй.