Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн хөгжмийн зохиолч Тогтмолын Эрдэнэ-Очиртой ярилцлаа. Эл эрхэм бол “Нар хиртсэн жил” киноны Чулуунхүү, “Суварган цэнхэр уулс” -ийн Цэнд дэслэгчийн дүрийг бүтээсэн уран бүтээлч юм.
-Таныг хүмүүс “Суварган цэнхэр уулс”-ын цэргийн дарга гэдгээр нь сайн мэднэ. Харин “Нар хиртсэн жил”-ийг тэр бүр ярьдаггүй юм. “Нар хиртсэн жил”-д тоглосноо эхлээд ярих уу?
-Монгол Улсын ардын уран зохиолч Сормууниршийн Дашдооров гуайн зохиолоор манай нэрт кино найруулагч УГЗ Жамьянгийн Бунтарын хийсэн кино. Зохиол нь ту хайн үед “Цог” сэтгүүлд ердөө хоёрхон хуудас богино өгүүллэг хэвлэгдэж байлаа. Дооров гуай кино үйлдвэрт утга зохиолын ажилтан байсан. Уг зохиолыг нь кино болгоё гэсэн яриа гарангуут хоёр дүр нэмээд л кино зохиол босоод ирсэн. 1975 оны Москвагийн олон улсын наадмын тусгай шагнал авсан юм. Монгол кино үйлдвэрийн анхны бие даасан өнгөт кино. “Хүнд хэлээгүй 10 үг хэлсэн” гэж Лодонгийн Түдэв гуай “Утга зохиол” сонин дээр бичсэн байдаг. Тэр үед киног их шүүмжилж бичдэг байсан. Харин Түдэв гуай монгол ахуйг маш сайн гаргасан гэж магтсан. Хулсан хуурыг тэр үеийн кинонууд гаргадаггүй байсан, би сэтгэлтэй бүсгүйдээ хулсан хуур зааж өгч байгаагаар гардаг. Гэртээ ирэхэд аав “Хүү ирлээ” гэхэд ээж “сүү хөөрлөө” гээд тогоо руугаа ухасхийж байгаа тэр дүр байдал гээд монгол ахуйг ямар гоё гаргасан гэж бодно. 1973 онд “Нарт хиртсэн жил”-д тоглоход би 21 настай, Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад хөгжимчин байлаа. Намайг анх олж харсан нь “Сэлэм Тогмид” гэгддэг Цэрэндорж гуай юм. Ирэх жил киноны 50 жил блно. Цаг хугацаа гэдэг аварга юм даа. Одоо ингээд бодоход киноны том уран бүтээлчид бүгд байхгүй болжээ. Дашдооров гуай, Бунтар гуай, зураглаач нь алдарт Луузаншаравын Шаравдорж гуай, миний “аав ээж” болох гавьяат алдарт Лувсан гуай, Ардын жүжигчин Долгорсүрэн гуай, Цэрэндорж гуай, Мишигийн Жавган гуай, зургийн дарга Махбал гуай гээд аваргууд байлаа.
-Лувсан гуай “Ирж яваа цаг”-ийн Багааяагаас авахуулаад олон сайхан дүрээр дэлгэцэнд өөрийгөө мөнхөлсөн хүн. Долгорсүрэн гуайтай бол юу ярих билээ. “Цогт тайж”-ийн Хулангаас аваад бүх сайхан дүрийг бүтээсэн хүн. Алтан үеийн энэ хоёр буурлыг “аав ээж”-ээ болгосноороо таны хувьд азтай тохиолдол болж шүү?
-Ховор сайхан хувь тавилан байлгүй яахав. Би тэр үед гэр бүл болоогүй аав ээжтэйгээ амьдарч байлаа. Миний аав ээж хоёр нас хэвийж явсан буурлууд. Кинонд тоглочихоод гэртээ ирэхэд ээж маань юм оёод л сууж байна. Яг л кинонд гарч байгаа юм шиг. Хэнтийн Баянмөнх суманд зураг авч байсан.
Тэмээн хөсөг хөтлөөд эргэж хардаг нэг хэсэг байдаг. “За чи энэ хүрээд эргэж харна шүү” гэж Бунтар гуай хэлнэ. Заасан газарт нь очоод эргэж харахаар болж өгдөггүй юм байлгүй, загнуулна. “Би ер нь тоглож чадах уу, больдог ч юм уу” гэж бодож л байсан. Гэвч аав ээж хоёр минь хөтлөөд явчихаж байгаа юм. Тэр хоёртой тоглоход надад үнэндээ түүртэх юм байгаагүй. Киногоо хааяа үзэхэд их сайхан. Ер нь тэр үеийн кинонуудыг жинхэнэ аваргууд, мастерууд агуу хийдэг байжээ. Найруулагчдын зураг ту хайн үед “Цог” сэтгүүлд ердөө хоёрхон хуудас богино өгүүллэг хэвлэгдэж байлаа. Дооров гуай кино үйлдвэрт утга зохиолын ажилтан байсан. Уг зохиолыг нь кино болгоё гэсэн яриа гарангуут хоёр дүр нэмээд л кино зохиол босоод ирсэн. 1975 оны Москвагийн олон улсын наадмын тусгай шагнал авсан юм. Монгол кино үйлдвэрийн анхны бие даасан өнгөт кино. “Хүнд хэлээгүй 10 үг хэлсэн” гэж Лодонгийн Түдэв гуай “Утга зохиол” сонин дээр бичсэн байдаг. Тэр үед киног их шүүмжилж бичдэг байсан. Харин Түдэв гуай монгол ахуйг маш сайн гаргасан гэж магтсан. Хулсан хуурыг тэр үеийн кинонууд гаргадаггүй байсан, би сэтгэлтэй бүсгүйдээ хулсан хуур зааж өгч байгаагаар гардаг. Гэртээ ирэхэд аав “Хүү ирлээ” гэхэд ээж “сүү хөөрлөө” гээд тогоо руугаа ухасхийж байгаа тэр дүр байдал гээд монгол ахуйг ямар гоё гаргасан гэж бодно. 1973 онд “Нарт хиртсэн жил”-д тоглоход би 21 настай, Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад хөгжимчин байлаа. Намайг анх олж харсан нь “Сэлэм Тогмид” гэгддэг Цэрэндорж гуай юм. Ирэх жил киноны 50 жил блно. Цаг хугацаа гэдэг аварга юм даа. Одоо ингээд бодоход киноны том уран бүтээлчид бүгд байхгүй болжээ. Дашдооров гуай, Бунтар гуай, зураглаач нь алдарт Луузаншаравын Шаравдорж гуай, миний “аав ээж” болох гавьяат алдарт Лувсан гуай, Ардын жүжигчин Долгорсүрэн гуай, Цэрэндорж гуай, Мишигийн Жавган гуай, зургийн дарга Махбал гуай гээд аваргууд байлаа.
-Лувсан гуай “Ирж яваа цаг”-ийн Багааяагаас авахуулаад олон сайхан дүрээр дэлгэцэнд өөрийгөө мөнхөлсөн хүн. Долгорсүрэн гуайтай бол юу ярих билээ. “Цогт тайж”-ийн Хулангаас аваад бүх сайхан дүрийг бүтээсэн хүн. Алтан үеийн энэ хоёр буурлыг “аав ээж”-ээ болгосноороо таны хувьд азтай тохиолдол болж шүү?
-Ховор сайхан хувь тавилан байлгүй яахав. Би тэр үед гэр бүл болоогүй аав ээжтэйгээ амьдарч байлаа. Миний аав ээж хоёр нас хэвийж явсан буурлууд. Кинонд тоглочихоод гэртээ ирэхэд ээж маань юм оёод л сууж байна. Яг л кинонд гарч байгаа юм шиг. Хэнтийн Баянмөнх суманд зураг авч байсан.
Тэмээн хөсөг хөтлөөд эргэж хардаг нэг хэсэг байдаг. “За чи энэ хүрээд эргэж харна шүү” гэж Бунтар гуай хэлнэ. Заасан газарт нь очоод эргэж харахаар болж өгдөггүй юм байлгүй, загнуулна. “Би ер нь тоглож чадах уу, больдог ч юм уу” гэж бодож л байсан. Гэвч аав ээж хоёр минь хөтлөөд явчихаж байгаа юм. Тэр хоёртой тоглоход надад үнэндээ түүртэх юм байгаагүй. Киногоо хааяа үзэхэд их сайхан. Ер нь тэр үеийн кинонуудыг жинхэнэ аваргууд, мастерууд агуу хийдэг байжээ. Найруулагчдын зураг авалт, тавилт нэг л өөр байж. 1945 оны дайны үеийн цэргийн хувцас хунар өмсөж тоглосон. Би тэр үед цэргийн хувцас өмсөж чаддаггүй, мэддэггүй байлаа. Харин дараа нь 05 дугаар тусгай хороонд цэргийн алба хаагаад, манай хороо чинь цэргийн парадад оролцдог, өндөр өндөр жавхгар сайхан харчуудтай учир жинхэнэ цэргийн хүн болсон. Би чинь цэрэгтээ улирсан хүн шүү дээ. Тэгээд л хил хязгаараар, хилийн заставаар урлагийн бригадаар явж эхэлсэн. Долгорсүрэн гуай сүүлд “Би олон кинонд олон ч хүүхдийн ээж болж тоглосон хүн. Энэ олон хүүхдүүд дотроос минь хамгийн авьяастай нь манай Эрдэнэ-Очир юм. Хөгжмийн зохиолч, удирдаач” гээд л намайг тэр жил “Шүтээн” нэвтрүүлэгт ороход магтаж байж билээ. Дэнсмаа бид хоёрыг “Хөөрхөөн, хоёр жаахан юм байсан” гээд л ярьдаг байж билээ. Дэнсмаад Дэнсмаа нэртэй хүн тоглосон юм. Дэнсмаа одоо Налайхын гордокт байгаа. Цэцэрлэгт тогооч хийж байгаад тэтгэвэртээ суусан.
-Одоо хоёулаа “Суварган цэнхэр уулс”-аас ярья. Н.Батцэцэг гавьяаттай тоглох мэдээж гоё байсан байх. Таны хувьд цэргийн амьдрал мэддэг, армид алба хаагаад жавхаажчихсан, өмнө нь бас кинонд тоглочихсон, юм юмны зах зухтай ид жагссан үедээ “Суварган цэнхэр уулс”-д тогложээ?
-Киноны зураг авалт гээд Чогдон баатар бид 2, 3 хоног нойргүй явах үе гарна. Баатар маань “Халх голд нойргүй хонох миний хоногийн тоо гүйцээгүй юм байж дээ” гэсэн айхтар үгээ хэлж байсан. Халхын голын шумуул гэдэг аюул, биднийг ёстой амь тэмцүүлж байлаа. Чогдон баатрыг болохоор хазахгүй ч байгаа юм шиг. Тэгэхэд мань хашир “Гучин есөн онд ханатлаа хазуулж байлаа” гээд шумуулыг тоох ч үгүй сууна. Санжийн Пүрэв зохиолч, Жийгээ найруулагч хоёр Баянхошууны застав дээр очиж зохиолоо бичсэн гээд бодохгүй юу. Сайхан байгаа биз. Киноны гол зургийг Хэрээ уулын застав дээр авч байсан. Мөн Ерэн баатрын хөшөө, Баян уулын заставт бас авч байсан. Найруулагчийн шийдэл байсан байх, киноны ихэнх зураг яг бодит амьдралын зургууд. Дөчин хэдэн оны байлдааны хэсгийг ярьдаг даа, тэр бол Чогдон баатрын байлдсан бодит үйл явдал байх жишээний. Хөгжилтэй юмнууд бас бий л дээ. Тухайлбал, борооны зургийг яаж авдгийг би мэдэхгүй. Бороо орохоор л авах юм байх гэж бодож байтал гал командын хоёр машин ирж ус шүршиж бороо оруулаад л авчихсан. Борооноор адуу хил давах гэж байдаг тэр хэсгийн зураг шүү дээ.
-Жийгээ ах(Ардын жүжигчин кино найруулагч Гомбожавын Жигжидсүрэн) мөн ч залуухан байсан даа?
-Ээ залуу байлгүй яахав. Ах чинь ирэх тавдугаар сард 70 нас хүрэх гэж байна. Тэгэхээр Жийгээ одоо 80 хүрч байгаа байх. Зураглаач Зундуй ах тэр хоёр чацуу, надаас арваад насаар ах хүмүүс. Жийгээ чинь голдуу оросоор ярина. Батцэцэг орос хэлний ангийн төгсөх курсийн оюутан байсан болохоор найруулагчийн оросоор хэлж байгааг ойлгодог байсан. Би бол ойлгохгүй. Зундуй ах “Жийгээ чи монголоор хэл л дээ, наад хүн чинь яаж ойлгох юм” гэнэ. Киноны хөгжмийг Зундуйн Хангал хийсэн. Орчин үеийн гоё аялгуунууд орж ирдэг. Миний тоглосон кинонуудад ямар сайхан хөгжмүүд эгшиглэж, ямар мундаг хөгжмийн зохиолчид ажилласан юм бэ дээ гэж би хөгжмийн хүний хувьд баярладаг. Ер нь хөгжмийн зохиолч болох ирээдүй “Суварган цэнхэр уулс” кинонд тоглоход мэдрэгдсэн, мөрөөдөл минь биелсэн гэж хэлж болно. “Нар хиртсэн жил”-ийн хөгжим Эрэгзэнгийн Чойдог багшийнх. Цэргээс халагдаад гэр рүүгээ ирж байхад морин хуурын аялгуу яваад нэг л гоё болдог. Морин хуурыг тоглосон хүн нь манай ангийн хүүхэд, Морин хуурын чуулгыг үүсгэн байгуулсан Ардын жүжигчин Ц.Батчулуун юм.
-Батцэцэг гавьяатын тухайд та юу хэлэхсэн бол. Тухайн үед кино дэлгэцэнд гарахад Батцэцэг жүжигчний тухай нийгмээрээ шуугьж байсан гэдэг?
-Батцэцэг бол мэдээж сайхан хүүхэн. Гэхдээ хилийн цэргийн заставт ямар ч бүсгүй хүн очсон гоё санагддаг. Бүгд шохоорхон харж, догдолдог байхгүй юу. Киногоо улам сайхан болгох гэж, гоо зүйн талаас нь харж гол дүрүүддээ Батцэцэгийг мөн намайг сонгосон байх гэж би боддог юм. Заставын даргын өрөө байр тийм тавтай тохилог, гоё байгаагүй. Бид ирээдүйд заставын даргын өрөө тасалгаа, байр ийм гоё байх ёстой гэдгийг бодож, бас зөгнөж тохижуулсан юм. Цэрэгт эмнэлгийн тусламж үзүүлээд амийг нь аварч чаддаггүй хэсэг байдаг. Түүнийг Арвай генерал “Үхүүл, энх тайван цагт ч гэсэн цэрэг үхдэг” гэж хэлж байсан. Одоо бодоход их л зөв байж. Батцэцэг, Төмөрбаатар, Сүрэнд тоглодог Бадамхатан бид дөрөв хотоос очсон. Ц.Төмөрбаатар уг киногоор дипломын ажлаа хамгаалж байсан. Бусад нь тэнд алба хааж отрядын дарга нар, заставын цэргүүд. Хиймэл юм гэж бараг байхгүй дээ. Сүүлд киноны 40 жилийн ойгоор хилийн цэрэг дээр уулзалт болоход зарим хүмүүс маань ирж байсан. “Сурвалжлагч эмэгтэйгээр дуу дуулуулмаар байна” гэж хэлдэг Дамбын дүрд тоглосон Гэрэлбаатар байна, цэргийн л хүн. Сүрэнд тоглодог Бадамхатан уурхайн инженер хүн, саяхан шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн болсон. “Би ганцхан шүлэг л мэддэг юм гээд. Цэл залуу насныхаа гал дөлөөр бадарч… хэмээн ярьж байгаа юм шиг маш энгийн уншсан нь хүртэл ямар нэгэн тавилтгүй, байгаагаараа байгаа нь тэр. Түүнээс Ц.Гантөмөр гуай шиг уншвал худлаа дуураймал болно. Киноны нэг гоё шигтгээ бол мэдээж Хунгийн дуу”. Жийгээгийн үг Хангалын хөгжим, Буурангийн Нандинцэцэг дуулсан. “Хунгийн дуу” гэснээс “Сартай шөнийн уянга” гэж миний нэг гоё дуу бий. Жигжидсүрэн найруулагч мөн үгийг нь бичсэн юм. Хил дээр хилээ манаж байгаа залуу, амраг ханиа дурсан дуулж байгаа тийм дуу. Одоо хилийн цэргийн чуулгын эмэгтэйчүүдийн сүлд дуу болсон. Үүнийг би “Хунгийн дуу”-наас сэрж киноныхоо натур дээр хөгжмийг нь бичиж байсан. Манай киноны натурын дуу болж билээ. Сүүлд манай чуулгын дуучин Б.Ганчимэг дуулж клипжүүлсэн, “YouTube” дээр байгаа, чи нэг хараадахаарай.
-Одоо танаас хөгжмийн зохиолчийн хувьд ганц нэг зүйл асууя. Та чинь Хөгжим бүжгийн дунд сургууль төгссөн. Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгад хөгжмийн зохиолч, удирдаачаар олон жил ажилласан хүн?
-Манай хөгжим бүжгийн дундад байхад морин хуурч Батчулуун, Үндэсний дуу бүжгийн чуулгын дарга УГЗ Цэдэн-Иш, гавьяат жүжигчин Чаминчулуун, дуурийн театрын Баатар бид нэг ангийнхан. Бүгдээрээ гавьяат болжээ. Хөгжмийн зохиолчийн хувьд Барнангийн Доржпаламын шүлэг “Тэр үүрээр чинь би төрсөн юм” гэж дуу бий. Мөн Палам бид хоёрын “Юугаа ч хайрлаагүй аав минь” гэж дуу бий. Үнэнхүү гавьяат сайхан дуулсан. 100 гаруй зохиолын дуу, дан найрал хөгжим бүжгийн болон хүүхдийн дуут жүжгийн 40 гаруй хөгжим бичжээ. Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад байхдаа Шуберт “Серенада”, Моцартын “Рондо”, Ц.Сүхбаатарын “Жороо сайхан халиун”, Загдын Түмэнжаргалын “Тал нутгийн өглөө” зэрэг дэлхийн болон Монголынхоо сонгодог бүтээлүүдийг хуучир хөгжмөөр гоцлон хөгжимдсөн. “Тал нутгийн өглөө” өглөө бүр Монголын радиогоор явдаг юм.
-Та Урлагийн гавьяатыг 1993 онд 30 жилийн өмнө авч байсан юм билээ?
-Тийм ээ, 30 жил болж байна. Гавьяат авснаасаа хойш хийсэн юм гэвэл зөндөө дөө. 1995 онд Хайдав, ардын жүжигчин Баярмагнайтай хөдөөгүүр баг бүрдүүлээд явж байлаа. Тэр дунд явсан хүний нэг нь Чингисийн Жаргалсайхан байна. Гавьяат ч аваагүй байсан залуу өнөөдөр Ардын жүжигчин болсон байна. Мөн гавьяат Ариунаа байна. Ямар ч цол хэргэмгүй дуучин байсан. Хайдав гуай минь Хөдөлмөрийн баатар, Баярмагнай Ардын жүжигчин болсон байна. Говь-Алтайн Оюунчимэг, Ховдын Болормаа, мөн Загаржав энэ хэд маань бүгд гавьяат авсан байна. Энэ хэдийгээ аваад урлагийн гавьяат зүтгэлтэн гээд миний бие явж байлаа. Өнөөдөр байрандаа хөдлөөгүй байгаа ганц хүн нь би болоод байна. Гэхдээ гавьяа шагнал авах ёстой гэж ингэж хэлж байгаа юм биш л дээ. Зүгээр сонирхуулж байгаа юм. Юмаа хийгээд явж байхад болно. Найм, есөн киноны хөгжим хийжээ. “Сэтгэлийн уяа” гэж кино Цогтбаатартай хийж байсан. Бас казах кино ч хийж байсан юм. Ж.Саруулбуян миний тухай “Хуучиртай Богд” гэж бичиж байсан. Би чинь “Цөвүүн цагийн Богд” кинонд Халхын Өндөр гэгээн Занабазарын гол дүрийг бүтээсэн хүн юм. Энэ бол аргагүй том дүр. Харин тэр кино дэлгэцэнд олон гараагүй. “Их хааны удам” киноны Довчин бэйсийн дүрийг бас бүтээсэн. “Төрийн сүлд өршөө” кинонд Содном бичээчийн дүрд мөн тоглосон байдаг. Өнөө хувьсгалчид болох Данзан, Бодоо, Сүхбаатар нар хурал хийж байхад би хажууд нь монгол бичгээр юм бичиж суусан. Миний монгол бичиг гэж юу байхав, бичиж байгаа дүр үзүүлээд сууж байна. Тиймэрхүү дүрүүд бий бий. Сүүлд “Босго тотго” кинонд гол дүр Батын аавд тоглож байсан. Сахал энэ тэр тавиад тоглоход хүн таньдаггүй юм аа. Түүнээс гурван киноны гол дүр, арван хэдэн киноны туслах дүр бүтээсэн хүн. 1993 онд Цэрэндорж гуайтай цуг Японы киноны наадамд жүжигчнээр явж байлаа. Монголын кино урлагт “Нар хиртсэн жил”, “Суварган цэнхэр уулс” энэ хоёр кинонд эр цэргийн дүр бүтээж, өөрийнхөө залуу сайхан насыг их урлагийн бурхадтай хамт мөнхөлж үлдээсэндээ сэтгэл дүүрэн явдаг даа.