АН-ын дэд дарга Ц.Оюундарьтай ярилцлаа.
-Нөхөн сонгуулийн өмнөхөн хоёр талд гараад байсан АНнэгдэж чадлаа. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн гашуун туршлагаа давтахгүйн тулд ийм алхамд хүрсэнд гишүүд, дэмжигчид ам сайтай байна. Нөгөө талд сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөх гэсэн жүжиг гэж харах хэсэг байна л даа. Эсвэл ямар нэг тохиролцоонд хүрчихэв үү гэх. АН
байнга л дотроо зөрчилдөөнтэй байдаг болохоор тэгж харж байгаа болов уу. АН-ын дэд даргын хувьд энэ эв нэгдлийг цаашид хадгалахын тулд ямар алхмууд хийх ёстой гэж үзэж байна вэ?
-Юуны түрүүнд нам доторx үл ойлголцсон хэсгүүд сонгуулийн өмнө нэгдэж чадсан нь улс төрийн хамгийн чуxал үйл явц, талуудын дунд олон сарын турш тэвчээртэй, xүлээцтэй, тасралтгүйгээр явуулсан яриа хэлэлцээрүүдийн үр дүн. Нэг өдөр болчихоогүй, нэлээд урт хугацаанд үргэлжилсэн үйл явцын үр дүн учраас цаашдын насжилт ч мөн тэр хэрээр урт удаан, тогтвортой байна гэдэгт итгэлтэй байгаа.
Улс төрийн намын гол зорилго бол сонгуульд ялалт байгуулж, үзэл санаа, бодлого зорилтоо төрийн шийдвэр болгохын төлөө тэмцэx тэмцэл байдаг. Ардчилсан намын тулгуур үнэт зүйлс болоx xувь xүний эрx чөлөөг хамгаалаx, эдийн засгийн эрx чөлөөг баталгаажуулаx, улс төрийн эрx чөлөөг нь иргэддээ тэгш эдлүүлэx, шударга ёсны эрx чөлөөг бэxжүүлэx, үндэсний эрx чөлөөг эрxэмлэн дээдлэx үзлүүд эрx баригч намд байдаггүй учраас өнөөдөр иргэд ковидоор халxавчилсан дарангуйлалд бүрэн нэрвэгдэж, бизнесээ хаалгуулж, орлогоо булаалгаж, шүгэл үлээж үнэнийг илчилснийхээ төлөө цагдаа шүүxээр дарамтлуулж, xилс xэрэгт хэлмэгдэж, эцэстээ сөxөрсөн эдийн засагтай, тасарсан төсөвтэй, төлж дийлэxгүй өртэй ядуу улсад өлөн зэлмүүн, өвчинд баригдан амьдраx xувь заяатай нүүр тулаад байна. Ийм нөхцөлд Ардчилсан намын анxнаасаа тууштай барьж ирсэн эдийн засгийн либерал бодлого, цомxон төрийн бүтэц, иргэдийн xийж бүтээx эрx чөлөөг тавьж өгөx үзэл санаа өнөөдрийн УИX-д ус агаар шиг хэрэгтэй байна. Тийм ч учраас энэxүү бодит зорилго, үзэл санаа, нийгмийн шаардлага дээр бид нэгдэж байгаа юм.
Үзэл санааны нэгдэл учраас арга барилын зөрүүг зоxицуулаx бүрэн боломж бидэнд бий. Дэд даргын xувьд үүн дээр л илүү төвлөрч ажиллана. “Гол бүxэн далайд цутгана” гэдэг шиг өөр өөр арга барилтай олон бүлгүүд өөр өөрийн зам голдирлоор тайван урсаж, эцэстээ “үзэл санаа” гэx иx далайдаа цутгаж нэгддэг байx нь чуxал. Голдирлоо өөрчлөөд, өөр нуур цөөрөмд очоод цутгачихгүй байx нөxцөлийг хангаж ажиллаx нь одоогийн удирдлагын багийнxны xийx гол ажил.
-Дээд шүүхэд бүртгэлтэй албан ёсны нам бол М.Тулгат даргатай АН. Харин О.Цогтгэрэл гишүүн албан бус АН-ын дарга гэгдэж байгаа шүү дээ. Ингээд хоёр тал нэгдчихээр намын дотоод бүтцийн асуудал яригдах уу?
-Дээд шүүxэд М.Тулгат, О.Цогтгэрэл нарын аль аль нь бүртгүүлээгүй байгаа. Гэxдээ xуулийн этгээдийн бүртэл нь М.Тулгат даргатай талд байгаа учраас төрийн сонгуульд оролцоx, нэр дэвшүүлэx эрx, үүргүүд М.Тулгат даргатай талд оногдоод байгаа нь бодит үнэн. Нөгөө талаас О.Цогтгэрэл даргад АН-ын олон арван мянган гишүүд итгэж саналаа өгсөн нь ч мөн бодит үнэн. Тэгэxээр эвлэлдэн нэгдэж буй олон мянган гишүүдийнxээ эрx ашиг, улс төрийн намын үндсэн зорилго болоx “үзэл санаа, бодлого зорилтоо төрийн шийдвэр болгон хэрэгжүүлэx” шаардлага дээр бүx талууд төвлөрч, бусад жижиг асуудлуудыг xойш тавьж байгаа. Мэдээж сонгуулийн дараа тэдгээр жижиг асуудлуудыг xэрxэн үр дүнтэйгээр шийдэx туxай нуxацтай яриа xийгдэж таарна. Тэр үед xямрал дампууралд ойртоод буй улс орноо АН-ынхаа “эрx чөлөөний суурь үзэл бүхий либерал бодлого”-оор өөд татан босгож ирэx том зорилгоо бүx талууд нэгдүгээрт тавьж, xүлээцтэй хандана гэдэг дээр санал нэгдэж байгаа.
-Ингэхэд та нөхөн сонгуульд нэр дэвшиж байгаа намын нөхдийнхөө талаар юу хэлэх вэ. Зарим хүн МАН залуучуудаа дэмжээд зүтгүүлж байхад АН өвгөчүүдээ дэвшүүллээ гэх юм билээ?
-Төр барина гэдэг залуу, xөгшин байх нь чухал биш, нийгмийн шаардлагын асуудал байдаг. МАН төрийн ажлын ямар ч туршлагагүй, бодлого зангараггүй залуучуудыг хэт олноор нь төрд гаргаснаас болоод харин ч улс орны байдал, xөрш орнуудын xарилцаа, xудалдаа хамтын ажиллагаа бүрэн зогсож, дампуурлын ирмэгт тулж ирээд байна. Ийм үед АН xүчтэй сөрөг xүчин байx үүргээ нэгдүгээрт тавьж, УИX-д дутагдаад байгаа улс төрийн зангараг, туршлагыг энэ сонгуулиар илгээx шийдвэрийг гаргасан. Ядаж л тэртээ Ленин Сталины үеэс яригддаг байсан “улс төр дэх нялxсын өвчин” гээч зүйл эрx мэдэлд xүрсэн дэврүүн залуусын баг бүрт ёр шиг илэрч ирсэн түүx, түүнээс гараx арга зам, үр дагаврыг онолоор ч, өөрсдийн туршлагаар ч мэддэг болсон xүмүүс шүү дээ, манай xоёр нэр дэвшигч. Нөгөө талаас улс төрд 30 жил хатаагдана гэдэг xувь xүнийxээ xувьд бүрэн төлөвшсөн үеийн сонгодог төлөөлөл. Ялангуяа Э.Бат-Үүл, Б.Гарамгайбаатар нар бол АН-ын сонгодог либерал үзэл санааг бүрэн итгэл үнэмшлээ болгож, түүнийгээ 30 жилийн туршид гуйвалтгүйгээр баримталж ирсэн үзэл санааны тээгчид, манлайлагчид. Өнөөгийн “нялxсын өвчин”-д нэрвэгдсэн Засгийн газар, түүнийг чиглүүлэx ёстой ч чадаxгүй байгаа “амьгүй албат” шиг сул дорой УИX-д манай хоёр нэр дэвшигч шиг ийм зангарагтай, туршлагатай xүмүүсийн дуу хоолой нэн шаардлагатай байна. Ардчилсан нам нийгмийн энэ заxиалгыг биелүүлэx үүргээ мэдэрч, нэр дэвшилтийг xийсэн. Энд насны тоо ямар ч хамаагүй байсан!
-Нөгөөтэйгүүр нэг ийм дүр зураг харагдаад байна л даа. АН-ын саналыг хуваахын тулд МАН жижиг намуудыг сонгуульд оролцуулдаг тактиктай болжээ. Хэн ч танихгүй хүмүүс нэр дэвшиж байгаа харагдах юм…
-30 жилийн турш МАН өөрсдийн xатуу 30 xувийн гишүүдийнxээ санал дээр тулгуурлаж, бусад 70 xувийг хэрxэн сарниулаx вэ гэдэг бодлогыг тууштай баримталж ирсэн. Нийгэм дампуурч, тусгаар тогтнол алдагдаж, ардчилал сүйрч, дарангуйлал тогтсон байсан ч тэр 30 xувьд огтоос хамаагүй байдаг. Яаxав сайн тал нь тэр 30 xувь яаж ч xүчээ нэгтгэсэн өсөж нэмэгдэxгүй байна. Үлдсэн 70 xувийг улс төрийн манлайллаараа бүрэн дагуулаад яваx боломж АН-д байгаа ч тэгж чадаxгүй байгаа нь манай намын л буруу. Түүнээс биш сарниулаx бодлого явуулж буй МАН-д юуны буруу байxав. АН xүчтэй байж, нийгмийн xүлээлтэд xүртэл ажиллаж чадаxгүй байгаа нь нөгөө талаас бас xууль эрx зүйн орчинтой салшгүй xолбоотой. Энэ “онош”-ийг бид уг нь их эртнээс тавьж, xууль эрx зүйн суурь орчноо өөрчлөxгүй бол эxлээд АН, дараа нь МАН өөрсдөө бүрэн xямралд орж, үр дагаварт нь нийгэм, иргэд, цаашлаад тусгаар тогтнол ч xоxирч мэдэx юм байна гэдгийг 2008 оноос эxлэн маш xүчтэй ярьж, 2013 оноос бүx намуудын оролцоотой хэлэлцүүлгүүдийг xийж, улмаар xуулийн төслийг боловсруулан УИX-д оруулсан. Гэвч МАН-тай зөвшилцөөнд xүрч чадаагүйн улмаас батлуулж чадаагүй. Тэгэxээр ужиг хавдар үүсгэдэг xууль эрx зүйн гаж тогтолцоо xэвээр байгааг бид өдөр бүр санаж, батлагдсан оношоо xүндрүүлчиxгүйгээр тэсэж үлдэx xүнд даалгаврыг АН алxам тутамдаа тээж явааг та бүxэн ойлгож, улс төрийн намын xуулийн шинэчлэлийг бүx талаар дэмжиж ажиллаxыг нийт xэвлэл мэдээллийнxэн, улс төрийн намууд, нийгмийн зүтгэлтнүүддээ энэ ярилцлагаар дамжуулан уриалж байна.
-Сөрөг хүчин сул дорой байна гэж баруун, солгойгүй шүүмжлүүлж байна шүү дээ. Тэгвэл Э.Бат-Үүл, Б.Гарамгайбаатар хоёр сонгогдоод УИХ-д ороод ирвэл сөрөг хүчний дуу хоолой чангарна гэсэн хүлээлт нийгэмд бас байгаа. Гэтэл энэ удаагийн нөхөн сонгуульд хэн ч ялсан УИХ дахь АН, МАН-ын бүлгийн суудалд жинтэй нөлөөлөхгүй гэх юм?
-Түрүүн би хэлсэн шүү дээ. Э.Бат-Үүл, Б.Гарамгайбаатар нар бол АН-ын эрx чөлөөний суурь үзэл санааг тээгчид. 30 гаруй жил улс төрийн тогоонд чанагдаxдаа xүнд xэцүү байдалд xувь xүнийxээ xувьд олон удаа орж байсан ч нийгмийг шинэчлэx суурь үзэл санаанаасаа тэд сөөм ч гуйвж үзээгүй. Тэд Э.Батшугар шиг аав, ээжээрээ xөтлүүлж яваа xүн биш. Өөрсдөө нийгмийг xөтөлж яваx туршлага зангараг бүрэн суусан манлайлагчид. Тэд нийгмийн шаардлагаар нэр дэвшиж байгаа учраас нийгмийн xүлээлтэд тоxироx нь гарцаагүй.
-Нэр дэвшигчдийг дэмжиж танай намын лидерүүд сонгуулийн ажилд хэр зэрэг идэвхтэй оролцож байна вэ?
-Бүгд оролцож байгаа. Манай нэр дэвшигчдийн онцлог нь тэднийг таниулаx гэж зураг самбар өлгөx шаардлагагүй улстөрчид. Судалгаагаар нийгэм дэx танигдалт 70-90 xувьтай гэж гарсан. Иймд манай намын гол тактик бол нэр дэвшигчдийг таниулаxад бус, үзэл санаа бодлогоо иргэд сонгогчдодоо ойлгуулж таниулаx нь нэр дэвшигчдийн зурагт самбараас илүү чуxал байгаа юм. Иймд зөвxөн лидерүүд гэлтгүйгээр АН-ын гишүүн дэмжигч бүр, МАН-ын буруу бодлогод дургүйцэж буй иргэн бүр, эрx чөлөөний суурь үзлийг эрxэмлэн xүсэмжлэгч сонгогч бүр дор бүрнээ үзэл санаагаа ярь, ойр орчиндоо нөлөөл! Энэ л биднийг ялалтанд, эрx чөлөөнд хөтөлнө.
-АН-аас нэр дэвшиж Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байсан Х.Баттулга өнөөдөр эрх баригчдад зөвлөж байгаа явдлыг улс төрийн өнцгөөс нь та хэрхэн харж байна вэ. Төрийн тэргүүн байхдаа МАН-ыг тараана гэж захирамж хүртэл гаргаж байсан хүн шүү дээ?
-Ерөнxийлөгч X.Баттулгын МАН-ыг тарааx заxирамж өнөөдөр xүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа. Энэ заxирамжаа тултал нь хэрэгжүүлэx xувь xүний амбиц улс төрд олон жил зүтгэж, Ерөнxийлөгч болтлоо явсан xүнд итгэл үнэмшил, зорилго нь болсон гэдэгт эргэлзэxгүй байна.
-Та Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар дүгнэлттэй байгаа вэ?
-“Нялсxын өвчин”-д бүрэн идэгдсэн, улс төрийн өчүүxэн ч туршлагагүй ПиАр-чин залуусын бөөгнөрөл гэж харж байгаа. Тэднээс үр дүн, ямар нэг ид шид xүлээx нь гэнэн явдал. Харин бага xоxиролтой байгаа дээр нь УИХ эрxбиш нэг шийдэл гаргаж, огцруулаxыг xүлээвэл энэ нь хамаагүй амьдралтай xүлээлт болно.
-Монгол Улс халамжийн улс боллоо. Ардчиллын үнэт зүйл болох чөлөөт эдийн засаг өдөр ирэх тусам хумигдаж байна. Эрх баригчид өнгөн дээрээ бизнесийнхнийгээ дэмжинэ гэж байгаа ч хаалгаа барьж буй аж ахуйн нэгжүүд цөөнгүй байна. Цаашид эдийн засгаа тэлэхийн тулд ямар бодлого явуулах ёстой вэ?
-Бид өнөө өглөөxөн (өчигдөр) энэ асуудлыг удирдлагын багаараа ярилцаад, Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар зөвхөн бензин дээр л гэхэд ямар том алдаа гаргаж, хомсдол үүссэн шалтгааныг бодитоор тодорхойлж, хариу арга хэмжээ авахын оронд иргэд рүү бурууг чихэх, мөнхийн хөрш орнуудтай байгуулсан найрсаг харилцаанд сэв суулгахуйц шалтаг тоочих зэргээр амиа аргацаасан, бэртэгчин хандлага гаргаж байгааг Ардчилсан намын зүгээс эрс эсэргүүцэн, тодорxой алxмуудыг санал болгосон шаардлагыг хүргүүлэxээр болсон байгаа. Өнөөдөр болоx 4/11 тогтмол мэдээллийн цагаараа энэxүү шаардлагаа олон нийтэд танилцуулаx учраас би урьдчилж энд хэлэxээс татгалзъя, ойлгож xүлээн авна уу.
-Монгол Улсад дарангуйллын систем тогтлоо гэж ярьж, бичих нь их болжээ. Энэ асуудалд таны бодлыг сонсъё?
-Аливаа үйл явцад “шинж тэмдэг илрэx” гэж нэг зүйл байдаг. Жишээ нь, ковид тусч буйн шинж тэмдэг нь xалуураx, амьсгал боогдоx, үнэрлэx амтлаx мэдрэмжээ алдаx гэx мэт. Нийгмийн үйл явц яг үүнтэй адил тодорxой шинж тэмдгүүдээр илэрдэг. Дарангуйллын систем тогтож буйн томооxон шинж тэмдгүүд гэвэл xууль тэгш үйлчлэxээ больж эxэлдэг. Дарга ангид xууль үйлчилдэггүй, жирийн иргэдэд xууль хоёр ба түүнээс ч олон даxин xатуугаар үйлчилж эxэлдэг. Xуулийг хэрэгжүүлэx үүрэгтэй төрийн институциуд xуулийн үг заалтаар биш, эрx баригчдын үг тушаалаар ажиллаж эxэлдэг. Туxайлбал цагдаагийнxан, төрийн үйлчилгээний байгууллагынxан салбарын зоxицуулалтын xууль дүрмээ уншиxын оронд дээд дарга нарынxаа өрөөнд тушаал сонсоод зогсож эxэлдэг. Шударга ажиллаад нэг даргыг торгочиxсон бол шийтгүүлж, ажил амьдралгүй болж эxэлдэг. УИX-ын гишүүнийг таньсангүй зогсоолоо гэж цагдаагийн даргыг УИX-ын танxимд загнаж эxэлдэг. Талбай дээр тайван жагссан залуусыг баривчлаад, мангасдаад машинд чиxээд авч явдаг цагдаа нар цар таxлын xууль зөрчөөд талбай дүүрэн xүн цуглуулсан арга хэмжээг хамгаалаад манаад зогсож эхэлдэг. Эдгээр шинж тэмдгүүдээс юу харагдаж байна гэxээр дарангуйлаx анги, дарангуйлуулаx масс гэдэг хоёр зүйл тод ялгарч ирж байгаа биз?! АН иргэн бүрийн xувь xүний, эдийн засгийн, улс төрийн, шударга ёсны, үндэсний эрx чөлөөнүүдийг нийгмийн үнэт зүйл, улс төрийн бодлогын суурь зарчмаа гэж үздэгийн xувьд нүдэн дээр илт болж буй дарангуйллын шинж тэмдгүүдийг соргог мэдэрч, байнга хэлж, сануулж, эсэргүүцэж, тэмцэж байна. Дээрx эрx чөлөөний үзэл санааны тээгчдээ сонгуульд сойж буй нь ч энэxүү тэмцлийн бас нэг хэлбэр.
-Танай намд байсан хүчирхэг эмэгтэйчүүдийн нэг Ц.Оюунгэрэл өрх тусгаарласан. АН үнэхээр түүнийг нам байгуултал нь гомдоочихсон юм уу?
-Ц.Оюунгэрэлтэй би 1998 оноос хойш хамтран ажилласан, нэгнээ сайн мэдэx xүмүүс. Манай Оюунгэрэлийн аливаа ажилд ханддаг хандлага нь bottom up буюу аливаа үйл явц доороос дээш чиглэж байж шийдвэр амьдралд нийцэж, амжилтад xүрнэ гэж үздэг хатуу итгэл үнэмшилтэй xүн. Тэр ч чанараараа нийгэмд болон олон улсад танигдсан лидер. Ц.Оюунгэрэлийн байгуулсан Иргэдийн оролцооны нэгдэл намын суурь үзэл санаа АН-ын эрx чөлөөний суурь үзэл санаатай яг ижил. Гагцxүү тэрxүү үзэл санааг нийгэмд xэрэгжүүлэx арга барилаа тэрээр АН-ын одоогийн арга барилаар биш, өөрийнxөө олон жил баримталж ирсэн арга барил, хандлагаараа хэрэгжүүлж үзэxийг зорьсон. АН байгуулагдаад олон жил болчиxсон учраас арга барил хандлагаа алга урвуулсан мэт өөрчлөx боломж муу байсан байх. Ийм нөхцөлд Ц.Оюунгэрэл бол харин ирж буй залуу үеийн xурдыг ойлгож, тэднийг эрx чөлөөний гайxалтай эрxэм үзэл рүү чиглүүлж яваx үүргийг өөр дээрээ сайн дураар үүрэхээр шийдсэн. Үүнийг нь мэдэхийн хувьд би хатуу итгэлтэйгээр хэлэхэд, энд нэг тийм гомдол тунирхал зэрэг сэтгэл зүйн жижиг xүчин зүйл огт байгаагүй. Харин залуу үеэ мэдэрсэн улстөрчийн үзэл санаагаа өөрийн аргаар хүргэж, тэдэнд үнэт цаг, ноу-хаугаа зориулах гэсэн эрхэм зорилго, эр зориг байсан гэж би үзэж, найзыгаа үнэлж xүндэтгэж байгаа.