УДЭТ-ын уран сайхны удирдагч, УГЗ Найдангийн Ганхуягийг “Багш” буландаа урилаа. Тэрээр СУИС-д 30 жил багшлахдаа Амбий, Бооёогоос аваад Монголын урлагийн үе үеийн шилдгүүдийг төрүүлсэн тэргүүлэх профессор, доктор юм. Эл эрхэмтэй театрынх нь тухай, мөн уран бүтээл шавь нарынх нь тухай товчхон хөөрөлдлөө.
-Танай УДЭТ-аар сонин юу байна. Цаг үеийн нөхцөл байдал, хорио цээрийн дэглэмтэй хэрхэн зохицож ажиллаж байна даа?
-Театр үзэгчгүйгээр хэзээ ч оршин тогтнодоггүй. Дэлхийн сонгодог зохиолч Лев Николаевич Толстойн “Анна Каренина” зохиолоор манай театрын ерөнхий найруулагч, төрийн соёрхолт Н.Наранбаатарын найруулгаар тавьсан жүжиг бэлэн болсон. Гуравдугаар сарын эхээр нээлтийн тоглолтоо хийхээр төлөвлөж байтал, хорио цээрийн дэглэмээс болоод хойшлогдсон. Үзэгчид ихээхэн хүлээлттэй байгаа нь мэдрэгдэж байна. Жүжигчид маань энэ жүжгээрээ үзэгчидтэйгээ хурдан уулзах юмсан гэж сэтгэл догдлон хүлээж байгаа. Цаг үеийн байдлаас шалтгаалаад одоогоор жүжгийн сургуулилт ч хийж чадахгүй байна. Гэхдээ манай театр идэвхтэй ажиллаж, урьдчилан телевизэд бичүүлсэн жүжгүүд, урын санд байгаа жүжгүүдээсээ дээжилж, IPTV болон телевизийн эфирт цувралаар явуулж байгаа. Мөн UBS телевизтэй хамтарсан “Үлгэрийн далай” хөтөлбөрийг үзэгчид шимтэн үзэж байгаа. Цаашдаа энэ төслөө үргэлжлүүлж, “Найргийн далай”, “Үгсийн далай” гэх мэт цувралаар явуулах бодолтой байна. Нэрт найруулагч, зохиолч, Ламжавын Ванганы мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулж “Эзэд” жүжгийн зохиолыг нь залуу найруулагч М.Батболд найруулахаар бэлтгэл ажилдаа орсон.
-Алтан үеийнхэн, ахмад уран бүтээлчдийнхээ дурсгалыг хүндэтгэж, олон ажил зохиож байгаа харагдах юм. Эрдэм шинжилгээний хурлууд, дурсамж тоглолт, нэвтрүүлгүүд гээд. Өнөө жил үргэлжилнэ биз дээ?
-Үргэлжлүүлэлгүй яахав. Өнөө жил тэгш ойн жил нь тохиож байгаа олон алдартнууд бий. Ардын жүжигчин Нямын Цэгмид, Доржийн Цэрэндулам, Дашзэвгийн Ичинхорлоо, Чимэдийн Долгорсүрэн, УГЖ Ёндонгийн Шаравдоо, УГЗ, Төрийн шагналт Ламжавын Ванган гээд арай наашилбал АЖ Аргамбайн Монголхан найруулагчийн 90 жил, АЖ Жагдамбын Лхамхүүгийн 80 нас, нэлээд наашилбал театр, киноны нэрт жүжигчид болох УГЖ Б.Цэрэнпагма, Б.Цэцэгбалжид, Н.Цэвээнравдан, хүүхдийн дүрийн нэрт мастер, жүжигчин О.Норолхоогийн 70 насны ой гээд. Эднийхээ ойд зориулж “Бид мартахгүй” дурсамж тоглолт, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, номоо гаргана. Манай театрын гол зорилго бол ахмад уран бүтээлчдээ дурсахаасаа илүүтэй тэдний бүтээл туурвил, тоглолтын арга барилыг шинжлэх ухааны үндэстэй судлан, судалгааны эргэлтэд оруулж хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх явдал юм. СУИС-ийн эрдмийн зөвлөлтэй хамтарч 2005 оноос хойш “Ахмад үеийн арга туршлага” эрдэм шинжилгээний бага хурлыг жил бүр зохион явуулж ирсэн. Хуралд тавигдсан илтгэлүүдээ боловсруулж, ном болгож гаргадаг уламжлалтай. Манай театрын жүжигчин болгон эрдэм шинжилгээний хурал, илтгэл тавих хэмжээнд боловсорсон гэж ойлгож болно. Эрдмийн театрын жүжигчид энэ талдаа арай өөр байх ёстой л доо. Орчин цагт аливаа бүтээлийг ул суурьтай судалгаагүйгээр хийх боломжгүй болсон. Маш их уншиж, судлах хэрэгтэй болж байна. Дэлхий дахины театрын олон урсгал, арга технологитой танилцаж, тэндээс хэрэгтэйг нь авч, өөртөө мөн театртаа шингээх ёстой юм. Ухаан мэдлэг хоёроор уудалж, шигшиж авна гэсэн үг. Гадаадын болгон гайхамшиг бас биш шүү дээ. Туйлширч болохгүй. Манай театр бол 90 гаруй жилийн туршид боловсорч, төлөвшиж тогтсон өөрийн дэг сургуультай уламжлалтай.
-Та нөгөө Станиславскийн дэг сургууль гэж хэлэх гээд байна уу. Зарим орны театрууд энэ дэг сургуулиас татгалзаж, театр судлаачид энэ дэг сургуулийг эзэмших боломжгүй, нэг талдаа жүжигчний сэтгэхүй, эрүүл мэндэд хортой гэж үздэг юм биш үү?
-Би бол Станиславскийн дэг сургуулийн зарчмын төлөө үнэнчээр явдаг хүн. Дотооддоо жүжигчний, гадаадад найруулагчийн мэргэжлээр энэ л дэг сургуулиар суралцсан. Залуудаа энэ театрт жүжигчин байлаа. Манай театрын амжилт бол энэ дэг сургуулийг эзэмшиж, тууштай баримталсны үр дүн. Манай театрын жүжигчид К.Станиславскийн дэг сургууль болох дүрийн дотоод мөн чанарыг судлан, өөрөөрөө дамжуулан сэтгэхүйн үйлдлээр илэрхийлэн гаргах зарчмыг баримталж, сэтгэл зүйн театрын төлөө үеийн үед үнэнчээр зорьж яваа. Гэхдээ Монголд орчин цагийн мэргэжлийн театр бий болохдоо гадны дэг сургуулийг хуулж авчраад тавьчихсан юм огт биш. Ардын театрын баялаг уламжлал, нүүдэлчний өв соёл дээрээ тулгуурлаж, монгол үндэсний онцлогт тохирсон дэг сургуультай театрыг байгуулсан юм шүү дээ. Түүний үлгэр жишээ бол манай театр. Ирэх жил Монголд орчин үеийн театрын урлаг үүсч хөгжсөний болон УДЭТ байгуулагдсаны түүхт 90 жилийн ой болно. Манай театр бол жүжигчний театр. Жүжигчний театрт найруулагч онцгой үүрэгтэй. Манай театрын уламжлалаас авч үзвэл Бөмбөгөр ногоон театрт Цэцэний Гомбожав, Ширнэнгийн Аюуш, Донровын Намдаг гээд анхны найруулагчдаас эхлээд Эрдэнэбатын Оюун багш, Нямын Цэгмид, Навааны Дугарсанжаа, Билгээгийн Мижиддорж нар. Тэдний араас Орос улсад театрын найруулагчийн бүрэн дээд боловсрол эзэмшсэн анхны найруулагчид Л.Ванган, С.Гэндэн нарыг залгуулаад А.Монголхан, С.Галсанжав нарын найруулагчдын үе. 1970-аад оны дундуураас Б.Мөнхдорж, Г.Доржсамбуу нарын өөр өөрийн онцлогтой, арга барилтай найруулагчид гарч ирж, жүжигчний театрыг хөгжүүлсэн юм. Эдний араас Б.Баатар, Ч.Найдандорж гээд бидний үеийнхэн залгасан даа. Жүжигчний дотоод мэдрэмж, оюун ухаан, зүрх сэтгэлээр дамжиж гарсан үнэн, амьд тоглолтыг эрхэмлэдэг манай театрын хувьд үе үеийн найруулагчид энэ зарчмыг баримталж, театрын өнгө төрхийгтодорхойлж, уламжлалыг хадгалж ирсэн байдаг. Ерөөсөө хэдий чинээ сайн жүжигчин байгаад найруулагчгүй бол юу ч биш шүү дээ.
-Өнөө цагт театрын өнгө төрхийг тодорхойлж яваа ямар найруулагч байна?
-Шавиа л хэлнэ дээ. Н.Наранбаатар найруулагч “Парисын дарь эхийн сүм”, “Гамлет”, “Ромео Жульетта хоёр” зэрэг сонгодог жүжгүүд, “Тэнгэрийн хүү” түүхэн туульсын жүжиг, “Би эндээс явахгүй”, “Бүсгүйн зурвас” гээд олон жүжгүүдийг найруулж тавьсан. Бүгд амжилттай болсон. Үзэгчид шуурч үзсэн. Мэргэжлийн өндөр түвшин, үзэгчдийн эрэлт хэрэгцээг эн тэнцүү барьж чаддаг найруулагч. Энэ бол онцгой чадвар. Миний энэ тавилтыг өнөөдрийн үзэгчид ойлгохгүй, ирээдүйд ойлгох болно гээд сууж байдаг найруулагч байдаг. Эцсийн эцэст театр үзэгчдэд зориулагддаг. Үзэгчидгүй жүжиг тавиад юүхэв. Наранбаатар бол найруулгын тавилтаа урьдчилж хараад жүжигчдийг зөв залж, дүрийнх нь амьдралыг гаргуулж чаддаг, жүжигчний театрын найруулагч. Шавь маань өнөө жил СУИС-д найруулагчийн анги авч, хичээллүүлэх гэж байна. Ид хийж бүтээж байгаа, найруулах арга туршлага жигдэрсэн үедээ хэдэн шавь нар төрүүлэх хэрэгтэй л дээ. Арван оюутан төгсөхөд гурав нь найруулагч болчихвол зорилго биелэлээ гэсэн үг. Тэрнээс бол дипломтой болгон найруулагч байдаггүй юм л даа. Одоо хүссэн болгон жүжиг, кино, улсын баяр наадмын тоглолт гэхчлэн найруулах болж. Найруулагчийн мэргэжлийг дэндүү “доош нь хийж” байна л даа. Малын эмчийг хүний эмчээр ажиллуулдаггүй биз дээ. Тэгэхлээр урлагийн мэргэжлийн шинж чанар нь алга болчихож байгаа юм. Бид нар өөрсдөө мэргэжлийн урлаг хийж байна уу, сонирхогчийн урлаг хийж байна уу гэдгээ ялгахаа больчихлоо шүү дээ. Кино гэхэд л гадаадын киног их дуурайж байна. Заримдаа бүр хуулбарлаж байна. Яах аргагүй Монголын жүжигчид тоглоод, Монголын найруулагч найруулаад, Монголын нутаг, газар шороон дээр зургаа аваад киногоо гаргаж л байна. Тэхдээ Монгол кино, монгол дүр гарахаа больсон. Монгол кино, Монголын кино хоёрын хооронд ихээхэн ялгаа байгаа биз.
-Тайз, дэлгэцнээс ярих урлаг дархлаагаа алдаж, монгол хэл маш ядуурч байна даа.
-Энэ бол Монгол Улсын үндэсний эмгэнэл. Жүжиг киноны зохиол бол утга зохиолын нэг төрөл. Утга яруу, уран сайхны хэлээр бичигдэх ёстойёо доо. Тэгвэл өнөөдөр тайз, дэлгэцийн хэл гудамжны хар яриа, гадаадын зээлдмэл үгсээр дүүрчихсэн. Монгол хэлний дархлаа манайд бүр мөсөн алдагдсан. Харин манай театрын жүжигчид, бусдаасаа тархиараа давуу гэдгээ харуулах ёстой. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл Эрдмийн театрын жүжигчид эрдэмлэг байх ёстой. Эрдэмлэг байхын зэрэгцээ эх монгол хэлээ дээдэлж, зөв хэрэглэн бусдад үлгэр дуурайл болж явах ёстой гэсэн санаа. Их зохиолч Д.Нацагдоржийн нэрэмжит театрын жүжигчид “Чихнээ чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл”-ээрээ тайзан дээрээ ч, амьдрал дээрээ ч ярьж, бусдад үлгэрлэл болж дагуулж явах ёстой. Эх монгол хэлний яруу тансгийг гайхуулсан ирээдүйтэй зохиолчдыг төрүүлэх зорилгоор өнгөрсөн жил МЗЭ-тэй хамтарч хоёр удаа жүжгийн зохиолын уралдаан зарлаж дүгнэлээ. Жүжгийн зохиол бичих ирээдүйтэй залуус байна. Тэхдээ энэ чинь зохиолч болгон бичдэг төрөл бас биш юм. Ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуай нэгэнтээ хэлж байсан. “Намайг Ванган жүжгийн зохиолч болгох гэж театрт хэдэн жил ажиллуулаад ч би зохиолч болж чадаагүй” гэж. Үнэхээр тийм. Театрын амьдрал, тэр олон мэргэжлийн мөн чанар, уялдаа холбоог мэддэг хүн жүжгийн зохиол бичдэг. Театрын шороо тоосыг үнэрлэж, хөдөлмөрлөсөн хөлсийг нь амталж байж бичдэг гэж би ойлгодог. Уралдаанд оролцсон залуу зохиолчдоосоо баг бүрдүүлэн театр дээрээ сургалт явуулна гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа.Соргодогийн Жаргалсайханаас хойш жүжгийн зохиол дагнаж бичдэг зохиолч алга. Саяны уралдаанд Тангадын Галсан гуай, До.Цэнджав, Дамбын Төрбат, Урианхай нарын аваргууд оролцсон. Монгол хэлний яруу тансаг, утга уянгалагийг тэдний зохиолоос мэдэрнэ шүү. “Тэнгэрийн хүү” жүжгийн зохиолч Б.Цогнэмэхийг жүжгийн сайн зохиолч болно гэж би итгэдэг. Түүхэн туульсын төрлөөр дагнаж зохиол бичдэг хүн. “Тэнгэрийн хүү” жүжгийн зохиол бол сайн шүү. Бас л уралдаанаас шалгарсан зохиол. Өнгөрсөн жил манай театрынхан Хэнтий, Дорнодод аялан тоглолтоор явсан. “Тэнгэрийн хүү” жүжгээ тоглосон. Дорнод аймгийн Засаг дарга Я.Бадамсүрэн жүжгийн үеэр захирал Д.Цэрэнсамбуу бид хоёрт “Танай театрын жүжигчдийн ур чадварын тухайд өөлөх юм алга. Найруулга, тайзны шийдэл сайхан болж. Дээрээс нь зохиол маш сайн байна. Жүжигчдийн хэлж буй үг хүний зүрх тархинд зэрэг тусч байна шүү” гэж хэлж байсан.
-Дөнгөтийн Цоодол багш та хоёр найзууд. Ойрдоо хэр уулзаж байна?
-Ойрдоо уулзаж чадахгүй байна. Бид хоёр яахав, уулзахлаараа Чеховоо л ярина шүү дээ. Шинэ гаргасан номоо цүнхлээд СУИС дээр хүрээд ирдэг юм. Хорио цээрийн дэглэмээс болоод хоёулаа хөл хорионд орчихоод холоос мэнд мэдээд. Утсаар л ярих юм даа. Би Цоодол ахад Чеховын “Сахалин” номыг орчуулаач гээд тулгаад байгаа. Чехов 1890 оны өдийд Москвагаас Сахалин арал руу аялал хийсэн юм. Усан онгоц, завь, илчит тэрэг, морь тэргээр ээлжлэн аян замын саад бэрхшээл, байгаль цаг агаарын хүнд хэцүүг даван туулсаар хоёр сар 20 хоног явж 7 сарын 10-нд Сахалин аралын Александровка хотод очсон байдаг. Аяллын зорилго бол хаант засгийн үед тийшээ цөлөгдөж, хүн амын данснаас хасагдсан хоригдлуудыг албан ёсны бүртгэлд оруулах гэж тийшээ зорьсон явдал.. Чехов өөрөө хүнд өвчтэй мөртлөө тэр хэцүү орчинд сар гаруй болж, хүмүүсийг бүртгэлжүүлж, үүрэг зорилгоо биелүүлсэн. Чехов бол хүнийг энэрч хайрлахын төлөө төрсөн хүн байсан. Аливаа зохиолчийн бүтээлийг бичсэн хойно нь худалдаж авдаг биз дээ? Тэгвэл Чеховын бичээгүй зохиолых нь төлөө хэвлэлийн газрууд өрсөлдөн урьдчилж мөнгө төлдөг байсан. Чехов олсон мөнгөө өөртөө бус өрөөл бусдад бүгдийг нь зарцуулсан. Тэр үед Орос даяар холер өвчин маш их дэлгэрсэн байсан. Эмнэлэг барихад, сургууль гимнази байгуулахад л бүх мөнгөө зориулсан юм. Би тэгээд Чеховын энэ энэрэнгүй үйлсийг одоо үетэй, Монголтойгоо жишээд бодож байгаа юм. Монголын баян улстөрчид, олон тэрбумтнуудаас энэ хүнд үед ядахдаа бэсрэгхэн эмнэлэг байгуулчихъя гэсэн өгөөмөр сэтгэлтэн яагаад гарахгүй байна аа гэж. Ариун цагаан хөдөлмөрөөр биш, авлига хээл хахууль, шударга бусаар олсон нь дийлэнх болохоор гадагш гаргаж нуух нь гол байдаг юм байхдаа гэж боддог юм.
-Таныг СУИС-ийн сургалтад Чеховыг оруулж ирсэн гэдэг байх аа?
-Тэр үнээн. Би СУИС-д 30 жил багшлахдаа мэргэжлийн ур чадварын хичээлээ Чеховын бүтээлд тулгуурлан явуулж ирсэн. Найруулагч, жүжигчний ангид бага курсдээ Чеховын өгүүллэг, туужаар инсценировка бичүүлж, тайзны бичил ажил болгож сургуулилан шалгалт өгдөг. Ахлах курсэд түүний нэг бүлэгт жүжгүүд, бүрэн хэмжээний жүжгийн үзэгдлүүдээс сонгож сургуулилдаг. Төгсөх курсдээ аль нэг жүжгийг нь сонгож дипломын уран бүтээл болгодог уламжлалтай. Чеховын зохиолууд задалж ойлгоход баялаг, олон талаас нь янз бүрийн хувилбараар хийж болдог. Зохиолын хэл маш энгийн мөртлөө цаанаа маш гүн утга санаа тээсэн байдаг, жүжигчнээс сэтгэхүйн асар нарийн мэдрэмжтэй тоглолт шаарддаг. Дүрийн дотоодод эерэг сөрөг шинж зөрчилдөж байдаг болохоор түүнийг нээхэд амттай. За тэгээд залуусыг уран бүтээлч болж төлөвшихөд ухаарал гэгээрэл өгдөг, сэтгэхүйг задалж хөгжүүлдэг, хүн байгалийг энэрч хайрлахад сургадаг гээд Чеховын ач холбогдлыг үнэлж барамгүй. Миний шавь нар “Бүтэн дөрвөн жил Чеховтой зууралдсаны ач тусыг одоо л мэдэрч байна” гэж амьдрал уран бүтээл дээр гарсан хойноо хэлцгээж байдаг юм. Чехов агуу, агуу.
-Өнөө жил СУИС бие дааж байгуулагдсаны 30 жилийн ой тохиож байна. Та төрөлх сургуульдаа бас 30 жил багшилжээ. Шавь нараасаа нэрлээч?
-Би СУИС-д багшлах хугацаандаа жүжигчин, найруулагчийн мэргэжлээр 16 анги удирдан төгсгөжээ. Дөрөв дөрвөн жилээр нэг ангийг гардаж удирддаг гэж тооцвол ойролцоогоор 64 жилийн хийсэн гэсэн үг. Үндсэн ангитайгаа зэрэгцээд аймгуудын захиалгаар жүжигчний анги, найруулагчийн эчнээ анги дааж ур чадварын хичээл орж ирсэн. Ууган шавь нар гэвэл УГЖ Н.Ариунболд (Бооёо), талийгаач Амбий, Эрдэнэтийн театрын Д.Бэхбилэг, А.Жавзан, жүжигчин Р.Байгаль, А.Адилцэцэг, дуучин С.Наран, МН-25 телевизийн найруулагч, хөтлөгч Ц.Энхтуяа, дараачийн ангиас гэвэл Төрийн соёрхолт найруулагч Н.Наранбаатар, УГЖ У.Уранчимэг, кино-найруулагч Л.Энхбаяр, талийгаач жүжигчин Р.Алтансүх (Аси) нар. За тэгээд 2000-аад оны төгсөлтийнхөн гэвэл найруулагч, хөтлөгч А.Миеэгомбо, жүжигчин Д.Баттөмөр (Батаа), Р.Анхням, Херогийн Ч.Ундрал, Өөскө буюу А.Өнөржаргал, талийгаач жүжигчин Латифийн Нурбулан, жүжигчин Б.Батсумъяа, Б.Болдбаатар, найруулагч, багш Б.Хишигзаяа, Төв аймгийн “Монгол туургатан” театрын дарга, жүжигчин Д.Мөнхбат гээд байна. 2006 оныхон бол Мөрөөдлийн театрынхан бүрэлдэхүүнээрээ, жүжигчин Б.Отгонтуяа, Б.Хулан, Г.Мөнхжаргал, талийгаач жүжигчин Т.Билгүүн, жүжигчин, яруу найрагч Х.Соёмбо, УДЭТ-ын жүжигчин М.Тогтохжаргал, жүжигчин дуучин Г.Урантунгалаг, Л.Сөрөлт гээд. 2008 оныхон гэвэл “Фантастик” продакшны хамт олон, жүжигчин П.Баттөр, М.Аззаяа, телевиз киноны найруулагч Л.Баттулга, Г.Алдарбаяр гээд… Үнэндээ нэрлэж барахгүй юм байна. Ууган шавь нараасаа л нэрлэлээ. Нэрлэхгүй үлдээвэл шавь нар гомдоно. Орон нутгийн театрт ажиллаж байгаа шавь нараа орхичихлоо. Ерөөсөө больё. Дээрээс нь сонины зай хүрэлцэхгүй. Товчхондоо миний дөрвөн жил удирдаж төгсгөсөн шавь нараас одоогоор 81 СТА төрж гарсан байна. Би шавь нарынхаа хүчинд сайн сайхан яваа гэж хэлэх дуртай.
-Та ер нь хэр хатуу багш, хэр харгис найруулагч вэ?
-Залуудаа хатуу, харгис явсаан. Нас ахиад ирэхлээр байгалийн жамаар зөөлөрчихдөг юм байна. Гэхдээ хааяа хатуурхаж, загнахгүй бол болдоггүй юм. Жаахан жавтий хүртээчихвэл оюутнуудын нүд нь сэргээд, хөл нь хөнгөрөөд явчихдаг юм. Театр өөрөө хатуу дэг журам, чанд сахилга бат шаарддаг учраас оюутан байхаас нь сургах ёстой л доо. Ер нь жүжигчид найруулагчдаа, багш нартаа загнуулах, тэднээсээ хатуу ширүүн үг сонсох дуртай. Эцсийн эцэст тэр хүний мууг үзэх гээгүй, сайн яваасай гэсэндээ л ширүүлхэж байгаа юм шүү дээ. За ийм байна даа, харин сүүлд хэдэн ном гаргалаа. Монголын театрын нэвтэрхий толь номоо бичээд, хэвлэлд бэлтгээд байна. Өөрийн бичсэн 14 жүжгийн зохиолоороо “Жүжгүүд” номоо хэвлүүлж гаргалаа. Өнөө жил “Говийн зэрэглээ” кино бүтээгдсэний 40 жилийн ой тохиож байгаа. Үүнд зориулж “Говийн зэрэглээн дунд. “Чөтгөрийн тэмдэглэл” ном бичиж хэвлүүлсэн. Дөнгөж сая хэвлэлтээс гарлаа.