УИХ-ын гишүүн Н.Учралтай ярилцлаа.
-Та Оюуны өмчийн тухай хуулийг санаачилж, батлууллаа. Манай улс Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагатай хэрхэн уялдаж ажилладаг вэ?
-Монгол Улс 1979 онд Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагад гишүүнээр элссэн. Бид утга зохиол, урлагийн бүтээлийг хамгаалах Венийн конвенц, аж үйлдвэрийн өмчийг хамгаалах Парисийн конвенцод нэгдэн орсон учраас олон улсад оюуны өмчийг хамгаалах үүрэг хүлээдэг. Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага Монгол Улсад тодорхой шаардлагуудыг тавьдаг. Тухайлбал, оюуны өмчийн тусдаа статустай агентлаг, төрийн захиргааны байгууллага байх ёстой гэдэг шаардлагыг тавьдаг байсан. 2016 онд Улсын бүртгэлийн байгууллагыг Оюны өмч, улсын бүртгэлийн газар болгосон. Энэ үйл явдалд Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага маш эмзэг хандсан шүү дээ.
-Яагаад вэ?
-Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага оюуны өмчийг хамгаал гэж тодорхой санхүүжилтийг манайд өгдөг. Гэтэл өнөөх санхүүжилтийг нь оюуны өмчийг хамгаалахад биш, төсөвтөө авчихдаг. Тэгээд өөр зүйлд захиран зарцуулдаг. Эдгээр асуудлуудад Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага эмзэг хандсан. Тэгээд би энэ асуудлаар Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын захирал Фрэнсис Гарритай очиж уулзаж байлаа.
-Фрэнсис Гарри манай нөхцөл байдлын талаар юу гэж байх юм?
-Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын захиралтай уулзахад “Танай оюуны өмчийн хамгаалалт муу байна. Бид та бүхэнд санхүүжилт өгдөг. Тэр санхжүүжилтийг та нар оюуны өмчийг хамгаалахад зориулдаггүй. Хоёрдугаарт, та нар оюуны өмчийн байгууллагыг бүртгэгч байгууллага болгосон. Уг нь оюуны өмч гэдэг эдийн засгийг төрөлжүүлэх гол салбар юм шүү дээ. Тэрийг яагаад харахгүй байгаа юм бэ. Монгол Улсын хоёр патентыг Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага бүртгэж авахад АНУ-аас дөрвөн компани 500 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтын санал тавьсан шүү дээ. Танай улсад маш их потенциаль байна” гэж Фрэнсис Гарри хэлсэн. Тэгээд Монголд ирээд би Улсын бүртгэл болон оюуны өмчийн байгууллагыг салгах Засгийн газрын хуулийг санаачилж, оюуны өмчийг тусад нь гаргасан даа.
-Оюуны өмч эдийн засгийн эргэлтэд яагаад орохгүй байсан юм бэ. Тогтолцоондоо байсан уу?
-Тийм. Оюуны өмч бүхэлдээ тогтолцооны хувьд хуульчлагдаагүй байсан.
Патентын хууль, Барааны тэмдэг, газар зүйн заалтын хууль, зохиогчийн эрх, түүнд хамаарах эрхийн тухай хууль гэж оюуны өмчийн гурван хууль байдаг. эдгээр хуулиуд оюуны өмчийн харилцааг зохицуулж байгаа болохоос тогтолцоог нь тусгаагүй байсан. Нэг үгээр оюуны өмчийн байгууллага гэж юу юм, оюуны өмчийн байцаагч гэж хэн юм, оюуны өмчийг яаж үнэлэх юм, оюуны өмчийн зуучлал, худалдаа гэж юу юм, оюуны өмчийн зөвлөх үйлчилгээ гэж юу юм, төрөөс ямар бодлогоор дэмжих ёстой юм гэх мэт ийм зохицуулалтыг огт хийж өгч чадаагүй байсан байхгүй юу. Ингээд Оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хуулийг санаачлаад батлуулсан. хууль батлагдахдаа Оюуны өмчийн тухай хууль гэдэг нэршилтэй гарлаа.
-Тэгэхээр оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нөхцөл бүрдсэн гэж ойлгож болох уу?
-эдийн засгийн эргэлтэд оруулах буюу инноваци болгоход эхлээд байгууллагын тогтолцоо нь зөв байх ёстой. энэ хуулиар зохицуулалтуудыг нь хийж өгснөөр нь суурь нь тавигдсан гэж хэлж болно.
-Оюуны өмчийн тогтолцоог энэ хуулиар бүрэн тодорхойлсон уу?
-Тэгсэн. Тодруулбал, үндэсний хэмжээнд ямар тогтолцоог бүрдүүлж, ажиллах, улсын хэмжээнд оюуны өмчийн ямар агентлаг байх юм гэдгийг тодорхойлсон. энэ хуулиар Оюуны өмчийн ерөнхий зөвлөл гэж байгуулагдаж ерөнхий сайд тэргүүлэхээр тусгагдсан.
-Оюуны өмчийн зөвлөлийг Ерөнхий сайд биш, хариуцсан салбарынх нь сайд нь тэргүүлэх ёстой юм биш үү?
-Оюуны өмчийн эрхийг хамгаалахын тулд байгууллагын бүтэц, үйл ажиллагааны чиг үүрэг нь тодорхой байх шаардлага үүссэн. Оюуны өмчийн зөвлөлийг Ерөнхий сайд ахалж, дэд даргаар оюуны өмчийн асуудал эрхэлсэн сайд ажиллана. Оюуны өмч бол зөвхөн хууль зүйн асуудал биш эдийн засаг, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй гээд хөндөгдөхгүй салбар гэж байдаггүй. Тиймээс энэ их үйл ажиллагааг уялдуулах үүднээс Ерөнхий сайдын дэргэдэх зөвлөл ажиллуулахаар тусгасан. хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт гэхэд маш олон барааны тэмдэг, газар зүйн заалтын гэрчилгээнүүд, бүтээгдэхүүний загварууд бий. Байгаль орчны салбарт ашигтай загварууд, эрчим хүчний салбарт гэхэд шинэ бүтээлүүд байна. Нөгөө талаасаа зохиогчийн эрхийн гэрчилгээнүүд гэхээр дуучид, уран бүтээлчдийн хөгжмийн зохиол, дууны шүлэг, кино уран бүтээлчдийн кино зохиолууд, контент үйлдвэрлэж байгаа хүмүүсийн зохиогчийн эрх гээд бий. Оюуны өмчийг аж үйлдвэрийн эрх, зохиогчийн эрх гэж хоёр ялгадаг. зохиогчийн эрхийн гэрчилгээгээр дуучид, уран бүтээлчид, контентчид, киночид хамгаалагдана. Эдгээрийг тогтолцооны хувьд тодорхой болгоод өгчихөж байгаа юм.
-Оюуны өмчийг хэрхэн үнэлэх вэ?
-Нэг эрдэмтэн лабораторид туршилт хийгээд утааг бууруулах өндөр үнэтэй зуухын загварыг хийчихлээ. хэрвээ хөрөнгө оруулалт нь хийгдвэл үнэ нь багасаад олон хувиар үйлдвэрлэгдчихнэ. Тэр бүтээгдэхүүний загварыг үнэлэх хэрэгтэй шүү дээ. үүнийг оюуны өмчийн мэргэшсэн үнэлгээчид хийнэ. Өмнө нь Монголд оюуны өмчийн мэргэшсэн үнэлгээ гэж байгаагүй. Одоогийн Мэргэшсэн үнэлгээчдийн институт гэдэг байгууллага үнэлгээ хийдэг. Тэнд оюуны өмчийн мэргэшсэн нэг ч үнэлгээчин байхгүй. Энэ хуулиар оюуны өмчийн мэргэшсэн үнэлгээчидтэй болж байгаа. энэ хуулиар мэргэшсэн үнэлгээчид оюуны өмчийг кодлоод, бүртгэдэг системийг хийж өгсөн. Тэгэхээр давхцахгүй. хиймэл оюун ухаан ашиглан код уншуулж бүтээл, бүтээгдэхүүнийг бүртгэснээр оюуны өмчийн давхардал гарахгүй. Жишээ нь, шинэ дуу гаргаж үүнийгээ хиймэл оюун ухаан ашиглан бүртгүүлснээр дараагийн ижил төстэй дууг бүртгэхгүй гэсэн үг. Тухайн программын “Дэмо” хувилбар гарсан. “АйСиТи” группын “Айтүүлс” компани блокчэйн технологи дээр хөрөнгийн бирж байгуулсан. Уг хуулийг санаачлахдаа би тус компанийн залууст программ бүтээх санал тавьсан. энэ программ бэлэн болсны дараа өмнө нь бүртгүүлсэн зохиогчийн эрхийг архивлаж оруулна.
Ингээд оюуны өмч үнэлэгддэг болчихлоо. Утааг бууруулах бүтээгдэхүүний загварыг хоёр тэрбум төгрөгөөр үнэлье гэвэл хөрөнгө оруулахын тулд банкинд тэр загварыг барьцаалж, олноор нь үйлдвэрлэх хөрөнгө оруулалтаа шийдэж, энэ тогтолцоо зөв горимоороо явна гэсэн үг. ингэснээр оюуны өмчийн мэргэшсэн үнэлгээчид үнэлгээг олгож, тэрүүгээрээ банкинд барьцаалж зээл авах эрхийг нь нээж өгнө.
Оюуны өмчийн хулгайчид гаарч байна шүү дээ. Киночид киногоо гаргалаа гэхэд гар утсаараа бичээд олшруулан тараачихаж болохгүй биз дээ.
-Оюуны өмчийн зуучлал гэж юу юм бэ?
-Оюуны өмчийн тухай хуулийг баталснаар зуучлалын үйлчилгээ үзүүлэх, оюуны өмчийн харилцаа бий болгох, худалдаа явуулах эрх зүйн орчныг бүрдүүлж байгаа. Жишээ нь, би чиний шинэ гаргасан дууг өөр хүнд зарж борлуулж болно. Тэгж зарж байгаа хүнийг зуучлагч буюу оюуны өмчийн бирж гээд байгаа юм. ийм үйлчилгээг үзүүлдэг төрөлжсөн сайт байгуулаад шинэ бүтээлийг тавьчихна.
Таны шинэ бүтээлийг мэргэшсэн үнэлгээчид гурван тэрбум төгрөг гээд үнэлчихвэл тэрийг нь иргэн худалдаж авч болдог. Тэгэхээр зуучлалаас олж байгаа орлогоос хувь бодохгүй гэж байгаа юм. Энэ хуулиар. Тэгэхээр зуучлалын компаниуд сэргээд ирнэ. Дээрээс нь шинэ бүтээл гаргаж байгаа хүмүүсийг дэмжиж байна. Нөгөө талаас хөрөнгө оруулагчидтай холбож байна. Энэ дээр зөвлөх үйл ажиллагаа явуулах компаниудын эрхийг хуулиар нээж өгч байгаа.
Түүнчлэн оюуны өмчтэй холбоотой маргааныг шүүх дээр очихгүй шийдвэрлэдэг болно. Монголчууд шинэ технологи, бүтээгдэхүүний загвар гаргаж, түүнийгээ хамгаалуулах эрх зүйн орчин бүрдсэн.
Оюуны өмчийн байцаагчийн эрхүүд тодорхой болж байгаа. Заавал шүүхэд хандахгүйгээр оюуны өмчийн хулгайтай тэмцэх боломжууд гарч ирж байна гэсэн үг. Энэ хууль бол Монголын ирээдүйг гэрэлтүүлэх хууль. Та шинэ санаа гаргавал сайхан амьдарч болно.
Мөн оюуны өмчийн зуучлалын үйлчилгээ үзүүлэх байгууллагад татварын таван хувийн хөнгөлөлт үзүүлнэ. Ингэснээр оюуны өмчийн зуучлалын үйл ажиллагаа эрхлэх боломжийг нээлттэй болгож байгаа юм.
-Оюуны өмчийн тухай хуулийг хөл гартай болгох асуудал үлдлээ. Хэзээ эдгээр хөл гар болсон хуулиудыг өргөн барих вэ?
-Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн Барааны тэмдэг, газарзүйн заалт, патентын хууль, Зохиогчийн эрх, түүнд хамаарах эрхийн тухай хуулиудын ажлын хэсгийг ахалж ажилласан. Хаврын чуулганаар өргөн барьж батлуулна.
-Цаг тооны бичиг олон мянган жилийн тэртээ зохиогдсон оюуны бүтээл. Үүнийг эзэмшээд, эзэн суудаг хүмүүс байдаг. энэ хуулиар эдгээр асуудлыг зохицуулах уу?
-Цаг тооны бичиг болон хуучны кинонуудыг төр авах ёстой. Энэ хуулиар авах боломж нь бүрэн нээгдэж байгаа. Төр авсныхаа дараа сан байгуулж, оюуны өмчийн эзэмшигч нь тодорхойгүй бүтээлүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, сангаа босгож ирнэ. Үүгээрээ оюуны бүтээлчдийг дэмжинэ.
-уиХ-ын даргын захирамжаар тэтгэврийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх ажлын хэсэг байгуулсан. Та энэ ажлын хэсгийг ахалж байгаа. Ажил хэр урагштай явж байна вэ?
-Бид холбогдох мэдээллүүдийг цуглуулаад түүн дээр анализ хийж байна. 1995 оноос хойш манайх шимтгэлд суурилсан тогтолцоонд шилжсэн. Үүнээс хойш өнөөдөр ямар нөхцөл байдалд хүрснийг бүгд л харж байгаа. Үе үеийн Засгийн газрууд тэтгэврийн шинэчлэлийг ярьж ирсэн. Гэвч авч хэрэгжүүлдэг ганц арга хэмжээ нь Нийгмийн даатгалын сангаас хамгийн их алдагдалтай ажилладаг Тэтгэврийн сан нь алдагдлаа улсын төсвөөс нөхдөг, цаашлаад нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлдэг, эсвэл тэтгэврийн насыг хойшлуулахаас өөр ямар ч дорвитой арга хэмжээ авч ирсэнгүй. 2050 он гэхэд ДНБ-ийхээ таван хувьд хүргэх эрсдэл дагуулж байна. Тиймээс тэтгэврийн өнөөгийн тогтолцоог өөрчлөх зайлшгүй шаардлага үүссэн. Тэтгэврийн тогтолцоо нь өөрөө “тэтгэвэрт” гарчихлаа гэдгийг иргэд олон нийт, судлаачид хэлдэг. Тиймээс ажлын хэсэг ирэх хаврын чуулганаар Хувийн тэтгэврийн сангийн тухай хуулийг батлуулахаар зэхэж байна.
Чуулганы завсарлагааны хугацаанд Хувийн тэтгэврийн сангийн тухай хуулийг өргөн барина. Энэ хуулиар тэтгэвэрт гарсан иргэн нэгдүгээрт төрийн тэтгэврийн сангаас тэтгэвэр авдаг хоёрт, хувийн тэтгэврийн сангаас мөн тэтгэвэр авдаг ийм зохицуулалтыг манай улс бий болгох ёстой. Ингэснээр хөрөнгийн зах зээл өргөжиж, төгрөгийн ханшийг тогтвортой барих зэрэг олон давуу тал бий болно. Мөн одоо төлж байгаа нийгмийн даатгалын шимтгэл буюу ажил олгогч, ажилтан, төр гэсэн гурван субьектийн аль аль нь сэтгэл хангалуун бус тогтолцоо бий болчхоод байна. Тиймээс улсад төлж байгаа нийгмийн даатгалын шимтгэлээс тодорхой хувийг нь хувийн тэтгэврийн сандаа төлдөг байх тэр зохицуулалтыг тусгана.
-Тэгэхээр хоёр сангаас мөнгө авна гэсэн үг үү?
-Тэтгэвэр авагч улсын болон хувийн тэтгэврийн сангаас мөнгө авдаг болно. Нийгмийн даатгалын санд төлдөг шимтгэлээсээ улсаас тэтгэвэр авна. Харин хувийн тэтгэврийн санд иргэд сайн дураараа хамрагдана. 19 хувийн нийгмийн даатгал төлж байгаа бол үүний дөрвөн хувийг нь хувийн тэтгэврийн санд олгоно. Ингэхдээ иргэдээс санал авах ёстой. Цаашдаа хувийн тэтгэврийн сан хуримтлал үүсгэж, хүмүүст бэлэн мөнгөнөөс гадна бонд, хувьцаа эзэмших эрх санал болгож болно. Хувийн тэтгэврийн сан байгуулчихвал таван жилийн дараа хуримтлал үүсчихнэ. Ингээд хуримтлал үүсгэснээр мөнгөө урьдчилж авах боломжтойгоос гадна үр хүүхдэдээ өвлүүлэн үлдээж болно.
Ингэж тэтгэврийн санг хөрөнгө оруулагч болгох хэрэгтэй. Энэ хууль одоо тэтгэвэрт гарчихсан байгаа хүнд зориулаагүй. Залууст, ирээдүйд хэрэгтэй. Өр биш, өв үлдээдэг тогтолцоотой болно.
–УИХ-ын намрын чуулганыг дүгнэвэл?
-Намрын чуулган түүхэнд байгаагүй ачаалалтай, олон цаг хуралдсан, Үндсэн хуулиа баталсан дэвшилтэт чуулган болсон.
Миний хувьд маш дэвшилттэй чуулган боллоо гэж үзэж байна. Та бүхний нөгөө Учрал агаарын юм ярилаа гээд байдаг инновацийн хуулийг олон жил ярьж байгаад батлууллаа. Гарааны компаниуд маш баяртай байна.