УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.
-Тэтгэвэр барьцаалсан зээлийг тэглэх хуулийг УИХ баталлаа. Үүний оронд иргэдийн тэтгэвэр, тэтгэмжийг тодорхой хэмжээгээр нэмчихэж болоогүй юм уу?
-Тэтгэврийн зээлийг тэглэсэн нь нэг удаагийн л арга хэмжээ юм. Бид 900 тэрбумаар иргэдийн тэтгэврийг нэмлээ гэхэд жил бүрийн төсөвт ийм хэмжээний мөнгө шаардлагатай болно. Тэр эх үүсвэрийг хаанаас олох вэ гэдэг асуудал үүснэ шүү дээ. Энэ удаагийн арга хэмжээ нь нэг ордоос орж ирж буй үр ашиг, өгөөжийг ард иргэд, ялангуяа 30, 40 жил Монгол Улсын сайн сайхны төлөө хүч хөдөлмөр, оюун ухаанаа зарцуулчихсан ахмадууддаа зориулж буй үйл хэрэг. Тиймдээ ч энэ ахмадуудтай хөдөлмөрлөх боломжтой, ажлын чадвартай залуучууд, дунд үеийнхэн барьцахгүй байх гэж бодож байгаа.
-Салхитын ордыг эргэлтэд оруулахад хүндрэл үүсэх эрсдэл бий юү?
-засгийн газрын шударга ёсны тэмцлийг өрнүүлэх, уул уурхайн салбар дахь хариуцлагагүй, хууль зөрчсөн үйлдлийг таслан зогсоох хүрээнд энэ орд газар төрийн мэдэлд ирсэн. энэ орд газрын шинэчилсэн Тэзү, хайгуул хийсэн түвшинг аваад үзвэл 1.1 тонн алт, 800 тонн мөнгөний нөөцтэй. ордыг таван жилийн хугацаанд бүрэн ашиглахад 2.6 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлого үүсэх боломжтой. Түүнээс 1.3 их наяд төгрөгийн цэвэр ашиг гарах тооцоолол байгаа юм. Мөн энэ орд газарт 500-гаад мянган тонн хүдэр бий. Уулын ажил хийгдчихсэн. Цаашдаа бид энэ орд газрыг бүрэн хүчин чадлаараа ашиглах юм бол “эрдэнэс Монгол” ххК дээр тодорхой хэмжээний техникийн шинэчлэл хийх шаардлага зайлшгүй гарна. Бонд босгох хүрээнд түүний хөрөнгө мөнгийг хамтад нь тооцоод яваач ээ гэх хүсэлтийг тус компаниас тавьсан.Тооцооллын хүрээнд ч энэ яригдаж байгаа. Цаашдаа бид энэ орд газрын хайгуулын ажлыг эрчимтэй хийснээр энэ уурхай илүү үр өгөөжөө өгч, насжилт нь уртсах боломж бий гэж харж байна.
-Тэтгэврийн зээлээ тэглүүлээгүй иргэдэд нэг сая төгрөгийн үнэт цаасыг ирэх оны хавар өгнө. Яагаад заавал ирэх жил өгнө гэж?
-эдийн засагт нөлөөлөхгүй байх талаас нь авч үзэж ирэх оны эхний хагаст үнэт цаасыг мөнгөжүүлэхээр болсон. Аажмаар мөнгөжүүлэхгүй бол эдийн засагт бэлэн мөнгө их хэмжээгээр шууд гарч таарна. энэ нь эргээд эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлэх магадлалтай. 194 мянган ахмадад нэг сая төгрөг өгнө. Мөн сая төгрөг хүртэлх зээлтэй ахмадын зөрүү нь 22.6 тэрбум төгрөг. эдгээрийг нэмээд үзэхээр ойролцоогоор 220-иод тэрбум төгрөгийн асуудал үүсч байгаа.
Ягаан, улаан тасалбар, 1072 хувьцаа зэрэг нь тухайн компанийн хувьцааны асуудал. Энэ нь түүнээс өөр. Хувьцаа нь тухайн компани ашигтай ажиллахаас, ТУз нь хуралдаж ашиг орлого хуваарилахаас хамаарч иргэдэд мөнгө ирэх, ирэхгүй тухай яригддаг. харин ахмадуудад өгч байгаа энэ зүйл бол үнэт цаас. Тиймдээ ч тухайн банкнаас шийдвэр гармагц шууд бэлэн мөнгө болох боломжтой.
-Хоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө тойрог, мандат хуваарилах ёстой. Нам дотор энэ асуудал хэр их яригдаж байна вэ?
-Сонгуулийн тухай хууль батлагдсантай холбогдуулаад 2020 онд явагдах Уих-ыг товлон зарлах тогтоолын төсөл орж ирэх ёстой. энэ нь хоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө орж ирнэ. үүнтэй зэрэгцээд 2020 оны Уих-ын сонгуулийг олон мандаттай, томсгосон тойргоор явуулах тогтолцооны хүрээнд мандат, тойргийн хуваарилалтыг оруулсан тогтоолын төсөл хамт орж ирнэ. энэ бүхэн намрын чуулгандаа багтаж эцэслэгдэн батлагдана.
-26 тойрогтой байхаар тогтсон уу?
-Тойрог хэдээр батлагдах, мандат яаж хуваарилагдах вэ гэдэг дээр гурван зарчим барьдаг. 1992 оны үндсэн хууль батлагдсанаас хойш энэ гурван зарчмыг барьж ирсэн. харамсалтай нь 2016 онд үүнийг гуйвуулж, тухайн үед эрх барьж байсан АН өөрсдийн эрх ашигт нийцүүлэн энэ зарчмыг алдагдуулсан тохиолдол бий. Бусад бүх парламентын үед тойргийн хуваарилалт энэ гурван зарчмаар явагдсан. Нэгдүгээрт, хүн амын тоог харгалзан үздэг. Багцаагаар хөдөөд болон Улаанбаатарт нэг мандатад хэр хэмжээний сонгогчдын тоо оногдох вэ гэдгээс хамаарч хуваарилна. хоёрдугаарт, засаг,захиргааны нэгжийн төлөөллийнх нь зарчмыг хардаг. Тэгэхгүйгээр хүн амын тоог нь хатуу бариад хот, хөдөөгөөр нь ялгахгүй явчихаар Улаанбаатар улс болчих гээд байдаг. Тиймээс хөдөөд арай бага буюу нэг хүнд ойролцоогоор 20 гаруй мянган сонгогчийн тоотой, Улаанбаатарт 30-аад мянган сонгогчидтой байхаар тооцож ирсэн. засаг, захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн төлөөллийн хүрээнд нэг мандаттай дөрвөн аймаг хоёр төлөөлөлтэй болж, Улаанбаатарын мандатаас хасагдах магадлалтай.
Гуравдугаарт, тойргийг хуваарилахдаа тухайн тойргийн нутаг дэвсгэр тасралтгүй байх зарчмыг баримталдаг. Тухайлбал, 2016 онд Увс аймагт нэр дэвших гэж байсан Ардчилсан намын гаралтай хүмүүс нэг тойргийн сумыг нөгөө тойргийн сумтай хамт тасалж өөртөө тааруулж авах гэж оролдсон. Угтаа тойргийн хуваарилалт хийхдээ дээрх зарчмыг барих ёстой. Цаашдаа хүн ам олонтой, 5-6 мандаттай Сонгинохайрхан, Баянзүрх зэрэг дүүргүүдийг хоёр хувааж магадгүй. ийм саналыг зарим гишүүд илэрхийлж байгаа. Яг одоогоор холбогдох байгууллагууд мандат, тойрогоо хуваарилсан тогтоолын төсөл гишүүдийн гар дээр ирээгүй байна.
-МАН-ын даргын зүгээс мөнгөний оролцоогүйгээр сонгууль хийнэ гэжээ. Үүнтэй холбоотойгоор нийгэмд янз бүрийн л хардлага үүсч байна. Хангалттай хэмжээний санхүүжилтээ олчихжээ ч гэх юм. Ер нь татаас авахгүйгээр сонгууль хийх боломж байдаг юм уу?
-2020 оны сонгуулийн жил эхэлж байгаатай холбогдуулж МАН-ын бүлгийн хурал дээр намын дарга, Ерөнхий сайд У.хүрэлсүх, нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан нар сонгуулийн бэлтгэл ажлын талаар мэдээлэл өгсөн. Мөн Уих-ын сонгуульд нэр дэвшигчдийн баримтлах зарчмын талаар өөрсдийнхөө барьж буй бодлогыг танилцуулсан. энэ хүрээнд намын дарга хэд, хэдэн зарчмын асуудал тавьсан. Нэгдүгээрт, энэ удаагийн Уих-ын сонгуулиас эхлээд МАН аливаа сонгуульд нэр дэвшигчдэдээ мөнгөн босго тавих, хөрөнгөтэй, мөнгөтэй байх асуудлыг харгалзахгүй гэсэн. Мөнгөний үнэр багатай сонгууль хийх, сонгуульд мөнгөний оролцоог багасгах чиглэлд улс төрийн шийдэл гаргаж, томоохон алхам хийж буйгаа зарласан. Бид ч үүнийг Монголын улс төрийг цаашид цэвэр, зөв чиглэл рүү явуулах том алхам гэж харж байгаа. Өнөөдөр сөрөг хүчин болж буй АН Уих-д нэр дэвшигчдэдээ албан ёсоор 100 сая төгрөгийн босго тавьсан. Угтаа улс төр, мөнгийг салгаж байж Монголын улс төр зөв явах хандлага бий болно.
хоёрдугаарт, нэр дэвшигчдэдээ ёс зүйтэй байхыг гол шалгуур болгож тавина. Мөн мэдлэг, боловсрол, ажлын дадлага, туршлагыг харгалзан үзнэ. Гуравдугаарт, иргэдийн дэмжлэгийг хэн илүү авч байна тэр хүмүүс нэр дэвших эрхээ олж авна. Энэ зүйлүүдийг намын дарга илэрхийлсэн. энэ нийгэмд МАН өөрөөсөө эхэлж улс төрийн намын зөв хандлага, манлайллыг үзүүлэх нь зүйтэй гэдэг дээр санал нэгдсэн.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотойгоор энэ парламентын батлах шаардлагатай ямар хуулиуд байна вэ. Хэзээ хэлэлцэх вэ?
-Өнгөрсөн баасан гаригийн чуулганаар үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталсантай холбогдуулж хууль тогтоомжуудад өөрчлөлт орох тухай Уих-ын тогтоолын төслийг баталлаа. энэ тогтоолын төсөл батлагдсанаар Үндсэн хуулийн өөрчлөлттэй холбогдуулж хийгдэх эрх зүйн шинэчлэлт эхэлж байгаа. үндсэн хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн хүрээнд зайлшгүй хийх ёстой хуулиудыг зааж өгсөн. Тухайлбал, засаг, захиргаа нутаг дэвсгэрийн тухай, хот тосгоны тухай болон Баялгийн сан, Улс төрийн нам, төсөвтэй холбоотой тодорхой хуулиудыг нэр зааж дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд оруулсан. энэ удаад бид өөрчлөлт орсон чиглэл болгоноороо ямар өөрчлөлтүүдийг хэдэн онд, ямар чуулганаар багтаж хийхийг нарийвчлан зааж өгсөн тогтоолын төслийг баталсан. үүний дагуу холбогдох байгууллагууд хуулийн төслөө санаачлан оруулж ирж батлуулах үүрэгтэй. Миний хувьд эхний ээлжинд хот тосгоны эрх зүйн байдлыг тодорхойлсон, засаг, захиргаа нутаг дэвсгэр, түүний удирдлагын тухай хуулиуд орж ирэх нь зүйтэй гэж харж байна. Үндсэн хуульд заасан улс болон орон нутгийн зэрэглэлтэй хот, түүний тосгоны эрх зүйн байдлыг тодорхой болгох зайлшгүй шаардлага хүлээгдэж байгаа. энэ нь 1992 оноос хойш бүтэн 30 жил яригдсан зүйл. энэ асуудал шийдэгсэнээр тодорхой аймгийн төвүүд, манай хархорин шиг хүн ам ихтэй газрууд орон нутгийн, улсын чанартай хотын статусаа авч иргэдэд үзүүлэх төрийн үйлчилгээг тодорхой болгох, төсөв, эдийн засгийн хувьд харьцангуй бие даан хөгжих боломж бүрдэнэ.