Богд Зонховын нирваан дүр үзүүлсний 600 жилийн ойг дэлхий нийтээр тэмдэглэхээр болоод байна. Өчигдөр энэ талаар Монголын бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Батцагаан дуганд хэвлэлийн хурал хийсэн юм. Гандантэгчэнлин хийдийн дэргэдэх Эрдэм соёлын хүрээлэн, Тэргүүн лам нарын зөвлөл хамтран Богд Зонховын 600 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ёслолыг энэ сарын 7, 8-нд зохион байгуулахаар төлөвлөжээ. Энэ арга хэмжээнд ОХУ-ын Буриад, Тува, Халимаг болон Алтайн урианхайн лам, Хөх нуурын монголчуудын төлөөлөл болсон лам хуваргууд, сүсэгтэн олон хүрэлцэн ирж оролцохоор болжээ. Маргааш Тэргүүн их Хамба лам нийт монголчуудад Богд ламын намтар, Бурханы шашны тухай зарим ойлголт зэргийг тайлбарлан таниулж, Мэгзэмийн лүн хүртээх бөгөөд 17 цагаас эхлэн Гандантэгчэнлин хийдэд цугласан лам, хуваргууд нийт монголчууд болоод даян дэлхийн энх амгалангийн төлөө маргааш өглөөний нар мандтал Мэгзэм унших юм байна. Түүний дараа 8-ны өдрийн 09 цагаас Гандантэгчэнлин хийдийн Батцагаан дуганд Богд Зонховын нирваан дүр үзүүлсний 600 жилийн ойн нээлтийн ёслол болох аж. Энэ үеэр оюутан, залуусын дунд зарласан “Бурханы шашин ба монголчууд” сэдэвт эссэ бичлэгийн уралдааны шилдгүүдэд шагнал гардуулна. Мөн Богд Зонховын нандин өв соёлын эд зүйлүүдийг үзэсгэлэн байдлаар сүсэгтэн олонд дэлгэх юм байна.
Хэвлэлийн хурлын үеэр Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Эрдэм соёлын хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Н.Амгалантай ярилцлаа.
-Богд Зонховын намтар, түүхээс товч яривал?
-Богд Зонхов 1357 онд Их Юань гүрний үед буюу Тогоонтөмөр хааныг хаан ширээнд сууж байхад одоогийн Хөхнуурын Сонгины ам гэдэг газарт мэндэлсэн. Богд Зонховын аав нь монгол хүн байсан гэж эрдэмтэн, судлаачид үздэг. Богд Зонховын аав Юань улсын үеийн ноён хүн байсан. Ийм хүний гэрт мэндэлсэн. 1360 онд гурван настай байхад нь Юань гүрний Төрийн багш байсан түүнд гэнэн сахил өгсөн байдаг. Өөрийнх нь намтарт ч энэ тухай гардаг. Юань улсын Төрийн багшийн явж байсан замыг тосон сахил авсан гэж. Богд Зонховын дэлхийд алдартай бүтээл болох “Бодь мөрийн зэрэг”-ийг бурхан шашинтан даяараа судалдаг. Дэлхийн маш олон хэл дээр орчуулагдсан, маш их судлагдсан ном юм. “Бодь мөрийн зэрэг”-ийг судлаагүй газар гэж байхгүй. Хоёрдугаар Бурхан багш хэмээн алдаршиж, Бурхан багшийн сургаалийг дахин шинэтгэл хийж олонд танилцуулж чадсан хүн бол Богд Зонхов. Тэгэхээр бурхан шашинтан бүгд “Бодь мөрийн зэрэг”, “Тарнийн мөрийн зэрэг” гэсэн алдартай номуудыг байнга уншиж, судалдаг. Гэгээрэлд хүрэхүйн гол номлолыг заасан. Богд Зонховын номлолын гэгээрэлд хүрэх арга зам нь тодорхой. Маш их философи, гүн ухаан, тарнийн ёс зэрэг өндөр хэтийдсэн мэдлэгээрээ Богд Зонховын номын ёс үлэмж ялгаатай учраас бидний өвөг дээдэс, монголчууд маань Богд Зонховын номын ёсыг дэлгэрүүлж авч, сонгож судалж ирсэн түүхтэй.
-Богд Зонховын шашин монгол даяар дэлгэрсэн гэдэг. Энэ шашин дэлгэрснээр ямар эерэг өөрчлөлтүүд бий болсон бэ?
-Бид бол бурханы шашинтнууд. Бурхан шашинтнууд дотроо Богд Зонховын номын ёсыг баруун, зүүн гэлтгүй бүх монголчууд дэлгэрүүлснээрээ онцлогтой.. Өвөр Монголын хаана ч очсон, Харчин, Хорчин, Түмэд, Цахар, Дээд Монголд очиход ч тэр. Хойшоо Буриад, Тува, Халимагт очлоо гэхэд бүгд Богд Зонховын номын ёстой байхгүй юу. Тийм учраас монгол туургатнууд маань Богд Зонховын 600 жилийн ойгоор нэг дороо цуглаж Богд Зонховын шашны өнөөгийн байдлын талаар ярилцана.
Бурханы шашин гэж юуг хэлэх вэ, бурхны шашинтан гэж ямар онцлогтой байх вэ. Бурханы шашин дэлгэрсэн орон ямар онцлогтой байдаг вэ. Нийгэм нь ямар амар амгалантай байдаг вэ. Дэлхий даяар яригдаад байгаа ёс суртахууны боловсролыг бид хаанаас авах ёстой юм. Яаж хүнлэг, энэрэнгүй болох вэ гэдгийг хэлэлцэнэ. Улсын маань зорилго ч тэр, хүнлэг, энэрэнгүй, Ардчилсан нийгмийг бий болгоно гэдэг. Тэгвэл бурханы шашинтан бид нар оролцъё. Бид нийгэмдээ юуг өгч чадах вэ гэхээр ёс суртахууны боловсролыг өгөхийн төлөө л хичээх хэрэгтэй. Улс хоёр хуулиар зохицуулагддаг. Гадна талдаа төрийн хуулиараа, дотор талдаа хүний итгэл үнэмшил, номын ёсоор. Хүмүүжил, ёс суртахууны боловсролтой, хариуцлагатай байхыг шашинаараа дамжуулж авдаг. Аль ч улсад тэгдэг. 1990-ээд оноос хойш Монголын Бурханы шашны хөгжил арай өөр хэмжээнд хүрч байна. Энэтхэгт сурсан лам нар, дотооддоо суралцаж төгссөн лам нар бурхны шашнаа таниулж, ойлгуулахуйц хэмжээнд хөгжөөд ирлээ.
-Богд Зонховыг Бурханы шашныг шинэтгэгч, Гэлүгвагийн ёсыг үндэслэгч гэдэг. Гэлүгвагийн ёс гэдэг нь ямар ёс вэ. Үүнийг та тайлбарлаж өгнө үү?
-Бурханы шашны Их хөлгөний уламжлал, Бага хөлгөний уламжлал гэсэн хоёр том уламжлал байна. Ялангуяа Зүүн өмнөд Азийнхан Бага хөлгөний уламжлалтай. Гималайн бүс Балба, Төвд, Монгол зэрэг Их хөлгөний уламжлалттай орнууд байна. Бурханы шашны уламжлал дэлгэрсэн эдгээр орнуудад Бурханы шашин Бурхан багшийг байх үеийнх шиг өндөр хэмжээнд номлож чадсан, номлол дэлгэрсэн нь Богд Зонховын номын ёс байгаа юм. Богд Зонховын шашныг зарим газарт Шар малгайтны шашин ч гэж нэрлэдэг. Зарим газарт Шинэ Гаадамбын ёсны шашин гэж нэрлэсэн нь бий. Ерөнхийдөө нэрлэж буй нь Гэлүгвагийн ёс буюу Буяны ёстон. Төвдөд Бурханы шашин VII зууны үед дэлгэрээд Х зууны үед ид хөгжлийнхөө үед байсан. XI, XII зууны үед Монголын Эзэнт Гүрний хаадууд тухайн үеийн Төвдийн Бурханы шашны Сажава, Гармава гэсэн урсгалуудыг дэмжиж, монголчууд оюун санааны итгэл үнэмшлээ болгож авч байсан. Юань улсын үед Хубилай хаанаас Тогоонтөмөр хаан хүртэл төрийн багшаар суусан бүх үеийн багш нар дандаа Төвдөөс ирж байсан. XIV зууны сүүл, XV зууны эхэн үед Төвдөд дэлгэрч байсан Бурханы шашинд олон ёс дэлгэрч дотроо доройтож эхэлсэн. Ялангуяа Сажава, Гармавагийн ёс доройтож ирсэн. XV зууны сүүл үеэс Төвдөд Бурханы шашны шинэ чиглэл гарч ирсэн нь Гэлүгвагийн ёс буюу Богд Зонховын номын ёс. Богд Зонховын номын ёс нь бууран доройтож байсан Бурханы шашны олон номын ёс дотроос философи, бясалгал, бүтээл зэрэг хамгийн шимтэй зүйлүүдийг нь авсан. Бурхан багшийн үед дэлгэрч байсан Гаадамбын ёсны Бурханы шашны гол суурь болсон гүн ухааны номууд, тарнийн гүн ухааны номуудыг голлосон Богд Зонховын шашин 1400-аад оны үед дэлгэрсэн. Бурхан шашны дэлгэрэлт XIV зуун сүүлээр Төвд даяар асар өндөрт хүрсэн. Энэ бол Бурханы шашны төгөлдөршил, дахин сэргэлтийн хөгжил болж ирсэн.
-Төвдөд монгол хүн Бурханы шашныг шинэтгэн дэлгэрүүлж буйг мэдсэн Монгол хаад нэгдэж, Богд Зонховын шашны ёсыг дэлгэрүүлэх талаар хэлэлцсэн гэдэг. Энэ талаар түүхэн сурвалжуудад хэрхэн тэмдэглэсэн байдаг вэ?
-XV зууны сүүл үеэс монголчууд үүнд хэрхэн хандсан бэ гэхээр Бурханы шашны шинэтгэл урсгал гараад иржээ. Ялангуяа тэр урсгалыг үндэслэгч нь Монгол аавтай лам юм байна. Аав нь даргач Лхүмбэ гэж хүн байсан. Тэр хүн Юань улсын алба хааж байсан ноён. Ийм хүний хүүхэд байж. Ээж нь төвд хүн. Ийм аав ээжтэй монгол хүний дэлгэрүүлсэн шашин Төвд даяараа өндөр хэмжээнд хөгжиж байсан учир XV зууны сүүл үеэс Түмэдийн Алтан хаан, Дээд Монголын Хутагтай Хунтайж, Халхаас Абтай сайн хаан гээд тухайн үеийнхээ нөлөө бүхий хаад, ноёд “Бидний итгэл үнэмшил, монголчуудын оюун санаа доройтож байна. Дайн байлдаан, дотоодын үймээн самууны хөлд ард түмэн их сөхөрчээ” гэж дүгнэсэн. Хүний оюун санааны хөгжил, үзэл бодол доройтоод ирэхээр нийгэм самуурдаг гэж үздэг. Тийм ч учраас тэрийг засан залруулахын тулд бид эргээд Бурханы шашнаа дэлгэрүүлье, ялангуяа Төвдөд хөгжингүй байгаа Бурханы шашны шинэ урсгалыг дэлгэрүүлье гээд Монгол хаад, ноёд нийлж бодлого гаргасан. Монголчууд аль ч цагт тухайн нийгмийн шилмэл, шилдэг гэсэн зүйлүүдийг сонгодог. Одоо ч ялгаагүй, гадны орнуудаас аль л хөгжилтэй гэсэн болгоныг авч байна. Түүн шиг XIV, XV зууны үед бидний өвөг дээдэс яг тийм байсан. Тухайн үед Төвдөд Бурханы шашин хамгийн хөгжингүй болж, үндэстэн, нийт ард түмэндээ ойлгомжтой болж эхлээд тэрнийгээ дагасан эрдэмтэн, сэхээтэн олноор төрөн гарч, тэр нь бусад оронд үлгэр жишээ болж ирсэн. Тэгэнгүүт үүнийг нь Монголын хаад нутагтаа бодлогоор дэлгэрүүлсэн. Энэ нь Монголд Бурханы шашныг шинээр дэлгэрүүлсэн гэсэн ойлголт биш юм. Бурханы шашны шинэ урсгалын хөгжингүйг нь авсан хэрэг.
-Ингэхэд, монголчууд Бурханы шашныг хэддүгээр зууны үед анх авсан юм бэ?
-Монголын түүхийг харахад, I, II зууны үед Энэтхэгээс улбаатай Дундад Ази, Торгоны зам дамжсан Бурханы шашныг авсан. IV зуун буюу Нирун улсын үед Энэтхэг, Дундад Азийн эрдэмтэд Монголын Нирун улсын төрийн багш нар байсан. VII, VIII зууны үед Энэтхэгт байсан Бурханы шашин доройтож ирсэн. Ингээд Кидан гүрний үе буюу X, XI зууны үед Бурханы шашин эргээд асар өндөр хөгжсөн. XIII, XIV зуун үед Монголын Эзэнт гүрэн, Их Юань улсын үед Энэтхэгт байсан Бурханы шашин Төвдөд дэлгэрч эхэлсэн. Тэгэнгүүт Төвдөд байсан аль л сэхээтэн том багш нарыг Монголд улсын багш, хааны багш хэмээх албаар томилж, тухайн цаг үеийнхээ оюун санааны лидерүүд, мэргэн зөвлөгчдөөр тухайн үеийн сэхээтнүүд, болох лам нарыг сонгодог байсан. Энэ уламжлалыг монголчууд хэзээ ч алдаж байгаагүй, барьж ирсэн. Эзэнт гүрэн, Их Юань улс задран унаж Бага хаадын үед ирэхэд “Бурханы шашин хаана хөгжингүй байна вэ” гэж харахад Төвдөд Богд Зонховын ёс буюу Гэлүгвагийн ёс асар өндөр түвшинд хүрчихсэн байсан. Ингээд дээр миний өгүүлсэн Түмэдийн Алтан хаан, Дээд Монголын Хутагтай Хунтайж, Халхаас Абтай сайн хаан санаа нийлж Богд Зонховын шашныг дэлгэрүүлэхээр болсон түүхтэй. Абтай сайн хаан эндээс явахдаа өөрийн дүү Түмэнхэний Сайн ноёнтой хамт явсан байдаг. 1580 онд эд нар Хөх хотод Их зуу сүмийг байгуулсан. Халхад 1586 онд Эрдэнэзуу хийдийг байгуулсан. Тэгж байтал IV Далай лам Монголд төрсөн, Баруун Монгол Ойрдын Зая бандид Намхайжамц гэж алдартай эрдэмтэн гарч ирсэн. Баруун монголчуудын оройн дээд лам болсон. Тод үсэг зохиосон, Бурханы шашны 360-370 гаруй номыг Монгол хэл дээр орчуулсан мундаг эрдэмтэй, сэхээтэн лам байсан. Халхад Өндөр гэгээн Занабазар гэж томоохон хутагт, хувилгаан гараад ирсэн. Мөн Ойрдод Нэйж тойн Богд Авид гэж том лам гарч ирсэн. Буриадад Зая хамба Дамбадаржаа гэж алдартай лам төрөн гарсан. Энэ мэтээр Монголд том том үндэсний сэхээтнүүд, боловсролтой лам нар гарч ирсэн. Оюун санааны удирдагчид төрөн гарсан. Тийм ч учраас хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл амирлаад, үймээн самууны хөлд ядарчихсан байсан ард түмэн амар амгалан болж эхэлсэн. Үүнээс улбаалж Бурханы шашинд итгэх ард түмний итгэл сэргэсэн. Тиймээс XVII, XVIII зуун бол Монголын Бурханы шашны хамгийн хөгжингүй үе юм. Үсрэнгүй хөгжлийн үе гэгдэх болсон. Энэ үед үзэмчин, барга, цахар, дээд монгол, торгууд, Алтайн урианхай гээд Монголын хаана ч очиход шүтдэг шашин нь Богд Зонховын номын ёс байсан.