Улиастайн 2000 цэргийн бослогын бодит түүхээс сэдэвлэн бүтээсэн “2000” уран сайхны киноны албан ёсны нээлт гуравдугаар сарын 1-нд болло. “Одоо л багцалсан сум шиг нэгдэхгүй юм бол хожим хойно цусаар уйлаад ч оройтсон байх вий” хэмээн сануулах, Манж Чин Улсын эсрэг эх орон, эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл, тэр дундаа Улиастайн 2000 цэргийн бослого, тэмцлийн талаар уг кинонд өгүүлэх аж.
Энэ талаар уг киноны ерөнхий продюсер, зохиолч соёлын гавьяат зүтгэлтэн П.Батсайхантай ярилцлаа.
-Улайстайн 2000 цэргийн бослогын талаар өгүүлэх киноны түүхийг эхлээд хөндөе. Түүхэнд энэ бослого бүдэг бадаг тэмдэглэгдсэн байдаг. Эх сурвалжуудаа хаанаас цуглуулав?
-Түүхэн эх сурвалж миний уншсан, судалсан зүйлсээс эхтэй. Монголын сэргэн мандалтын үеийн төр тогтолцооны үеийн түүхэнд хаягдах шахам болсон Улиастайн 2000 цэргийн бослогын талаар бичих сэдэл маань Завхан аймгаас төрсөн хутагт хувилгаадыг 40 жил судалсантай холбоотой. Тэдэнтэй холбоотой түүхийг судлахын тулд Улиастайн 2000 цэргийн бослогыг зайлшгүй судлах шаардлага бий болсон. Бидний өвөг дээдэс буюу энэ зүйлийг тархиндаа баринтаглаж байсан хүмүүстэй уулзаж эх сурвалжаа болгосон. Амьд гэрчүүдээс судалгаа авч түүндээ түшиглэн зохиолоо бичсэн юм. Түүхийнхээ хувьд эхлээд цэрэг Онолт 2000 цэргийн бослогыг санаачилсан. Манжууд Онолтыг хөнөөчихсөн байдаг. Түүхээ судалж байхад тэр үеийн мэргэд төрийн хэрэгт айхтар оролцдог байсан байгаа юм. Тэдний түүхийг судалж байхад Мөхөх төрийн бодлогон дунд мандах төрийн зул бадамлаж байдаг юм байна гэдгийг олж харсан. Цэцдээ сонсдоггүй ноёд төр, цэргээ хамгаалдаггүй төрийн бодлогыг Улиастайн 2000 цэргийн бослого бодитоор нь харуулсан гэдгийг өгүүлэхийг хичээсэн. Тэгэхээр энэ бүтээл зайлшгүй бүтээгдэх ёстой гэдэг үүднээс зохиолоо бичсэн. Улайстайн 2000 цэргийн бослогыг социализмын үед өлссөн цэргүүд бослого хийчихсэн мэтээр тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэтэл түүний цаана асар их ач холбогдол, үр нөлөө байсан. Тэр цэргүүд, бослогоор дамжиж монголчуудын эрх чөлөөнд эргэлт, сэрэлт хийсэн байх гэж би хувьдаа боддог. Түүхэн чанараараа ч тэр Улайстайн 2000 цэргийн бослогоос Монголын ард түмний эрх чөлөөний хөдөлгөөн эхэлсэн гэж үздэг. Манайд энэ талаар багахан юм бичсэн байдаг л даа.
-Хойч үеийн залуучуудад түүхийг үнэн зөвөөр нь үлдээх ёстой. Зарим кинонууд түүхийг гажуудуулах зүйл гарч байна гэх шүүмжлэл байдаг л даа. Энэ кинон дээр түүхэн үнэн хэр хувьтай байна?
-Манайхан түүхийг бичихдээ нэг талаас доош нь ортол, эсвэл хэтэрхий дээш нь мандтал биччихдэг. Ингэж болохгүй. Түүхийг яг л үнэнээр нь бичих ёстой. Түүхийг түүчээлнэ гэдгийг л энэ кинонд харуулна. Бид хойч үедээ бодит түүх маань энэ байна гэдгийг л харуулахыг зорьсон. Энэ бослого түүхэндээ тод томруун тэмдэглэгдээгүй. Мэдээж эхлэл нь цэргийн хоол унд хомс, тэдний байр байдал хүнд байсантай холбоотой. Хужирбулангийнх ч тийм л байсан шүү дээ. Нэг талаар Манжийн ноёрхолд Монгол байгаагүй бол хэцүү гэж хэлнэ. Энийг бас бид бодох л ёстой. Манжийн төрийн зохион байгуулалт, айхтар бодлого зэргээс манайхан сурах зүйл их байсан.
-Хоёр өөр цаг хугацааны бослогууд шүү дээ. Кинон дээрээ эдгээр бослогыг хамт гаргасан юм байна, тийм үү?
-Тэгэлгүй яахав. Энэ хоёр санаачилсан юм чинь. Манжийн дарлалыг Монголоос гаргахад энэ хоёрын бослого онцгой нөлөө үзүүлсэн. Энэнээс л үүсэлтэй. Онолттой Энхтайван цуг л явсан хэрэг шүү дээ. Онолтыг амиа алдахад үргэлжлүүлээд тэмцээд явчихсан. Тэр үед эрчүүдийн ихэнх нь хийдэд шавилан сууж байсан. Маш бага хувь нь түшмэл, өртөө албанд ажиллаж байсан. Үүн дотроос 2000 цэрэг нэг дор цуглана гэдэг ховор тохиолдол. 2000 цэрэг зөвхөн Завханаас татагдаагүй, газар газраас татагдсан байдаг. Тухайн үед хүний эрх чөлөөг боогдуулж, хүчээр нэг дор цуглуулж байсан юм. Мөн тооныхоо хувьд ч онцлог. Манж төрийн бүх бодлого Улиастайн амбанаар дамжиж гарч байсан. Тийм ч учраас цэргээ тэнд байрлуулсан.
-Энэ киногоор юуг хэлье гэж зорьсон бэ?
-Манжийн төлөөний түшмэлийг Монголоос гаргаж чадсан нь гайхамшиг. Энэнээс улбаалан Улиастайн амбан ч, Ховдын амбан ч яваад л өгсөн шүү дээ. Үндсэндээ Манжаас чөлөөлчихсөн бослого юм. Өнөөдөр монголчууд хоёр том гүрний дунд амьдарч байна. Хойч үедээ эх орныхоо тусгаар тогтнолын үнэ цэнийг мэдрүүлэх зорилготойгоор энэхүү киногоо бүтээсэн. Бид цөөхүүлээ ч гэсэн нэгдэж, багцалсан сум шиг байж чадвал эх орноо авч үлдэнэ шүү гэх санааг тод томруун харуулах юм. Улиастайн 2000 цэрэг өлсгөлөнд нэрвэгдсэнээс болж дур дурандаа өндийж, бослого гаргасан гэх яриа байдаг. Тийм биш. Энэ нь Манжийн дарлалын эсрэг чиглэсэн зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа байсан. Энэ үйл явдлыг түүхэнд цэрэг Онолт, Энхтайван нарын бослого гэж бичсэн байдаг. Онолтын үйл хэргийг цэрэг Энхтайван үргэлжлүүлсэн түүхтэй. Тэр үед бослогыг зөвхөн цэргүүдийн дотор зохион байгуулсан уу гэвэл үгүй. Мэдээж эх орныхоо төлөө тэмцдэг түшмэд олон байсан. Засагт ханы, цаг үеийн байдлыг сүрхий мэдэрсэн сайд, түшмэдүүд цэргүүдтэй нэгдсэн.
-Киноныхоо түүхийн зөвлөхөөр хэнийг авч ажиллуулав?
-Кинон дээрээ зөвлөхөөр УИХ-ын гишүүн Я.Санжмятавыг авч ажиллуулсан.
-Түүхэн кинонуудаас юугаараа онцлог вэ?
-Монголын соёл уламжлалын талаар кинондоо түлхүү оруулсан. Нөгөө талаас нэгдэхийг уриалсан юм. Төрийн эсрэг зүйл хийчихээд тэрийгээ дарах маягаар энэ кино хийгдээгүй. Түмнийхээ, эх орныхоо төлөө нэгдэж чадвал бид хүчтэй юм байна шүү гэдгийг харуулснаараа онцлог гэж бодож байна.
-Америк кинонууд өөрийн улсаа сурталчилсан төрийн далбаа, гэр бүлийн бат бэх харьцааг харуулах зэргээр соёл заншлаа сурталчилдаг. Энэ кинонд улсынхаа үүх түүх, соёл урлагаа сурталчилсан хэсгийг хэр гаргаж өгсөн бэ?
-Үндэсний соёл уламжлал тал дээр кинонд маань олон зүйлс бий. Жишээ нь гэхэд л үхрийн махыг үнхэлцэгэнд нь багтаах, өлсгөлөн цэргүүдэд хөөргөнд нүдсэн борцоо хийчихээд халбага халбагаар нь хоол хийж өгч байгаа зэрэг зүйлс харуулж байгаа юм. Энэ чинь бас л манайхны өв уламжлал биз дээ.
-Та өөрийнхөө талаар танилцуулахгүй юу. Энэ кино таны хэд дэх уран бүтээл гэлээ?
-Би 1956 онд Завхан аймгийн Улиастай хотод төрсөн хүн. Олон сайхан нөхдийн бүтээл туурвилтай танилцаж, судалж, сонирхсоор байгаад өөрөө бичдэг болсон. Завханы дуучин Х.Оюунцэцэг, С.Батсүх гавьяат, Ц.Бавуудорж, Д.Цэвээнравдан, Ц.Жамъян нарын уран бүтээлч нөхдийн дэмээр дуунд дуртай болсон юм. Дууны шүлэг бичсээр нийт 200-гаад бүтээлтэй болсон. Тэдгээрээс 50-60-аадыг нь олон түмэн дуулж байх шиг байна. Жүжгийн зохиол тавыг бичсэн. Бүх жүжгээ аймгийнхаа Хөгжимт драмын театрт тавиулсан. 30-аад баримтат киноны зохиол бичсэний дийлэнх нь хутагтуудын тухай байдаг. Завхан аймаг эрдэм чадалт хутагт хувилгаадын нутаг. Би хутагт, хувилгаадыг 40 жилийн турш судалж байж хутагт тус бүрээр хэн нь хэн байсан гэдгийг тодруулсан кино хийсэн. Уран сайхны таван киноны зохиол бичлээ. “Цагаан дуганын гэгээ”, Монголын киноны түүхэнд энэ киноноос өөр таван “Гоо марал” авсан кино байдаггүй гэсэн. “Дуутын хүрээний сүүлчийн хамба” буюу гадны хөгшин гэж ярьдаг зурхайч Дамдинсүрэнгийн талаар киног кино найруулагч ардын жүжигчин Г.Жигжидсүрэнтэй хамтарч бүтээсэн. Мэргэжлийн хяналтын системийн сайн, муу талыг харуулсан “Аймшигт нүүдэл” хэмээх кино хийсэн. Дөрөв дэх нь нутгийнхны, монголчуудын шүтээн Отгонтэнгэр хайрхны тухай бүрэн хэмжээний түүхчилсэн баримтат уран сайхны кино хийсэн. Харин “2000” кино бол миний киноны тав дахь уран бүтээл болж байна.
-Энэ кино бүтээхэд хичнээн цаг хугацаа зарцуулав.
-Кино зохиолоо бичихэд удаагүй. Хутагтуудаа судлаад явж байхдаа л судалгаагаа хийж явсан. Гэгээдийн талаар надаас илүү судалсан хүн байхгүй гэхэд болно. Кинонд тоглосон жүжигчид гэхэд Ц.Цэрэнболд Энхтайваны дүрд яг таарсан бол хийлч Дээгий Нарангоо бүсгүйд айхтар таарч байх жишээтэй. Монголын кино урлагийн сорууд энэ киног амилууллаа.