УИХ-ын гишүүн асан А.Бакей ХААИС-ийн харьяа Хөдөө аж ахуйн эдийн засаг, хөглийн судалгааны төвийн захирлаар ажиллаж байна. Тэрээр эдийн засгийн ухааны доктор, академич цолтой, 2004-2008, 2012-2016 онуудад АН-аас нэр дэвшиж УИХ-д сонгогдож байсан юм.
-Саяхан АН-ын их хурал хуралдлаа. Та суусан уу?
-Суулгүй яахав.
-Ямар үр дүн гарсан гэж үзэж байна?
-Ямар ч байсан. АН их хурлаараа өмнөхөөс гайгүй, дорвитой бичиг баримтууд гаргаж чадсан.
-Хоёр удаа УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож байсан хүнд өнөөгийн УИХ ямар харагдаж байна?
-Ард түмнээс мандат авч төрийн бодлогыг тодорхойлох бүрэн эрхтэй байгууллага шүү дээ. Гэтэл энэ байгууллагын чанар чансаа улам л муудаад байгаа харагдаж байна. Би хэдийгээр АН-ын гишүүн боловч 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар МАН 65 суудал авахад хэрүүл уруул багасч, төрийн бодлого гацаагүй явах нь гэж бодож байсан. Иргэн хүний хувьд олон жил шийдэгдээгүй төрийн томоохон асуудлыг шийдэх боломж гарч байна гэж харж байсан. Гэтэл энэ бүхэн талаар болчихлоо. Тийм учраас хоёр удаа сонгогдож байсан хүн, жирийн сонгогчийн хувьд ч үнэхээр харамсаж байна.
-Өмнө танай нам ч хоёр хуваагдаж байсан. Гэхдээ өнөөдрийн МАН-ын хуваагдал төрийг гацаах аюул авсан гэдэгтэй санал нийлэх үү?
-Нийлнэ. Үндсэн хуулиар УИХ-ын гишүүн нийт ард түмний эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл хувийн тойргийн, намын фракцийн эрх ашгийг хамгаалах ёсгүй. Тангараг өргөхдөө тийм ёс баримталдаг. Гэтэл өнөөдөр эрх барьж байгаа нэг намын гишүүд хэсэг бүлгээрээ хуваагдаад төрийн ажлыг гацааж байна. Энэ нь тангаргаасаа няцаж, Үндсэн хууль зөрчиж байгаа хэрэг л дээ.
-Юунаас болж байна гэж үзэж байна?
-Эрх мэдэл, эд баялгийн сонирхлоос болж зөрөлдөж байна. Зөрчилдөө ард түмний эрх ашиг, шударга ёсны нэрийг барьдаг. Би бол түүнд нь итгэхгүй байгаа. Цаашид эдгээр гишүүд ард түмний нэрийг барих нүүргүй болж байх шиг байна.
-Эд баялгийн төлөө тэмцэл гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?
-Оюу толгой, Таван толгой, Эрдэнэт гэх мэт том төслүүдэд хэсэг бүлгээрээ хяналт тогтоох гэсэн оролдлогыг хэлж байгаа юм. Том маргааны цаана ийм л асуудал явж байгаа юм.
-Гишүүн байхдаа байнгын хорооны дарга болж байсан. Өнөөгийн ийм зөрчилдөөн гардаг л байсан.
-Тэр үед би арга эвийг нь олох гэж их л зүтгэдэг байсан. Өөрийгөө багагүй зовж байна гэж үзэж байсан. Харин өнөөгийн УИХ-ыг хараад миний тэр үеийн зовлон өнөөгийнхтэй харьцуулахад бараг жаргал байсан юм шиг санагдаж байна. (инээв).
-Хуучин гишүүд л зөвлөгөө өгмөөр юм.
-Намайг байнгын хорооны дарга болсны маргааш хууль Б.Чимид гуай өрөөндөө дуудсан юм. Яваад ортол “Чи гишүүдийг дөрөв ангилдгийг мэдэх үү” гэж асууж байна. Би хариуд нь “Мэдэхгүй. Та надад хэлж өгөөч” гэсэн. Тэрээр нэгдүгээрт олон удаа сонгогдсон хуулиа сайн мэддэг, туршлагатай гишүүд бий. Гэхдээ тэд энэ мэдлэг, туршлагаа эх орон ард түмнийхээ төлөө биш, буруу зүйлд ашиглах гээд байдаг юм. Хоёр дахь хэсэг нь нэгээс хоёр удаа сонгогдсон дээр шинэ гишүүд гэдэг бүлэг. Тэд эхний туршлагатай бүлэгт дөрлөгдөөд явж байдаг. Гурав дахь хэсэг нь том улстөрчийн татаасаар орж ирсэн. Зөвхөн түүнийгээ л шүтээд явж байдаг. Дөрөв дэх бүлэг нь хэт их попроод явдаг. Үнэн хэрэгтээ тэр үгнээсээ зөрүүтэй хэсэг. Гэхдээ бас шударга хэсэг бий гэж хэлж өгсөн. Ийм байхад УИХ дээр асуудлыг зөв шийдэх боломж бага тухай ярьж байсан юм. Түүний хэлсэн үнэн л байсан. Нэгэнт гишүүнээр сонгогдсон бол шударга л байх хэрэгтэй.
-УИХ-ын гол асуудал байнгын хорооны хурал дээр шийдэгддэг гэж ярьдаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?
-УИХ-ын байнгын хороо бол үндсэн бүтцийн нэгж. Тухайн хуулийг хамгийн их мэтгэлцэж, асуудлыг боловсруулах гол талбар нь байнгын хороо байдаг. Сайн боловсруулж, зөв шийдсэн бол УИХ-аар асуудалгүй шийдэгдээд явдаг. Байнгын хорооны хурал дээр дутуу дулимаг түүхий шийдэгдсэн бол УИХ дээр асуудал үүсгэдэг байхгүй юу.
-Өнөөдөр намууд УИХ-д мөнгөтэй хүнийг дэвшүүлж мөнгө авдаг гэсэн шүүмжлэл байна.
-1990 оноос хойш манай улсад нааштай олон зүйл гарсан. Ганц л зүйл дээр ахиц гарсангүй. Энэ нь намуудын төлөвшил. Энэ бол хуучин шинэ намуудад бүгдэд нь хамаатай. Нам төлөвшинө гэдэг бол улс төрийн маш том соёл байдаг юм байна. Нам гэдэг бол улс орноо хөгжүүлэх үзэл дээр тулгуурласан хүмүүсийн эв нэгдэл. Гэтэл энэ байгууллагыг хувийн ашиг хонжоо хайх хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Нөгөө талаар том намууд улс орон даяар үйл ажиллагаа явуулахад санхүүгийн асуудалд гарцаагүй тавигдаж байгаа юм. Ийм учраас мөнгөтэй хүмүүст хандахаас аргагүй болно. Тэгэхээр нөгөө санхүүжилт авсан хүнээ нэр дэвшүүлэхээс эхлээд буруу мэхэнд автах замд хүртэл орно. Санхүүжилтийг улс төрөөр хариулахаар дахиад намын төлөвшилд нөлөөлөөд эхэлнэ.
-Энэ гажуудлыг засахын тулд юу хийх ёстой вэ?
-Энэ УИХ-ын хувьд ярихад үлдсэн хоёр жилд нэг их сүйдтэй юм хийж чадахгүй гэж бодож байна. Харин ганц гавьяа байгуулах боломж бий. Энэ нь Үндсэн хуулиа тогтолцооны саадыг арилгах өөрчлөлт оруулах. Намууд болон сонгуулийн тухай хуулийг сайжруулах хэрэгтэй. Энийг хийчихвэл тарсан болно гэсэн юм бодогдоод байх болсон. Өөрчлөлтийг хийж чадсан тохиолдолд энэ УИХ Монголын түүхэнд гавьяа байгуулснаар бичигдэх болно. Эс чадвал хамгийн муу УИХ-аар түүхэнд үлдэнэ.
-Та Үндсэн хуулийн гол өөрчлөлтийг юу байх ёстой гэж үзэж байна?
-Гол нь эрх мэдлийн хуваарилалт. Шүүхийн хараат бус байдал. Шүүх аль нэг субьектийн гар, хөл болохгүй байх нөхцөлийг эхний ээлжинд бүрдүүлэх ёстой. Мөн хууль тогтоох болон болон гүйцэтгэх засаглал нэгдмэл байдлаар шийдвэр гаргах нөхцөл бүрүүлэх шаардлагатай.
-Жишээлбэл?
-Магадгүй, манайх шиг жижиг оронд байнгын 76 гишүүн жилийн турш суугаад хуралдаад байх шаардлага байна уу, үгүй юу.
-Та ямар хувилбарыг санал болгож байна?
-Дээд танхим нь УИХ, доод танхим цэвэр мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдсэн байнгын ажилтай танхим байж болно гэж үзэж байна.
-1990-1992 оны тогтолцоог хэлж байна уу?
-Түүнтэй төстэй. Дээр нь гүйцэтгэх засаглалаа жаахан бэхжүүлж өгөх хэрэгтэй. Ерөнхий сайд нь шууд кабинетийн сайд нартаа хариуцлага тооцдог эрхтэй байх ёстой.
-Ерөнхий сайд УИХ-ын дээр гарчихлаа гэсэн шүүмж байгаа шүү дээ.
-Тэр яах вэ. Хувь хүний харах өнцгүүдийн л нэг. Үнэн хэрэгтээ Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёулаа л гүйцэтгэх засаглал шүү дээ. Яагаад нэгтгэж болохгүй гэж.
-Ерөнхийлөгчийн засаглал уу?
-Үгүй ээ. Парламентын засаглалтай ч Ерөнхийлөгч нь Засгийн тэргүүн байж болно. Манайх шиг цөөн хүн амтай оронд байж болох хувилбар шүү дээ.
-Сүүлийн үед улстөрчдийн ёс зүй гэдэг юм байхгүй боллоо гэсэн шүүмжлэл газар авч байна.
-Улстөрчид хоёр шалгуураар амьдарна. Нэг хууль. Нөгөө нь ёс зүй. Хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй. Ёс зүй нь улстөрчийн дотоод үнэмшил. Хүмүүжлийн хэр хэмжээ. Дээд шатны улстөрчид өөрөөр хэлбэл УИХ, Засгийн газрын гишүүд хууль зөрчөөд ирэхээр тэдэнтэй ёс зүйн тухай ярих орон байхгүй болчхож байгаа юм. Дахиад л намуудын төлөвшлийн асуудал яригдаж байгаа юм. Улстөрчдийн ёс зүйн хэм хэмжээ нь намуудыг төлөвшлийн хэмжүүр болж байгаа юм.
-Таныг УИХ-д байхад ЖДҮХС-гаас хулгай хийдэг байсан уу?
-Байгаагүй.
-Яагаад?
-Тэр үед зээлийг банкаар тараадаг байсан. Банк хариуцлагатай байдаг байхгүй юу.
-Жаахан эвгүй байж магадгүй. Сүүлийн үед казах түмнээс сонгогдсон улстөрчид хэл аманд орох үзэгдэл гарч байна. Жекей, Мурат, Солтан гэх мэтээр. Өмнө нь Баян-Өлгийгөөс сонгогдсон гишүүдийг өндөр суртахуунтай гэдэг байсан шүү дээ.
-Энэ нь бас л жижиг тойрогтой хамааралтай. Мөнгөтэй хүн жижиг тойрог дээр ажиллах боломж бүрддэг.
-Та гишүүдийг хурууны хээгээр санал өгөх санаа гаргаад бараагүй. Өнөөдөр хүний өмнөөс санал өгөх үзэгдэл газар авлаа.
-Бид тийм санал гаргаад яваагүй. Гэхдээ хэрэв Үндсэн хуулийн Цэцээр хүний өмнөөс санал өгсөн нь нотлогдвол тухайн хууль хүчингүй болох хууль бий.
Үргэлжлэл бий.