Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өчигдөр Монгол Улсын 2019 оны төсвийн тухай хууль болон дагалдан батлагдсан хуулиуд, УИХ-ын тогтоолуудад бүхэлд нь хориг тавьсан. Уг асуудал болон цаг үеийн нөхцөл байдалтай холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболдтой ярилцлаа.
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга 2019 оны төсөвт хориг тавьчихлаа. Эрх баригчид Засгийн газраа огцруулна гэсэн дуулиантай зэрэгцээд Төрийн тэргүүний хориг ч гэсэн анхаарал татаад байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс төсөвт 15 хувийн хэмнэлт хийх ёстой гэж байсан ч хэмнэлт хийгээгүй болохоор төсөвт хориг тавьж байгаа юм уу?
-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга 2019 оны төсөвт бүхэлд нь хориг тавьсан нь төсвийг шинээр хийх боломж олгож байгаа юм. Тухайлбал, Их хурал 2019 оны төсвийг батлахдаа Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх санд 48 тэрбумыг хуучин шиг зарцуулахаар оруулж ирсэн нь буруу. Буруу зүйлийг хүчээр хийхээр ямар байдалд хүрдгийг хангалттай харлаа. Жижиг дундын зээлийг сайдын тушаалаар зээл өгч болохгүй. ЖДҮХС сүүлдээ “Улсын Их Хурлын гишүүдийг дэмжих сан” гэж нэрлэгдэх хүртлээ үйл ажиллагаа нь гажуудчихлаа.
Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх сан болон бусад зээл олгодог сангуудын зээлийг төрийн захиргааны байгууллагаас олгодог байдлыг ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн таслан зогсоож, улсын төсөвт батлагдсан эх үүсвэрээ нээлттэй, ил тод, хүртээмжтэй бизнесийн зарчмаар зээлдүүлэх хууль эрх зүйн орчны өөрчлөлтийг 2019 оны төсвийн тухай хуультай хамт өргөн барьж батлуулах шаардлагатай. Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх сангаас жинхэнэ жижиг, дунд үйлдвэрүүд жилийн гурван хувийн хүүтэй зээл авч болохуйц нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Энэ мэтчилэн өөрчлөлтийг хий гэж хориг тавьж байгаа юм.
Монгол Улсын төсөв өнөө маргаашийн өчүүхэн эрх ашигт үндэслэх ёсгүй. Хэтийн ололт, үр дагавар, эрсдэлийг тооцсон нэгдмэл бодлого, улс орны эдийн засгийн тусгаар тогтнол, хараат бус, бие даасан байдлыг хангах нэгдсэн зорилтын хүрээнд батлагдах ёстой Монгол төрийн бодлого. Төсөв батлахдаа Их хурал 42 гишүүний ирцтэйгээр хуралдан, 26 гишүүн баталсан. Тиймээс улс төр, нийгэм, эдийн засгийн хямралыг бодитой болгох ноцтой үр дагаварт хүргэхээр байгаа. Төсөв батлахад УИХ-ын 33 гишүүн оролцоогүй. Батлагдсан төсөвт хууль зөрчсөн, улс орны хөгжлийн бодлогод нийцээгүй олон асуудал тусгагдсан зэрэг нь “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ”, “Улсын Их Хурлын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална” гэсэн Үндсэн хуулийн үзэл санаа, зохицуулалтыг бүрэн зөрчсөн гэж үзэхээс өөр арга алга.
-Төсөвт өөр алдаа дутагдал байна уу?
-Төсвийн нийт зарлага 11.5 их наяд төгрөг, тэнцвэржүүлсэн орлогын хэмжээ 9.6 их наяд төгрөг болж төсвийн алдагдал 1.9 их наяд төгрөг буюу дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5.4 хувьтай тэнцэхээр батлагдсан. Энэ нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.1.2-т заасан “нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл нь тухайн төсвийн жилийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёр хувиас илүүгүй алдагдалтай, эсхүл ашигтай байх” тухай шаардлагад нийцээгүй. Мөн Төсвийн тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.1 дэх хэсгийн “Төсвийг …батлах …эрх бүхий байгууллага, …нь төсвийн зарчмыг мөрдлөг болгож, хэрэгжүүлэх үүрэгтэй”, 6 дугаар зүйлийн 6.2.1-ийн “Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан тусгай шаардлагыг хангах” гэснийг тус тус зөрчсөн. Түүнчлэн нүүрсний экспортыг 42 сая тонн хүртэл өсгөн, уул уурхайн салбарын орлогыг 1.3 их наяд төгрөгөөр нэмэгдүүлж гурван их наяд төгрөгт хүргэхээр тусгасан. Үүнийг Үндэсний аудитын газар биелэхээргүй хийсвэр орлого, эрсдэл болно гэж дүгнэсэн шүү дээ. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт саарч, дэлхийн эдийн засагт аюулын дохио хангинаж байгаа нөхцөлд хэт өндөр, хийсвэр орлого төсөвлөх нь эдийн засгаа санаатайгаар хорлох, зардлыг хэт өсгөснөө хаацайлах, хуурах оролдлого юм. Өөр нэг шалтгаан нь хоёр жилийн дараагаас төлөгдөж эхлэх ёстой гадаад өр, зээлүүдийн үндсэн төлбөрийн асуудлыг анхаараагүй, валютын хуримтлал үүсгэх, төлбөр төлөх график хугацааны талаар огт төлөвлөөгүй орхисон. Засгийн газрын өрийн нийт хэмжээ 19.5 их наяд хүрсэн байхад сүүлийн гурван жилийн нийлбэрээр долоон их наядын алдагдалтай төсөв баталж Засгийн газрын өрийн хэмжээг огцом нэмэгдүүлэх нөхцөл бүрдүүлсэн. Төсвийн зарлагыг 11.5 их наяд байхаар баталсан хэрнээ ирэх онд инфляцийг найман хувьд барих зорилт тавьсан нь огт авцалдахгүй байна. Түүнчлэн олон жил давтагдаж байгаа “гишүүний мөнгө”-ийг таван тэрбумаас найман тэрбум төгрөг хүртэл өсгөн, татвар төлөгчдийн мөнгийг УИХ-ын гишүүдийн тойрогт “авлига” мэтээр хуваарилж, зураг төсөлгүй олон барилга, байгууламж барихаар тусгасан нь төсөвт хориг тавих зайлшгүй шаардлагатай болсон юм.
-Хэд хоног чимээгүй байж байгаад гэнэтхэн төсөвт хориг тавьчих юм аа?
-Ерөнхийлөгч гэнэтхэн төсөвт хориг тавьчихсан юм биш. Төсөв хэлэлцэж эхлэх үеэс идэвхтэй оролцсон. Х.Баттулга Ерөнхийлөгч төсвийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн үеэр аравдугаар сарын 12-нд чуулганы хуралдаанд орж үг хэлсэн. Дараа нь УИХ-ын дарга болон Ерөнхий сайд нарт албан бичиг явуулж улс орны нийтлэг эрх ашиг, хувь заяатай холбоотой төрийн бодлогыг засч, алдаа завхралаа арилгах боломж олгосон ч бараг анх өргөн баригдсан тэр чигээрээ батлагдсан. Төсвөө хэмнэе, Уул уурхайн бус экспортыг дэмжих сан байгуулахаар тусгаж эдгээрийг ажил хэрэг болгох тал дээр анхаарч ажиллахгүй бол төсөвт хориг тавина гэж Ерөнхийлөгч анхааруулж байсан. Тэр сануулгын дагуу бүхэлд нь хориг тавьсан юм.
-Хориг тавьснаар ирэх оны төсөвт өөрчлөлт гарах юм уу. Ерөнхийлөгч аж үйлдвэрийн цогцолборууд бариулахын тулд 500 тэрбум төгрөгийг төсөвт нэмж суулгах ёстой гээд Засгийн газарт шахалт үзүүлсэн гэдэг мэдээлэл бий. Үнэн үү?
-Өөрчлөлт гарна гэж итгэж байгаа. Хоригийг олонх биш цөөнх 26 гишүүн хүлээж авахад болчихно. Ерөнхийлөгчийн зүгээс гадаад өр зээлийн асуудалд онцгой анхаарч алдагдалгүй төсөв батлах, хууль зөрчсөн үрэлгэн зардлуудыг танаж, хэмнэсэн 500 тэрбум төгрөгөөр уул уурхайн бус экспортын үйлдвэрүүдийг дэмжин хөгжүүлэх, “аж үйлдвэрийн комбинат”-уудыг санхүүжүүлэх зорилтыг бодитойгоор шийдвэрлэх ёстой гэж байгаа юм. Энэ нь төсвийг шинээр батлах нэг том үндэслэл болсон.
-Хоригийг хүлээж авахгүй гээд Их хурал үзчихвэл яах вэ. Өмнө нь Ерөнхийлөгчийн зүгээс тавьсан хоригуудыг Их хурал хүлээж авч байгаагүй шүү дээ?
-Энэ удаа УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авах байх. Төсөв сайн болсон гэх нэг хэсэг байхад муу болсон гэж үзэх гишүүд ч цөөнгүй байна.
-Улс төрийн хүрээнд өрнөж буй өөр нэг зүйл нь улс төрчид Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх сангаас хамаарал бүхий компаниуддаа зээл авсан гэдэг нийгмийн бухимдал байна. Хувиараа бизнес эрхэлж байгаа хүмүүс хүртэж чаддаггүй зээлийг улстөрчид хүртэж байгаа нь бухимдах гол шалтгаан боллоо. Зарим гишүүдийн зүгээс өмнө нь ч гэсэн ийм л байсан шүү дээ гэх юм. Таныг УИХ-д байхад ийм замбараагүй явж ирсэн юм уу. Энэ тал дээр Ерөнхийлөгчийн байр суурь ямар байгаа бол?
-Намайг Их хуралд байхад ийм замбараагүй байгаагүй. Нэгдүгээрт, Жижиг дундын санд олон зуун тэрбум төгрөгтэй байгаагүй. Хоёрдугаарт, зээлийн жилийн хүү есөн хувь байсан. Тухайн үед зээлийн дээд хэмжээ 250 сая байсныг найм дахин нэмэгдүүлж хоёр тэрбум болгон нэмж гишүүдэд тэрбум тэрбумаар нь өгч байгаагүй. Т.Бадамжунай Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд байхдаа, Я.Санжмятав Хөдөлмөрийн сайд байхдаа, Д.Эрдэнэбат Аж үйлдвэрийн сайд байх үед ийм байгаагүй. Харин П.Сэргэлэнгээс Б.Батзоригт дамжин ирээд ийм замбараагүй байдалтай болсон. Зээл авсан хүмүүсийг нь шалгахаар объект ч алга. Булганы Хутаг-Өндөрт үнээний ферм байгуулна гэж “Наму дэвжих” гэдэг компани зээл авч. Гэтэл юу ч алга тэнд нь, компани ч байхгүй, үнээ ч байхгүй. Ингэж гишүүдийг харж үздэг сан болж хувирсан тул иргэд шүүмжлэх нь зүй ёсных гэж Ерөнхийлөгч үзэж байгаа. Энэ сан Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас Хөдөлмөрийн яам, Хөдөлмөрийн яамнаас Аж үйлдвэрийн яам. Тэндээсээ буцаад Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яаманд ирсэн. Ер нь л яам яам дамжин нэлээд явсан л даа. Энэ бүгдийг сэтгүүлчид гаргаж ирээд үзэх бүрэн боломжтой.
-Таныг бас зээл авсан гээд цоллоод унах юм. Ямар учиртай юм бэ. Бүгд л адилхан хар хэрээ юм байна гэж нийгэм хүлээж авч байгаа. Таны албан ёсны байр суурийг сонирхмоор байна л даа?
-Би ганцаараа биш ээ. С.Эрдэнэ, Н.Алтанхуягийг бас зээл авсан гээд цуурч байна. Ардын нам нэг муу аргатай. Буруутахаараа бусдыг адилхан буруутгах гээд байдаг. МАН-ынхан ЖДҮХС-гийн мөнгөтэй орооцолдлоо гэсэн чинь АН-ынхан бас авчээ л гэж байна. Биднийг тэдэн шиг тэрбумаар нь зээл авсан гэж байгаа бол баримтаа гаргаж тавих хэрэгтэй.
Надтай холбоотой ярьж байгаа зүйл нь Энхболдын хадам нь зээл авчээ гээд байгаа юм. Би дөрвөн дүүтэй. Нэг дүүгийн маань хадам аав нь Баянчандманьд үхрийн фермертэй байдаг. Тэд өөрийн мөнгөөр үхэр авсан байна лээ. Гэтэл үүнийг нь ЖДҮ зээлээр авсан гээд надад наах гээд байгаа юм. Ингэж гүтгэлэг тараасан сайтуудыг гүтгэлгээ залруулахгүй бол маргаашнаас цагдаад өгөөд Зөрчлийн хуулиар торгуулна.
-Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх компанидаа хөнгөлөлттэй зээл авсан гээд өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдлөө. Мөн ЕТГ-ын Хэвлэл мэдээллийн албаны даргын гэр бүлийн хүн Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас зээл авсан гээд ёс зүйн хариуцлагаа хүлээгээд ажлаа өгөхөөр болж. Ерөнхийлөгчийн ойр тойрны хүмүүс ёс зүйн хариуцлагаа хүлээж эхэлсэн байна. Их хурлын гишүүдийг яах ёстой юм бэ?
-Энэ хоёр хүн ёс зүйтэй хүн учраас бидний авсан зээлийг Ерөнхийлөгчид хамаатуулах гэж гүтгэж байна. Энэ гүтгэлгийг зогсоохын тулд өөрсдөө өргөдлөө өгсөн учраас чөлөөлсөн. Ерөнхийлөгчийн Орон тооны бус зөвлөх Ч.Ганбат “Монгол буйдан” компанидаа зээл авсан юм билээ. Орон тооны бус зөвлөх гэдэг чинь Төрийн ордонд л ордог үнэмлэхтэй хүн болохоос төрөөс цалин авдаггүй. Диван хийгээд амьдралаа аваад явдаг хүнд ямар юмных нь эрх мэдэл байхав дээ. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын Хэвлэл мэдээллийн албаны дарга ч гэсэн эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах хэмжээний албан тушаалтан биш. ЖДҮХС-гаас зээл авсан сайд, УИХ-ын гишүүд Ч.Ганбат, Ж.Цэсэн шиг яагаад шалгуулчихаж болдоггүй юм бэ. Манай үед зээлийн хүү жилийн есөн хувь өндөр байсан учраас жижиг дундын зээл рүү ингэж хошуурдаггүй байсан. 2016 оны сонгуулийн маргаашнаас энэ бүгдийг системтэй хийж есөн хувь байсан зээлийн хүүг гурав дахин буулгаж, жил бүр санд нь зуу зуун тэрбумаар мөнгө тавьж угжиж эхэлсэн. УИХ гишүүд нэг гараараа мөнгө баталж кноп дарчихаад, маргааш нь нөгөө гараараа очиж 950 сая төгрөгийн зээл авдаг болсон. Өмнө нь 45-н гутал гээд бүгд адилхан үнэтэй нэг загварын гутал өмсдөг байлаа даа. Нэр холбогдсон Их хурлын гишүүд бүгд адилхан 950 сая төгрөг аваад байхдаа яахав дээ, үүнийг зохион байгуулалттай бүлэглэсэн гэмт хэрэг гэхгүй яах юм. УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваа бас яг ингэж яриад байгаа. МАН-ынхан энэ булхай луйвартаа Ардчилсан намыг хамаатуулах гээд хэрэггүй. Тийм ёс зүйгүй үйлдэл хийх ёс зүйгүй хүмүүс бид биш. Өөрсөдтэйгөө адилтгах гэж битгий оролд. Одоо нэр нь яригдаж байгаа гишүүд бүрэн эрхээсээ түдгэлзээд шалгуулаад буруугүй бол буцаад ороод ир л дээ.