БНХАУ-ын Гадаад харилцааны сайд Ван И-гийн манай улсад саяхан хийсэн айлчлалын талаар Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.
-БНХАУ-ын Гадаад харилцааны сайдын айлчлалыг хэр үр дүнтэй болсон гэж дүгнэж байна?
-БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И-гийн айлчлал улс төрийн агуулгаараа ч, эдийн засгийн агуулгаараа ч амжилттай сайн боллоо. Арав гаруйхан сарын өмнө хоёр орны харилцаа амаргүй нөхцөл байдалтай байсан. Тэр бүх хүндрэлүүдийг би дурдаад яахав. Энэ бүхний дараа хоёр орны харилцааг эрүүлжүүлэх тал дээр нэлээд ажил хийгдэж, яриа хэлэлцээ хэд хэдэн түвшинд хийлээ. Үр дүнд нь хоёр улсын харилцаа ямар нэгэн саад тотгоргүй явж байгааг том амжилт гэж бид үзэж байна. Одоо хоёр орны харилцаа, тэр тусмаа эдийн засгийн харилцаан дээр нэлээд ахицтай, амжилттай явж байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд урд хөршид айлчлах үеэр цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг ярьсан. Монгол Улсын гол цөм нь болсон Улаанбаатар хот, энд оршин суудаг 1.5 сая хүний амьдралтай холбоотой энэ том дэд бүтцийн асуудлыг ахуйн хэрэгцээний усыг цэвэрлэх төдийхнөөр ойлгож болохгүй. Аж үйлдвэр, цахилгаан станцууд бүгд ус хэрэглэнэ. Хүн амын хувьд тайван тухтай амьдралыг хангаад явах уу гэхээсээ гадна ажлын байр хэдээр нэмэгдэх, аж үйлдвэр хэр өсч хөгжих вэ гэдэгтэй ч холбоотой.
Энэ бүгдийн суурийг тавьж өгөх дэд бүтцийн маш том бүтээн байгуулалт. Олон жил яригдсан энэ асуудлыг саяын айлчлалын үеэр эхлүүллээ. Мөн хоёр орны худалдаанд аливаа нэг саад тотгор гаргахгүйгээр цааш үргэлжлээд явуулъя, жишээлбэл өмнө нь өндөр дээд хэмжээний айлчлалын үеэр яригдсан 2020 он гэхэд худалдааг арван тэрбум ам.долларт хүргэе гэсэн тохиролцоогоо баталгаажуулаад явж байна. Хоёр орны худалдааны эргэлтийг арван тэрбум ам.долларт хүргэнэ гэдэгт бид ямар нөхцөл тавьж байна гэхээр манай экспортыг нэмэгдүүлж байж худалдааны эргэлтийг бүхэлдээ нэмэгдүүлнэ шүү, экспорт дотроо уул уурхайн бус экспортын эзлэх хувийг дорвитой нэмэгдүүлмээр байна гэдэг нөхцөлийг ярьж айлын талтай ойлголцож, тохиролцлоо. Айлчлалын үеэр урьд өмнө хэзээ ч яригдаж байгаагүй зарчмын нэг том асуудал ярилаа. Энэ нь дараагийн хэрэгжих бүх төслүүдэд хамаарах юм. Хоёр орны хооронд хөгжлийн хамтын ажиллагаа үргэлжилнэ. Бие биенээ дэмжээд, хамтраад хөгжөөд явна. Энэ хөгжлийн хамтын ажиллагааны ард Монгол Улс өртэй үлдэж таарахгүй. Өрийн дарамтаас урьдчилан сэргийлэх зарчим дээр тулгуурласан харилцаа явуулъя гэсэн тохиролцоонд хүрч чадлаа. Урьд өмнө ингэж яригдаж байгаагүй. Үүнийг тохирч авах гол томьёо нь бид өрөнд орохгүй шүү гэж зүгээр нэг дурдаад өнгөрөх биш, ингэхийн тулд бидэнд юу хэрэгтэй байна гэхээр экспортоо нэмэгдүүлэх, тэр дотроо уул уурхайн бус бүтээгдэхүүний экспортоо нэмэгдүүлье гэж хэлээд байгаа юм.
-Уул уурхайн бус экспортод ямар бүтээгдэхүүнүүд орж байна?
-Мах, махан бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, арьс ширний үйлдвэрлэл. Монголд мал аж ахуйд суурилсан, малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг боловсруулах үйлдвэр хөгжих бүрэн боломжтой.
Худалдаж авах хамгийн том зах зээл урд хөршид байж байна. Энэ нь гүн боловс-руулаад гаргана гэсэн үг. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн дээр ч гэсэн түүхийгээр нь биш, боловсруулж гаргая гэж хоёр тал тохироод, хятадууд “Гүн боловсруулж гаргая, бид энийг чинь авахад бэлэн байна” гэлээ. “Бид өрөнд орохгүй шүү” гэж зүгээр нэг хэлээд зогсох биш. Яавал өрөнд орохгүй вэ гэдгээ хоёр талд зарчмын хувьд тохирч байна шүү дээ. Хятад руу манай экспорт нэмэгдээд, худалдаа ашигтай байна гэдэг чинь манай валютын нөөц нэмэгдэж, ажлын байр олон болж, эдийн засгийн өсөлт хангагдаж байгаа юм.
Валютын нөөц хуримтлал-тай болох юм бол бид зээлээ ямар ч хүндрэлгүй төлөх бо-ломжтой болж болно гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл хятадуудтай бид хамтарч ажиллаад, тэр хамтын ажиллагааныхаа бүтээгдэхүүнийг хятадууд өөрсдөө эргүүлээд худалдаад авъя гэж байна. Өрийн дарамтад орох эрсдэлээс хамгаалсан томьёо бүхий харилцааг бид тохирч чадлаа гэсэн үг. Энэ нь хоёр улс цаашдын хамтын ажиллагаандаа харилцан итгэж, ажиллах гол суурь болж байгаа юм. Үүнийг хятадууд ойлгож хүлээж авч байгаа нь маш чухал. Жишээ нь, зээл авах гэж банкин дээр очоод “Би зээл авъя. Тэгэхдээ өрийн дарамтад ормооргүй байна” гэвэл банк “Та зээл авахаа больчих” л гэнэ шүү дээ. Тэгвэл бид урд хөрштэйгөө манай тавьж байгаа асуудал чинь ийм ийм үндэслэлтэй, энийг ийм зөв аргаар тойроод гарах боломж байна гэдгээ тохирч авч чадсан гэдэг нэн чухал. Хятадын талд үүнийг ойлгуулаад хүлээн зөвшөөрүүлж, асуудлаа тавихад зүгээр гайхаад, “Бид больчихож хэзээ ч болно” гэсэн хариулт авах эрсдэлтэй асуудлыг зөв үндэслэлтэй гаргаж тавиад хүлээн зөвшөөрүүлнэ гэдэг өөрөө том амжилт.
-Мах, махан бүтээгдэхүүн, малын гаралтай түүхий эдийг экспортлох гэхээр манайхыг бэлчээрийн мал аж ахуйтай, мал нь өвчилдөг, хүнсэнд хэрэглэхэд шаардлага хангахгүй гэж гадныхан хэлдэг. Тэгэхээр яаж үүн дээр ойлголцож чадав. Олон жил л мах экспортлох талаар ярьж байгаа…
-Олон жил яригдаж бай-гаа нь үнэн. Гэхдээ Монголд шүлхий гарлаа гэхэд Мон-голоос гарч байгаа бүх бүтээгдэхүүнийг шүлхийтэй мэт ойлгоод экспортод хориг тавьчихдаг. Бид БНХАУ-ын Гадаад харилцааны сайдыг яагаад баруун аймагт зочлуулав. Энэ хүн тийрэлтэт онгоцоор цаг гучин минут нисээд баруун аймагт очиж байна. Улаанбаатар хот л гэхэд шүлхий гараад байдаг зүүн аймгаасаа хоёр гурван цагийн зайтай нисч хүрдэг газар. Тэгэхээр баруун аймаг, зүүн аймгаас хэр хол зайнд байгаа, ямар хол зайнд гарсан малын өвчнийг хамтатгаж бүхэлд нь хорио цээр тавиад байгаа вэ гэдгийг ойлгосон байх. Баруун аймагт очоод би “Та нар Польшид гарсан асуудлыг Францт гарсан мэтээр Францын бүтээгдэхүүнд хамаатуулж нялзаагаад байвал бодит байдалтай нийцэхгүй биз дээ. Тэрэнтэй адил манай зүүн аймаг, баруун аймгийн хооронд Европын хэмжээгээр бол хэдэн арван улс багтахаар ийм зай байгаа. Манай баруун аймагт шүлхий ерөөсөө гардаггүй. Тийм учраас баруун аймгийн малын махыг баруун аймгийн хил хязгаараар шууд авч байгаач” гэж хэлсэн. Тэгэхгүй Монголоос гаргана гэхээр шууд Замын-Үүдээр бүх аймгийн малын махыг гаргана гэж ойлгоод эргэлзэх нь байна. Тэр эргэлзээг бууруулах үүднээс баруун аймагт газар дээр нь нөхцөл байдалтай нь танилцуулаад, тэндээ мах боловсруулах үйлдвэрүүдээ бариад баруун хилээр гаргая гэж ярьсан. Хятадын тал ойлгож хүлээж авсан. Газар дээр нь очиж үзээд, дэмжээд ажиллая гэлээ. Махны экспорт сүүлийн хэдэн жил муу байсан ч яг өнөөдрийн байдлаар өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад махны экспорт эрс нэмэгдчихсэн байгаа. Өмнө нь арван мянган тонн мах гаргаж байсан бол одоо хориод мянган тонн болж нэмэгдээд явж байгаа. Бид энийг дэмжиж өгөх л ёстой юм. Дэмжихдээ бид мал эмнэлгийнхээ тогтолцоог сайжруулах шаардлагатай. Түүнээс биш манайд малын өвчин гараад байхад махаа гаргана гээд суугаад байж болохгүй шүү дээ. Ямар ч гэсэн эхлээд малын өвчин гардаггүй газраасаа махаа экспортлоод бусад газраа мал эмнэлгийнхээ үйлчилгээг сайжруулаад одоо байгаа малын эрүүл ахуйн тогтолцоогоо маш сайн бэхжүүлж өгөх ёстой. Тэгж байж импортлогчдын итгэлийг олж авч, манай мах экспортлогдох боломж гарч байгаа юм. Бид мах, махан бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, арьс ширэн бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлээд, боловсруулаад, экспортолдог болоход ямар ч уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс дутахгүйгээр экспорт хийх боломж байгаа. Энийгээ бид ашиглах ёстой. Хамтын ажиллагааны үр шим олон түмэнд жигд хүртээмжтэй байх учиртай. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын үр шим харьцангуй олон нийтийг хамарч, хүмүүст хүрч чадахгүй байна. Харин хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх юм бол бүхэл бүтэн нэг том салбар хамрагдаж байгаа юм. Монголын хүн амын томоохон хэсэг хамрагдах боломж бий болно. Ажлын байр бүр олноор бий болно гэсэн үг. Тэр хэрээр хүмүүсийн орлого нэмэгдэнэ гэдэг байдлаар бид айлын талд асуудлыг тавьж байгаа юм.
-Баруун аймаг руу Хятадын Гадаад харилцааны сайд очсон нь энэнтэй л холбоотой юм уу. Шинжаан Уйгарт нефтийн том орд олдсонтой холбоотой гэсэн мэдээлэл яваад байсан. Жишээ нь, судлаач Шүрхүү гуай “Олон жилийн өмнөөс манай баруун бүс нутгийг хятадууд сонирхож ирсэн” гэж хэлсэн байна лээ…
-Айлчлалын хөтөлбөрийг манай яам л гаргасан.Урьж байгаа хүн нь Гадаад харилцааны сайд би. Энэ хүн Монголд өмнө арван хэдэн удаа ирсэн. Арван хэд дэх удаагаа Тэрэлж аваад явъя гэвэл явах л байсан. Баруун аймаг руу явна гэдэг ийм бодлоготойгоор, газар дээр нь нөхцөл байдлыг харуулъя, бас манай улс орон гэдэг өргөн уудам нутагтай, газар зүйн маш өөр өөр бүсэд оршиж байгаа улс шүү гэж таниулж, улс орноо сурталчлах үүднээс авч явсан юм. Махны экспорт хийе гэхээр Хятадын зүгээс ямар шаардлага тавьж байна гэдгийг манай орон нутгийн удирдлагууд нь ч сонсох ёстой юм. Яагаад гэвэл тэндээ малын эрүүл ахуйн тогтолцоогоо оновчтой зөв, шаардлагад нийцүүлж, ажиллуулах үүргийг тэд бас авахгүй бол “Бид гаргамаар байна” гээд л экспортолчихдог юм биш шүү дээ. Ямар ч улс орон өөрийнхөө иргэдийн хүнсний аюулгүй байдлыг онцгой анхаарна.
-Та зочноо Ховд, Говь-Алтайд очуулах сонирхолтой байсан, гэтэл БНХАУ-ын Гадаад харилцааны сайд Увсыг сонгосон гэж шуугиад байгаа. Энэ үнэн үү?
-Говь-Алтай гэж хувилбар яриагүй. Ховд гэсэн хувилбар бол ярьж байсан нь үнэн. Тэгээд Увс дээр тогтсон. Яагаад гэвэл Увсад хэзээ ч шүлхий өвчин гарч байгаагүй юм билээ. Тэр онцлог энэ тэрийг бид тооцоолж үзсэн л дээ.
-Хийн хоолойг Монголоор дамжуулах их чухал асуудлыг айлчлалын үед ярилаа. Их олон жилийн өмнөөс ярьсан. Саяын айлчлалаар нааштай шийдэгдэж байгаа юм байна гэж ойлгож болох уу?
-Олон жил яригдсан гэхэд бас хэцүү л дээ. 1990-ээд оны сүүл хавиар нэлээд идэвхтэй яригдаад унтарсан сэдэв. Хүмүүс өөр хоорондоо ярьж байсан юм бий. Тэр үеийн яриа ой ухаанд нь үлдчихсэн байх. Ний нуугүй л ярья. Манайх өмнө нь хэд хэдэн удаа санал хэлсэн ч дэмжлэг авдаггүй байсан. Тиймээс бид энэ асуудлыг ерөөсөө ярихаа байчихсан. Энэ сэдэв дахиад нээгдсэн. Оросын Ерөнхийлөгчийн түвшинд “Монголоор дамжуулж, хийн хоолой тавьж болно” гэсэн. Тийм учраас энэ асуудал одоо бидний хувьд нээлттэй. Одоо Хятадын талтайгаа ч ярьж байгаа. Бидний хувьд энэ дээр улс төрийн тохиролцоогоо бүрдүүлэх, асуудал маань нээлттэй болоод Оросын тал дэмжинэ гээд, Хятадын тал үүнийг ойлгож хүлээж авч байгаа. Гэхдээ эцэслээгүй.
-Одоо ямар түвшинд байгаа юм бэ?
-Шинэ нөхцөл байдал бий болсон учраас эдийн засгийн тооцоо судалгаагаа сайн хийх ёстой гэж ерөнхийлөгч Путин их тодорхой хэлсэн. Эдийн засгийн үр ашгийн тооцоо судалгаагаа аль, аль талдаа нарийвчилж хийх хэрэгтэй байна. Ер нь энэ асуудал дээр бид өөрсдөө идэвхтэй ажиллах ёстой. Сая айлчлалын үеэр тэр нэг компанийн асуудал яригдаад байсан даа.
-Хятадын нэг компанийн нэр яригдаад, тэр компани хэвлэлийнхний өмнө санамж бичигт гарын үсэг зураад байсан шүү дээ….
-Нэг зүйл хэлье. Тэр компанитай ямар ч холбоо байхгүй. Хятадын тал ч, Оросын тал ч мэдэхгүй байгаа. Бид энэний дараа хаанаас ямар компани орж ирээд, ийм юм яриад байна гэж судалсан. Хаанаас ч албан ёсны түвшинд яриа хэлэлцээ хийгээгүй юм билээ. Хувийн аж ахуйн нэгж санаачилгаараа “Шинэ боломж нээгдэж байна. Тэр боломжийг ашиглах гээд ажиллаад үзье” гэсэн бодолтой явж байгаа байх. Бидний хувьд үнэхээр тэрийг мэдэхгүй байна.
-Хийн хоолой тавих асуудал таваас арван жилдээ бүтэхгүй гэж зарим судлаач ярьсан байсан. Монголоор хийн хоолой дамжуулах хэр баттай вэ?
-ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путин “Энийг дэмжинэ. Та нар судалгаагаа хийгээрэй” гэсэн шүү дээ. Тэгэхлээр энэ бол хамгийн бодитой эх сурвалж. Энэ хүн ийм юм хэлж байхад “Манайхаар дамжихгүй байх” гэж хэн нэгэн өмнөөс нь хэлэх хэр үндэслэлтэй байх бол. Албан ёсоор ийм асуудал тавигдлаа. Бид энийг хэрэгжүүлэх гээд ажиллах л ёстой. Хийхгүй гээд арагшаа суувал хэзээ ч оройтохгүй. Путин ерөнхийлөгчийн түвшинд асуудал яригдахын тулд маш их бэлтгэл судалгаа хийгддэг. Таамгийн, гэнэтийн, санаандгүй яриа гэж тэр түвшинд байдаггүй.
-Төмөр зам дээр Хятадын талтай сая юу ярив?
-Бид эрчим хүч, дэд бүтцийн асуудлууд дээр ярьсан. Харилцаанд ямар нэг саад байхгүй. Гадаад харилцааны сайд бүх салбарын, тэр тусмаа техникийн асуудал яриад сууна гэж байхгүй. Бид улс төрийн саад тотгоргүй, хамтын ажиллагааны үүд хаалгыг нээлттэй болголоо. Одоо холбогдох салбарын сайдууд, мэргэжилтнүүд тэр чиглэлээрээ ажиллаад явах ёстой. Энэ төслүүдээ хэрэгжүүлэх тал дээр хамтраад явахад бүгд нээлттэй байгаа.
-Манай Ерөнхийлөгч Хятадад айлчилна гэсэн?
-Дараа жил айлчилна. Албан ёсны урилгыг сая Гадаад хэргийн сайд Ван И айлчлалынхаа үеэр нотолсон.
-Тэр айлчлалын бэлтгэл ажлын талаар та хоёр ярьсан уу?
-Тэгэлгүй яахав. Нэг айлчлалаар бүх асуудлыг шийдчихгүй. Бид шийдэж чадахаа амжуулаад л ярьж байгаа. Цаана нь бүхэл бүтэн хоёр улсын харилцаа, соёл боловсрол, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, технологи, батлан хамгаалах гээд олон салбарт хамтарч ажилладаг. Салбар бүрт яригдах урагшлуулах асуудал, хөндөх сэдэв маш их.
-Ирэх жил хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой тохиож байгаа. Ойн хүрээнд ямар ажил хийх вэ?
-Бидний хувьд их том ой. Бид хэд хэдэн юмыг бодож санаж байх учиртай юм. БНХАУ-ыг бид хүлээн зөвшөөрсөн найм дахь орон. БНХАУ дэлхийн 180-аад оронтой дипломат харилцаа тогтоосон. Монгол бол анхлан хүлээн зөвшөөрсөн найман улсын нэг. БНХАУ Монголыг хүлээн зөвшөөрсөн дөрөв дэх орон. Бид тусгаар тогтнолынхоо төлөө дэлхий дээр хүлээн зөвшөөрүүлэх гээд явж байхад анхлан зөвшөөрсөн дөрвөн орны нэг БНХАУ байна гэхээр түүхэн хамтын ажиллагаатай, бие биенийхээ тусгаар тогтнолыг олоход харилцан тусалж байсан орнууд. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед ЗХУ-тай хамтраад Хятадыг чөлөөлөх дайнд цэргийн бие бүрэлдэхүүнээрээ оролцож явсан хоёрхон орны нэг нь Монгол. Монгол цэргүүд Хятадыг чөлөөлөхөд амь биеэ зориулж байсан. Тэр түүхэн хамтын ажиллагааныхаа ололт, давуу талыг тэмдэглэх хамгийн сайхан боломж бол дипломат харилцаа тогтоосон ой. Далан жилийн түүхэн ойгоор бид үүнийг анхаарч ажиллах ёстой. НҮБ-д манай улс гишүүнээр элсэхэд БНХАУ дэмжиж байсан. Өөрсдөө НҮБ-д суудлаа эзэлж амжаагүй байхдаа Монгол Улсыг НҮБ-ын гишүүн байх ёстой гэж дэмжиж байсан бол бид БНХАУ-ыг НҮБ-д зүй ёсны суудлаа эзлэхэд дэмжиж байлаа. Тусгаар тогтнол гэдэг бидэнд хамгийн үнэтэй зүйл. БНХАУ-д ч мөн адил хамгийн үнэтэй зүйл нь. Тиймээс анх тусгаар улс болж байх үед нь үзүүлж байсан дэмжлэг бол улс төрийн жин, нөлөөгөөрөө ихээхэн ач холбогдолтой юм. Санал бүрийн төлөө явж байсан хэрэг шүү дээ. Ийм харилцаа, хамтын ажиллагааг би үлгэр жишээ харилцаа, хамтын ажиллагаа гэж үзэж байгаа. Бид их сайн ч байж үзсэн, их муу ч харилцаатай байж үзсэн. Энэ ертөнц дээр улс орнууд хоорондоо сайндах, муудах бүгдийг үзээд үүнийхээ ард гарч стратегийн түншлэлийг бий болгосон байдаг. Ийм стратегийн түнш хөрштэйгөө харилцаад бид 70 жилийг ардаа үджээ. Энэ харилцааныхаа цаашдын өрнөл үйл явцыг тодорхойлохын тулд далан жилийнхээ ойн хүрээнд эрдэм шинжилгээний хурал хийж, нөхцөл байдлаа дүгнэж цэгнэж, цаашдын ирээдүйгээ тодорхойлох ёстой гэж үзэж байна. Энэ үеэр түүхэн үйл явдлуудтай холбоотой цөөнгүй арга хэмжээнүүд зохион байгуулагдана. Соёл, урлагийн арга хэмжээнүүд зохион байгуулна. Худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагаандаа ойн жилдээ мөн түлхүү анхаарч, улам өргөжүүлэхийг зорьж байгаа. Сая ярьсан хамтын ажиллагааны төслүүд ч гэсэн энэ ойн жил нэлээд урагшлах ёстой хэмээн найдаж байна.