Олон улсын худалдааны эдийн засагч, төв Азийн бүс нутгийн худалдааны эксперт Д.Адъяасүрэнтэй ярилцлаа.
-Дэлхий дахины худалдааны салбарт гарч байгаа өөрчлөлт, том гүрнүүдийн өрсөлдөөн буюу “Худалдааны дайн” гэж нэрлэгдсэн үйл явдлуудын талаарх судлаач хүний хүний байр суурийг эхлээд сонирхмоор байна?
-Сүүлийн гурван сарын хугацаанд олон улсын худалдааны бодлого, эдийн засгийн хөгжлийн түүхэнд бичигдэх үйл явцууд боллоо. Нэгдүгээрт, АНУ, БНХАУ-ын худалдааны хязгаарлалтууд болж байна. Хоёрдугаарх нь, БНХАУ Евразийн эдийн засгийн комисс(ЕАЭК)-той Худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээр байгуулав. Гуравдугаарт, Европын холбоо Япон улсын хооронд байгуулсан чөлөөт худалдааны хэлэлцээр. Энэ гурван том үйл явц нь олон улсын худалдааг даяарчлах эдийн засгийн нөхцөл нь болж байна.
-Америк, Хятад хоёр энэ дайны улмаас нэлээд зөрчилдөөнтэй байгаа шүү дээ?
-АНУ нь БНХАУ импортын 1300 гаруй бараанд гаалийн тарифын хувь хэмжээг 25 хувь болгосон бол нөгөө талаас БНХАУ нь АНУ-ын импортын 545 нэр төрлийн бараанд ялгавартай гаалийн тарифын хувь хэмжээгээ нэмэгдүүлсэн. Энэ ихэвчлэн хөдөө аж ахуйн, далайн гаралтай бүтээгдэхүүн болон эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, автомашин зэрэг гол экспортын бүтээгдэхүүнүүдийг хамарч байгаа нь хоёр улсын хооронд, сүүлийн үед олон улсад яригдаж байгаа “худалдааны дайн”, тулаан явагдаж байна.
Худалдааны дайн гэхээсээ илүү хоёр улс аль нь илүү хүчирхэг гэдгээ, дэлхийд өөрсдийн үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээрээ ноёрхлоо тогтоох гэсэн өрсөлдөөн юм. Тэгвэл Европын холбоо болон Япон улс дээрх худалдааны хязгаарлалтын бодлогын эсрэг (протекционизм) 600 сая хүнийг хамарсан чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулж байгаа нь тогтвортой улс төрийн хүсэл эрмэлзэл, худалдааны эрх чөлөөт байдлыг эрхэмлэгч лидер улсууд гэдгээ харуулж байна. Энд мөн Европын холбооноос БНХАУ-ын бараанд гаалийн татварын хувь хэмжээгээ нэмснийг мөн онцлох нь зүйтэй. Дээрх улсуудын хэрэгжүүлж буй гадаад худалдааны бодлого нь өөрсдийн том дотоод зах зээлээ хамгаалах арга хэрэгсэл нь мөн юм.
-Хятад улс бол манай экспортын гол зах зээл. Тэр утгаараа манайд тодорхой нөлөөллүүд үзүүлэх байх, тийм үү?
-Нөлөө байлгүй яахав. Харин ямар вэ гэвэл хоёр талтай, уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ тогтворгүй болно. Нөгөө талаас гуравдагч зах зээлийн орон зай бий болоод нэмэгдэж байна. Жишээлбэл, Европын холбооны зах зээл. Английн хурдны төмөр замыг байгуулах мега төслийг Японы “Hitachi” фирм хэрэгжүүлэхээр болсон. Энэ төслийн хүрээнд БНХАУ-аас Европын холбоо руу экспортлогдож байсан бүтээгдэхүүнийг манай зах зээлээс нийлүүлэх боломж гарч байна. Энэ бол их том бизнес.
Хятадын экспортын бүтээгдэхүүний үнэ буурснаар энэ урсгал нь манай улсаар дамжин ЕАЭК-ийн зах зээлд гарч болох л юм даа. Ер нь бол энэ худалдааны дайнд хэн их мөнгө зарцуулна, тэр нь алдагдал ихээр амсах байх. АНУ доллараа их үйлдвэрлэдэг, дэлхийн санхүүгийн зах зээлд ноёрхлоо бий болгосон бол БНХАУ нь долларын их хэмжээний нөөцтэй, үүгээрээ бусад улсад хөрөнгө оруулалт, зээл тусламжийн цар хүрээгээ тэлсээр л байна.
-Ер нь дэлхийн шинжээчид энэ худалдааны дайныг хэр хугацаанд үргэлжилнэ гэж таамаглаж байгаа вэ?
-Аливаа үйл явцын хөгжлийн цикл гэж байдаг. Энэ удаад энэхүү цикл нь 3-5 жилийн хугацаатайгаар үргэлжлэх байх. Энэ цикл бол олон улсын худалдааны шинэ эрин эхэлж байгааг харуулж байна. Олон улсын худалдаа даяаршиж байна, нээлттэй болж байна. Том, том худалдааны хорших хэлбэрүүд бий болж байна, чөлөөт худалдааны шинэ том зах зээлүүд нээгдэж байна, харин энэхүү зах зээлийн тоглогч нар нь нэгдээд АНУ, Хятад хоёрыг өнөөгийн нөхцөл байдалд шинэ боломжуудыг нээж байна шүү дээ. Бидэнд ч гэсэн боломжууд байна.
-Евроазийн эдийн засгийн комисстой Хятад улс хэлэлцээр байгуулснаар манай улсад ямар нөлөөтэй вэ?
-Энэ оны тавдугаар сарын 17-нд ЕАЭК нь БНХАУ-тай Худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг байгуулсан. Энэ хэлэлцээрээр нэн тэргүүнд талууд худалдааны нээлттэй бодлогыг худалдааны тарифын хувь хэмжээг бууруулахгүйгээр хэрэгжүүлэх, худалдааны мэдээллүүдийн ил тод байдал, худалдаан дахь үйл ажиллагааг хялбаршуулж харилцан зах зээлүүдэд бараа бүтээгдэхүүнээ гаргах, эдийн засгийн ач холбогдолтой, Торгоны зам, “Нэг зам-Нэг бүс”-ын мега төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд гол ач холбогдолтой юм. Түүнээс гадна энэ хэлэлцээрийн хүрээнд талуудын хамтарсан, хил дамнасан эдийн засгийн чөлөөт бүсүүд хурдацтайгаар хөгжих боломжууд бий болж байна. Монгол Улсад энэ хэлэлцээр байгуулдагдсан нь сайнаар нөлөөлнө. Нэдүгээрт, ОХУ-ын бараа бүтээгдэхүүний транзит урсгал нэмэгдэнэ. Яагаад гэвэл аль ч Хятадын хилийн боомтууд нээлттэй болсноороо бага зардалтай тээвэрлэлтийн үйл ажиллагаа явагдана. Манай нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрөх тээвэрлэлт нэмэгдэнэ. Хоёрдугаарт, манайд дэд бүтцийн хамтарсан төслүүд хэрэгжих боломжууд нээлттэй болж байна.
Эхний хэлэлцээрүүд хийгдээд эхэлсэн байгаа. Тухайлбал Улаанбаатар-Дархан-Алтанбулаг авто замын шинэчлэл гээд. Мөн Орос, Монгол, Хятад гурван улсын гаалийн бүрдүүлэлтийг хөнгөвчлөх үйл явц. Тэгэхээр гаалийн байгууллагуудын хамтын ажиллагаа сайжирна, бүрдүүлэлтийн зардал багасна. Энэ бизнес эрхлэгчдэд маш чухал билээ. Гурван улсын хил дамнасан бизнес нээлттэй хөгжинө гэсэн үг.