Монгол Улсын зөвлөх инженер Ж.Цэвээнжавтай ярилцлаа.
-Газрын тосны гэрээний олон төрлүүд байдаг. Манай улсын хувьд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хэрэгждэг. Энэ хэр зөв шийдэл вэ?
-Газрын тос бол худалдаа арилжааны талбар биш. Уул уурхай, барилгын салбараас ялгаагүй бүтээн байгуулалт, үйлдвэрлэлийн салбар. Мэргэжлийн агентлаг бий болсон ч олигтой ажиллаж чадсангүй. Хамтын хайгуулын гэрээ, үйлчилгээний гэрээ, бүтээгдэхүүн хуваах гэсэн хэлбэрүүдээр газрын тосны гэрээг хийдэг. Эдгээрээс эзэн орондоо хамгийн муу гэрээ нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ юм.
-Тэгвэл бид хамгийн муу хувилбарыг нь сонгочихсон болж таарах нь ээ?
– Мөнгө байдаг бол үүнээс өөр хэлбэрээр гэрээ хийх боломжтой. Дэлхийн томоохон улс орнууд бол бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг сонгодоггүй. Манайх шиг буурай хөгжилтэй оронд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулахаас өөр аргагүй гэсэн тайлбар бий л дээ.
-Нефть боловсруулах үйлдвэр барих гэхээр мөнгөгүй гэсэн зовлон бас яригдаад байдаг шүү…?
-Ямар ч асуудалд гарц бий. Уул уурхайн салбараас олсон ашгаа газрын тосны боловсруулах үйлдвэр рүү оруулж болно шүү дээ. Монгол Улс олборлогч орон болон нөөцөөрөө дэлхийд 33 дугаарт жагсдаг. Гэтэл манайд бодитой хийсэн бүтээн байгуулалт цөөхөн байна. “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК, “Говь” ХХК шиг үндэсний үйлдвэр бол газрын тосны үйлдвэр юм. Тосчин байхын тулд тосны төлөө сэтгэлтэй байх ёстой. Нөөц ихтэй учир дэлхийн улс орнууд манай ашигт малтмалын сонирхох нь аргагүй. Монголд бензин, хар төмөр хоёр хамгийн хэрэгтэй. Манайд цементийн үйлдвэр олноороо байгуулагдсан. Одоо хар төмрөөр арматур төмөр хийж байшин барих л үлдлээ. Ингэснээр утааг бууруулах боломжтой -Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих талаар олон жил ярьсан ч ажил болсон юм өнөөхөндөө алга. Саяхан Сайншандад газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн дэд бүтцийн ажил эхэллээ гэсэн мэдээ дуулдаж байсан. Аль нь зөв хувилбар гэж та бодож байна?
-Би үйлдвэр барих 12 төслийг судалж үзэж байлаа. Зургаан үйлдвэрийнх нь шав тавих ёслолд оролцсон. Анх Дорноговь аймгийн Зүүнбаянд газрын тосны үйлдвэр барина гэж яригдаж байсан. Дараа нь НИК-ийн үйлдвэр гэж хэсэг ярьсан шүү дээ. За тэгээд “Оюуны ундраа”-гийн “Зүүнбаян Рефайнер, Дарханы үйлдвэр, “Сод Монгол”-ынх гээд олон төсөл яригдсан. Минийхувьд эдгээрийн алийг нь ч шүүмжлэхгүй. Газрын тос бол наймааны биш харин үйлдвэрлэлийн салбар. Манайх шиг оронд өөрсдийн хэрэгцээгээ хангаад, хоёр хөршийнхөө дургүйг хүргэчихгүйажиллахаас өөр зөв шийдэл үгүй.
-Таны хувьд газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн менежментийг ямар аргаар хэрэгжүүлбэл зүгээр вэ?
-Газрын тос боловсруулах үйлдвэр дээр улс төрийн буруутайүйл ажиллагаа, хөрөнгө мөнгө, нөөц бага зэрэг янз бүрийн шалтгаан байгаа. Гэхдээ болгоё гэвэл арга мундахгүй. Дэлхийн газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн технологи бол нэрэх бас дахин нэрэх. Айргийг нэрээд архи, архийг нэрээд арз, арзыг нэрээд хорз, хорзыг нэрээд хор болдог гэдэг. Биднийхувьд бусдыг дагадаг сэтгэлгээнээсээ салах хэрэгтэй. Манайулсын шатахууны нийт хэрэгцээ хэрэглээ нэг сая тонн. Тэгэхээр нэг нөхөр шууд нэг сая тонны хүчин чадалтаймонополь үйлдвэр байгуулах гээд байдаг.
Манайорны газар нутгийн хэмжээ том учраас газрын тосны үйлдвэрлэлийг бүсчилсэн хөгжлийн онолоор зохицуулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, газрын тостойбүс нутагт нь тухайн бүсээ л шатахуунаар хангах хэмжээнийүйлдвэр барих хэрэгтэй. Жишээ нь Зүүнбаянд 150 мянган тонны үйлдвэр барьж болно. Төвийн бүсийн хэрэгцээг Оросоос хангаад явж болно. Баруун бүсэд газрын тосны хайгуул хийгдэж байна. Хайгуул хийгээд үр дүнд хүрэхгүйбол Казахстан улсаас шатахуунаа авч болно.
-Таны ярианаас нэг том үйлдвэр гэж зүтгэхгүйгээр жижиг хүчин чадлын үйлдвэрүүдийг бүс нутгийн онцлогоос хамаарч барих ёстой гэсэн ойлголт авлаа. Газрын тосны үйлдвэр барих санаа бодит ажил болно гэдэг утгаар нь та ийм хувилбар хэлж байна уу?
-Нэг талаас тэгж ойлгож болно. Хэрдээ таарсан жижиг үйлдвэр байгуулж, шинэ технологи оруулж ирэх нь зүйтэйгэж бодож байна. Бид газрын тосыг боловсруулахдаа өөр шинэ технологи нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Нэрэх технологиор дагнасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг байвал зүгээр. Манайхан Евро-5 үйлдвэрлэнэ гээд байна. Евро-5-ыг Оросоос авч болно шүү дээ. Евро-5-ын хэрэглээ бага учраас заавал дэлхийн стандартад нийцсэн бүх бүтээгдэхүүнийг хийнэ гэж туйлшрах хэрэггүй. Ингэхдээ нэгдүгээрт, импортолж байгаа шатахуунаа төвийн бүсэд 50 хувь, газрын тосны нөөцтэйбүсэд 25 хувийг нийлүүлэх замаар либералчилсан бодлого баримтлах хэрэгтэй Хоёрдугаарт, боловсруулах үйлдвэрийн технологид нано түвшин технологийг нэвтрүүлэх нь зүйтэй. Түүхийтосоо сэгсрээд холих зэргээр өөрөөр боловсруулж олон янзын бүтээгдэхүүн гаргалгүйганцхан дизель түлш гаргавал нийт хэрэглээний62 хувийг хангана. Монголын газрын тосны хэрэглээнийдийлэнхийг уул уурхайн салбар эзэлдэг. Тэр утгаараа шатахууны хэрэглээнийихэнх нь дизель түлш байдаг. Бусад шатахуунаа ОХУ болон өөр гадны орнуудаас импортолж болно. Би Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдад бензинийүнээр оролдож байхаар газрын тосны хайгуул олборлолтоо эрчимжүүлээд, боловсруулах үйлдвэрээ барихаа бод гэж хэлсэн удаатай.
-Бага хүчин чадлын үйлдвэрийг бүсчилж барих гэсэн санаа өмнө нь дуулдаж байгаагүй юм байна…?
-Ингэж сэтгэлгээнийөөр хандлага гаргахаас аргагүйбайна. Бага хүчин чадлын үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй. Хуванцар сав хайлуулаад шатахуун үйлдвэрлэх, хоолны хаягдлаас тосыг нь ялгаж нэрээд шатахуун гаргасан тохиолдол байна. Хамгийн гол нь ийм шийдэл бүрд анхаарал хандуулаад стандарт ном дүрмийг нь л тогтоогоод өгчих хэрэгтэй. Стандарт, хууль журмын дагуу шаардлага тавихаас өөр зүйл байж болохгүй. Бизнесийг бүр либериалчлах ёстойгэж хэлэх гээд байна л даа.
-Газрын тосны тухай хуулинд засаж сайжруулмаар зүйл юу байна? Төрөөс хэрэгжүүлж байгаа бодлогын талаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье?
-Газрын тосны хууль анх 1997 гарснаас хойш 2014 онд арайгэж нэг өөрчлөгдсөн. Гэсэн хэдийч зарим нэг шинэчлэх зүйлс байсаар байна. Газрын тосны тухайхуулинд нэн яаралтайүндэснийбайгууллага, мэргэжилтэн ажиллагсдын оролцоог хуульчлах ёстой. Тэгэхгүйбол ямар ч тендер зарлаад нэмэргүй. Ажилчдын эзлэх хувийг тавь тавин хувь байхаар төлөвлөсөн нь бий. “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-д ажилладаг 600 хүний300 нь монгол ажилчид байна. Гэтэл тэнд зуны улиралд туслан гүйцэтгэх ангиуд ирж, 6000 гаруйажилчин цугладаг.
-Үндэсний ажилчдын оролцооны талаар 2014 онд хуульд өөрчлөлт ороход мэргэжлийн хүмүүс санаа оноогоо хэлсэн үү?
-2014 онд хууль батлагдахад судлаач, газрын тосны мэргэжилтнүүдийн санааг тусгаагүй. Жишээ нь, ажилчдын квотыг Хөдөлмөрийн яам мэддэг юм гээд Хөдөлмөрийн хуулиар зохицуулахаар болсон. Гэтэл өнөөдөр Хөдөлмөрийн хуулиар зохицуулж байгаа нь аль вэ гэж асуумаар дүр зурагтайл сууцгааж байна. “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-аас гурван тэрбумын долларын хөрөнгө оруулсан. Үүнийхоёр тэрбум гаруйдоллараар нь 1500 гаруйцооног өрөмдсөн байдаг. Үүнээс Монгол хүн нэг ч төгрөгийн цалин аваагүй. Өрмийн анги, туслан гүйцэтгэх анги цаад байгууллагаас санхүүждэг юм. Гэтэл манайөрмийн салбарынхан ямар билээ. Дэлхийн түвшинд ажиллаж байна шүү дээ. Хөрөнгө оруулалтын таатайнөхцөлөө бага багаар чангалж болох л байсан гэж боддог. Үүн дээр Газрын тосны агентлагийн үе үеийн дарга нар үнэхээр хариуцлагагүйажилласан.
-Газрын тосны салбарт мэргэжлийн ажилтан дутмаг гэсэн шалтгаанаар дотоодоос хүн авдаггүй юм болов уу?
-Магистр, докторын зэрэг хамгаалсан хүмүүс “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-д оператор хийж байна. Газрын тосны чиглэлийн мэргэжилтэн хангалттайбий. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгууллаа гэхэд ч боловсон хүчин тулгамдсан асуудал биш. Газрын тосны салбар боловсон хүчнийхувьд санаа зовохооргүйболчихсон.
-Сүүлийн үед хуурамч шатахууны талаар яригдах боллоо. Энэ тал дээр та ямар бодолтой яваа вэ?
-2006 оны Газрын тосны тухайхуулинд “Химийн нэгдлүүдийг газрын тос гэнэ” гэж заасан байгаа. Газрын тосны үйлдвэрлэлд химийн нэгдлүүдийг ашиглаж байгаа. Үүнийг хуурамч шатахуун үйлдвэрлэлээ гэж татвар нэмж болохгүй. Харин стандартад нийцэж байгаа эсэхийг хянаад болзол хангахгүйтохиолдолд үйлдвэрийг нь хааж болно. Машины гаалийн татвар нэмэгдсэнээс болж эд ангиар нь задалж оруулж ирээд дараа нь угсарсан тохиолдол бий. Төр засгийн буруу шийдвэр удаа дараа гарсаар байгаа нь эрх баригчдын буруу гэж шууд хэлэхэд хэцүү. Минийхувьд салбарын мэргэжилтнүүдийн буруугаас болдог гэж боддог. Салбарын сайд нар нь мэргэжлийн бус байж болно. Харин агентлагийнхан мэргэжлийн хүн байх хэрэгтэй. Учир нь тэднийүгээр төр засгийн үйл ажиллагаа явагддаг.