Сүүлийн үед сошиалаар “Зүгээр сууж байхад л дансанд чинь мөнгө орсоор байх болно. Ажлынхаа хажуугаар их мөнгө олох алтан боломжийг битгий алдаарай” гэсэн утгатай мэдээлэл явах болсон. Ийм сурталчилгаанд итгэдэггүй, тоохгүй өнгөрдөг иргэд цөөхөн болсон гэдгийг цагдаагийн байгууллагаас анхааруулдаг. Учир нь иргэд янз бүрийн сурталчилгаа, хүмүүсийн ярьсанд итгэж, мөнгө олох хүсэлдээ хөтлөгдөн залилуулсаар байгаа гэнэ. Тиймээс үүнтэй холбогдуулан Шууд худалдаа, сүлжээний бизнес судлаач Д.Чимэддамбатай ярилцлаа.
-Иргэд сүлжээний бизнес гэсэн нэрийн дор залилуулсаар байгаа. Энэ талаар тодруулахгүй юу?
-“Сүлжээний бизнес” гэдэг нэр томьёоноос эхэлж ярих хэрэгтэй. “Сүлжээний бизнес” гэх хэллэг өөрөө хар яриа юм. Харин энэ нэр томьёог хуучин социалист улс орнууд болон манай улсад л хэрэглэж байна. Олон улсын нэр томьёоллоор “Шууд худалдаа” гэж хэлдэг. Шууд худалдааны сүүдэртэй тал нь сүлжээний бизнес буюу пирамид тогтолцоотой Понзын схем юм. Манай улсад 1972 оноос хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд гадаад, дотоодоос нийтдээ 600 гаруй сүлжээний компаниуд орж ирсэн. Эдгээрээс дампуурах нь дампуураад, алга болох нь алга болж, баригдах нь баригдаад, хариуцлага хүлээх нь хүлээсэн байдаг юм билээ. Харин тус сүлжээний бизнес нь цаанаа цэвэр ашиг хонжоо олох, залилангийн асуудлыг дагуулдаг гэдэг нь энэ төрлийн гарсан бүх хэргээс бэлээхэн харагдаж байна. Өнөөдрийг хүртэл энэ төрлийн гэмт хэрэгт цагдаагийн байгууллагаас өөр хяналт тавьж, анхаарч байгаа төр хууль, хяналтын байгууллага байхгүй. Энэ нь өөрөө том асуудал.
-Манай улсад явагдаж буй сүлжээний бизнесийн луйврын арга улам нарийсч байгаа юу?
-Сүлжээ үүсгэдэг пирамид луйврууд бүгд бялуу шиг амттай үгээр эхэлж, иргэдийг аль хэдийнээ элсүүлчихсэн байдаг. Үүнийг манайхан ерөнхийд нь сүлжээний бизнес гэж ойлгож байгаа юм. Энэ нь дотроо дараахь заагтай. Бизнес нь бараа бүтээгдэхүүн дээр суурилж, бараа эргэлтэн дээрээ анхаардаг олон шатлалт маркетингийн арга бий. Мөн л хүн элсүүлж, сүлжээ үүсгэн, бараагаа олон хэрэглэгчдэд хүргэх тактикийг барьдаг. Харин нөгөөх нь гарт баригдах бодит эргэлтгүй боловч их мөнгө амлаж, хүн элсүүлдэг пирамид тогтолцооны луйвар. Хоёр дахь аргыг ашиглаж, олон хүнийг хохирогч болгосон залилангийн хэргүүд манайд цөөнгүй гарсан. Одоо ч гарсаар байна. Учир нь монголчуудын гэнэн итгэмтгий зан тэдний хорхойг улам хүргэх болж.
-Иргэд, олон нийт шууд худалдаа, луйврын пирамид тогтолцоо хоёрыг хэрхэн ялгах ёстой вэ?
-Шууд худалдаа нь бодит үйлдвэрлэл, тариалалт, технологи дээр тулгаруулан бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Үүн дээр тулгаруулан зах зээл дээр сүлжээний маркетингийн хэлбэрийг ашиглан үйл ажиллагаа явуулахыг хэлнэ. Ийнхүү шууд худалдаатай адилхан мэт харагдуулж хүмүүст итгэл төрүүлж, итгэлийг олж аваад сүлжээ үүсгэн залилан хийж байгаа нь луйврын пирамидын тогтолцоо юм. Үүний нэг хэлбэр нь одоо яригдаад буй Понзийн схем юм. Энэ нь Чарлз Понзи гэх хүний нэрээр нэрлэгдсэн луйврын бизнес юм. Тухайлбал, АНУ –д 1920 онд хүмүүсээс мөнгийг нь 45 хоногт 30 хувийн хүүтэй өгнө гэж маш олон хүнээс мөнгө аваад өгч чадахгүй баригдаж байсан. Тэгэхээр шинжлэх ухаанаас түрүүлээд пирамид тогтолцооны луйвар нь дэлхий дээр үүссэн байдаг.
АНУ-аас үүсэлтэй хэдий ч дэлхийн ихэнх улс орнуудад бий. АНУ-ын худалдааны комисс, худалдааны мөрдөх товчоо хамтраад сүлжээний бизнесийг тус улсад тодорхой хугацаагүйгээр хааж хориглосон. Ингээд нэг бүрчлэн шалгаж эхэлснээр зургаан жилийн дараа шууд худалдаа, пирамид тогтолцоотой понзын схемийг ялгаж салгаж чадсан байдаг. Саяхан цагдаагийн байгууллагаас анхааруулсан Стэмфорд гэх хөрөнгө оруулалтын пирамид яваад байгаа нь цэвэр понзын луйврын схем юм.
-Манайд сүлжээний бизнес яаж орж ирдэг вэ. Улсын бүртгэлд хэрхэн бүртгүүлдэг юм?
-Сүлжээний бизнес Монголд хар аргаар орж ирдэг гэж хэлж болно. Тодруулбал, ямар ч аж ахуйн нэгж байгуулахгүй, улсад бүртгүүлсэн бүртгэлгүйгээр орж ирдэг гэсэн үг. Орж ирээд хүмүүсийн сонирхол дээр тулгуурлан ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахаа тогтож, нэгээс хоёр жил үйл ажиллагаа хараар явуулж эхэлдэг. Харин хүмүүс ихээр орж ирвэл компани байгуулдаг. Тэгээд бараа бүтээгдэхүүний зөвшөөрөл авах, татвараа төлөх процессууд нь дан дараа нь хийгддэг. Шууд хөрөнгө оруулалтаар орж ирдэг сүлжээний бизнес гэж байдаггүй. Ашигтай бол үргэлжлүүлээд компани байгуулаад явдаг. Амжилтгүй бол орхиод дахин нэгийг оруулж ирэх маягаар явдаг юм. Сүлжээний бизнес орж ирсэн 27 жилийн хугацаанд бүхэл бүтэн мэргэшсэн хэд хэдэн бүлэглэл Монголд бий болсон гэж хэлж болно. Тухайлбал, 2006 онд Шууд худалдааны нийгэмлэгийг хэдэн судлаач нар хамтран байгуулсан. Тус нийгэмлэгт нэг ч гишүүн, хувь хүн, компани байдаггүй. Гэтэл 2012 онд Монголын шууд худалдааны нийгэмлэг гэсэн ТББ үүсгэн байгуулагдсан. Уг байгууллага сүлжээний бизнес эрхэлдэг хувь хүн, аж ахуйн нэгжүүдийг гишүүнчлэлээр оруулж, гэрчилгээ, батламж гардуулсан. 2016 оны арваннэгдүгээр сарын эхээр сүлжээний бизнес гэх хуулиар хориотой үйл ажиллагааг илчилснээс хойш сүүлдээ уг компани ор сураггүй болсон. Сүлжээний бизнес зөв ч бай, буруу ч бай өнөөдөр хуульд хориотой байдаг. Иймээс ганц ч сүлжээний бизнесийн компанийг албан ёсоор бүртгэж, зөвшөөрөл өгч, бүртгүүлээгүй байдаг.
Энэ хэрэг эхэндээ нэг их мэдэгдэхгүй. Асуудал үүссэний дараа мэдэгддэг. Үүсгэн байгуулсан хүн нь ихээхэн хэмжээний мөнгөө аваад зугтчихдаг. Ард нь ихээхэн хохирогч үлддэг. Ийнхүү залилангийн хэлбэрээр явдаг. Дан болж өнгөрсний дараа нь мэдэгддэг байсан. Нэг үеэ бодоход одоо болохоос нь өмнө урьдчилан сэргийлж анхааруулдаг нь сайшаалтай.
-Иргэд залилуулахгүйн тулд юун дээр анхаарах хэрэгтэй вэ?
-Манайх шиг хүн ам багатай улсад шууд худалдааны чиглэлээр олон улсын компани шууд хөрөнгө оруулалт хийхгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Сүүлийн үед хөдөө, орон нутаг руу сүлжээний бизнес их тархах болсон. Учир нь нийслэлд хяналт сайжраад, иргэд нь мэдлэг, мэдээлэлтэй болж ирэхээр нөгөө бизнес чинь хөдөө орон нутаг руу, малчдад тулгаруулах болсон. Иймээс анхаарал хяналтаа улам сайжруулах хэрэгтэй. Иргэдийг мэдээлэл, мэдлэгтэй болгох нь зөв. Мөн соён гэгээрүүлэх ажлыг улс даяар хийж, хуульд хэд хэдэн нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Тухайлбал, энэ чиглэлийн гэмт хэргийг үйлдвэл бүх насаар нь хорих, эд хөрөнгийг нь хурааж улсын орлого болгох, өндөр торгуультай болгох хэрэгтэй юм. Хятад улс Пирамид тогтолцоотой Понзын схемийг бүрэн хориглож, буруутай этгээдийг цаазын ялаар шийтгэдэг. Харин Шууд худалдааны компанид маш өндөр шалгуур тавьж, тусгай зөвшөөрөл өгдөг юм билээ. Хойд хөрш болох ОХУ мөн л адил пирамид тогтолцоог бүх насаар нь хорьж, өндөр торгууль тавьдаг. Шууд худалдааг зөвшөөрдөг ч тусгай зөвшөөрлийг өндөр шалгуурын дагуу олгодог гэсэн. Тэр ч бүү хэл Москва хотын мерийн дэргэд сүлжээний маркетингийн асуудал эрхэлсэн хууль хяналтын бүх байгууллагуудаас нэгдсэн комисс байдаг юм. Монголд хуулиараа шууд худалдаа, пирамид хоёрыг хоёуланг нь хориглочихсон гэдгийг байнга санаж явах хэрэгтэй.
Шинэчилсэн Эрүүгийн хуулиар олон шатлалт маркетинг, пирамид тогтолцооны замаар хууран мэхэлж ашиг хонжоо олох юм бол залилангийн гэмт хэрэг гэж үзнэ. Ингээд 5-15 жилийн ялыг хүндрүүлэх нөхцөлтэйгөөр тодорхой зааж өгсөн.
Дүгнэж хэлэхэд “Зүгээр сууж байхад л дансанд чинь мөнгө орсоор байх болно. Ажлынхаа хажуугаар их мөнгө олох алтан боломжийг битгий алдаарай”. Мөн “ямар ч өвчин болон хорт хавдрыг эдгээнэ” гэсэн сурталчилгаанд багахан ч болов эргэлзэлгүйгээр шууд хааж орхидог хүн ер нь цөөхөн болов уу. Тиймээс иргэд маань өөрсдөө бас сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй.