Өнөө жилийн баяр наадмын тавын даваанд улсын аварга Ч.Санжаадамба тухайн үед аймгийн арслан цолтой байсан Г.Ганжад нарын барилдаан маргаантай болж, Хөлийн цэц, засуул нарын шийдвэрээр Г.Ганжадыг давсан хэмээн үзсэн. Тэр үед Ч.Санжаадамба аваргын засуулаар ажилласан улсын засуул Түвдэнгийн Хэнбаттай ярилцлаа.
-Юуны өмнө уншигчдадаа өөрийгөө танилцуулахгүй юу. Та аль нутгийн хүн бэ?
-Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын харьяат хүн. Багаасаа л бөхөд хорхойтой, домог болсон бөхчүүдийн барилдаан, засуул нарын цол дуудахыг нь сонсох дуртай л хүүхэд байв. Тийм ч болохоор хожим үндэсний бөхийн засуулаар өөрийн сонирхлоор дурлан ажиллах гол шалтгаан болсон юм болов уу.
-Хэзээнээс үндэсний бөхийн засуулаар ажиллаж эхэлсэн бэ?
-Анх 2008 онд Монголын үндэсний бөхийн холбоонд орж, улсын тонж манлай засуул Цогзол, улсын ахлах засуул Пүрэв гуай нарын удирдлага дор засуул болох анхныхаа гарааг эхэлж байлаа. Миний багш болсон эрхэм хүмүүс ээ. Энэ хоёр хүн л надад их зүйлийг хэлж, зааж сургадаг байсан. Одоо ч үлгэр дууриалал авч, хүндэлж явдаг аа.
-Засуул хоёр бөхийн барилдааныг шүүхээс гадна бөхийн цол дуудах хэмээх гайхамшигт өв соёлыг түгээдэг хүмүүс шүү дээ.
-Тэгэлгүй яахав. Миний хувьд сүүлийн зургаан жил улсын баяр наадамд хүчит бөхчүүдийн цолыг дуудаж байна. Зарим хүмүүс дуучин хүн л бөхийн цол дуудчихна гэж эндүүрдэг. Бөхийн цол дуудна гэдэг бол дуу дуулахаас өөр зүйл. Дууг нэг бус өнгөөр, янз бүрийн хэмнэлд оруулж дуулдаг. Харин бөхийн цол дуудна гэдэг бол нэг өнгөөр дуугарах боловч, дээшээ, доошоо, буулгах, өсгөх түрэх зэргээр уянгалуулан дууддаг онцлогтой. Гэхдээ манай засуул нарын ихэнх нь дуучид байдаг. Тэр дундаа уртын дуучид цол дуудахдаа илүү. Хоолойны өнгө, амьсгаа авалт зэрэг нь тохирдог гэх үү дээ. Мэргэжлийн хүн биш учир хэлж мэдэхгүй юм. Ер нь цол дуудна гэдэг төрөлхийн авьяастай хүний л ажил. Хичнээн сайн дуулдаг байлаа гээд цол дуудаж чадахгүй л дээ. Би гавьяат жүжигчин Ганзориг гуайтай уулзаж байхдаа “Та ийм сайхан хоолойтой, мундаг сайн дуулдаг байж бөхийн цол дуудаж болохгүй юу” гэтэл “За тэр чинь ёстой хэцүү юм билээ. Цол дууддаг хүн тусдаа төрдөг байх. Би лав чадахгүй” гээд дуу алдаж байсан шүү. Ийм мундаг дуучин ингэж хэлэхийг бодохоор цол дуудна гэдэг хэн хүн хийгээд байдаггүй зүйл юм шиг ээ.
-Засуул хүний ёс зүй, баримтлах ёстой чиг шугам нь юу бол?
-Хамгийн чухал нь энэ бөх манай нутгийнх, тийм болохоор нөгөө бөхийг дэмжихгүй ээ гэдэг сэтгэлээр ажиллаж болохгүй. Мөн олон түмний өмнө биеэ зөв авч явах учиртай. Хүнийг засах гэж буй хүн өөрийгөө хамгийн түрүүнд засч, зүлэг ногоон дэвжээнээ гишгэх хэрэгтэй л дээ. Ерөөсөө л шударга л байх учиртай. Холбооноос тогтоосон дүрэм журам бий. Үүнийг баримтлан ажиллах нь зүйтэй. Засуул хүн хоёр бөхийн хэн нь давсан, аль бөх нь түрүүлж унасан талаарх саналаа Хөлийн цэцүүдэд хэлдэг. Улмаар барилдааны шийдвэрийг Хөлийн цэцүүд Ерөнхий цэцэд уламжилж, Ерөнхий цэц олонхийн саналаар эцэслэн шийдвэрлэдэг дүрэмтэй.
-“Засуул хүн залуу бөхчүүдэд багш нь, задарсан бөхчүүдэд аав нь мэт үнэтэй зөвлөгөө хэлж, сургаж, барилдааныг нь чиглүүлж өгдөг” хэмээн Цогзол гуай хэлсэн удаатай. Бөхийг засахаас улбаалж, эр хүний ёс суртахуун, жудаг гэж юу болохыг бөхчүүдэд хэлж өгөх үүрэгтэй эрхэм хүмүүс ээ…
-Үнэхээр үнэн. Барилдах гээд гарч ирж байгаа бөхчүүдэд урам өгч, учраа бөхийнх нь сул талыг хэлж, зоригийг нь хурцалдаг хүмүүс л дээ. Тэр утгаараа засуул бөхчүүдийг сайн судалсан байх учиртай. Бөхчүүд гарч ирээд “Ах аа, энэ бөхийн тал нь юу билээ, яаж барилдвал, ямар мэх хийвэл давчих бол” гэж асуудаг. Тэр болгонд нь хамгийн зөв зүйлийг хэлж, боломж байгаа гэдгийг нь ойлгуулах нь зүйтэй.
-Ард түмэн өнөө цагийн бөхчүүдийн гаргаж буй ааш авир, барилдаанд их шүүмжлэлтэй ханддаг болсон. Мөн засуулын тавьж буй шаардлагыг биелүүлэхгүй, урдаас нь янз бүрээр хэлэх, барьцаа авч барилдахгүй цаг удах зэрэг шүүмжлэх зүйл их л дээ. Засуулаар ажиллах хэр хүндрэлтэй вэ?
-Мянга гаруй бөх наадмын талбайд гарч барилдана. Эдгээр бөхчүүдийг 32 засуул хэн нь хэнтэй барилдах, аль нь түрүүлж давсан, унасан гэдгийг нь харах, нэг засуулын мөрнөөс хичнээн бөх гардаг эсэхийг тооцвол хэцүү ажил шүү. Зарим нь унасан ч улаан цагаан унаагүй гэж мэлзэнэ. Урдаас янз бүрээр хэлнэ. Одооны залуус ухамсар муутай болсон. Тэр бүрийн учрыг олж, халуун наранд хоёр өдөр зогсоно гэж бодохоор хэцүү байгаа биз. Гэхдээ яалт ч үгүй бөхөд дуртай, хайртай болохоор, үндэснийхээ өв соёлыг тээж яваа гэдгээрээ бахархдаг учраас л хийж байгаа хэрэг. Хэцүү бүрийг яривал их зүйл байдаг. Гэхдээ тэр бүрчлэн зовлонгоо хэлээд байдаггүй хүмүүс бол засуул нар.
-Засуулын өмнөөс ёс бусаар хэлэх, тавьсан шаардлагыг нь биелүүлэхгүй байгаа бөхийг тухайн барилдаанаас хасах эрх мэдлийг засуулд олгочихвол бөхчүүдийн дутагдалтай байдал засрах болов уу. Таны хувьд энэ талаар ямар бодолтой байдаг вэ?
-Ёс зүйгүй үйлдэл гаргаж байгаа бөхчүүдийг тухайн барилдаанаас хасах эрхийг засуулд олгоно гэдэг чинь их зөв санаа байна. Засуул Хөлийн цэцдийн тавьсан шаардлагыг биелүүлэхгүй, өөдөөс нь янз бүрээр хэлдэг бөхөд нэг удаа сануулна, хоёр удаа анхааруулна. Тэгээд болохгүй бол барилдаанаас хасахад буруугүй л юм. Бид бөхчүүдээ их хайрладаг, хүндэлдэг болохоор тэр бөх тийм зүйл хэлсэн гээд яриад явдаггүй л дээ. Энэ бас буруу юм байна. Бөхчүүдийн гаргаж буй үйлдэл, алдааг нь хэлж байж л нөгөө бөх хүний, монгол эр хүний жудаг гэдэг зүйлийг ярих учиртай юм байна. Одоо ч бидний үгэнд байтугай багш, дасгалжуулагч, эцэг, эхийнхээ үгэнд ордог бөх цөөрч. Энэ бүх дутагдалтай зүйлээ засуул нар ч бөхчүүд ч анхаарч, хэн хэндээ хэлж баймаар санагдана.
-Сүүлийн жилүүдэд улсын баяр наадам ч гэлтгүй барилдаан болгоноор бөх-чүүд, засуул нарын дунд маргаан гарах болжээ. Хоёр бөхийн барилдааныг зөв шийдвэрлэх, маргаан гаргахгүйн тулд яах ёстой юм бол?
-Ер нь засуул, бөхчүүд гээд аль алинаас нь болж л байгаа. Зарим тохиолдол засуул муу ажилласан, буруу шийдвэр гаргасныг үгүйсгэхгүй. Мөн улаан цагаан хоёр засуулын өмнө уначихаад “Би унаагүй ээ” гээд мэлзэх, маргалдах бөхчүүд ч их ээ. Ер нь барилдаан гэдэг гэнэт маш хурдан хугацаанд болж өнгөрдөг үйл явдал шүү дээ. Хүний нүд гүйцэж харах боломжгүй барилдаан ч их болно. Үндэсний бөхийн холбоо энэ асуудлыг шийдэх цаг болсон. Орчин үед техник технологи их хөгжиж байна. Тийм болохоор цол олгох ч юм уу дээгүүр давааны барилдаанд маргаан гарвал камерийн бичлэг харчихад гэмгүй л дээ. Нэг хоёрын даваанд тэр олон бөхчүүдийн барилдааныг камерын бичлэг харж шийдэх боломжгүй хэмээн бөхийн холбооноос дургүйцдэг. Энэ үнэн л дээ. Тийм болохоор тавын даваанаас дээш бичлэг хараад шийдвэр гаргадаг болчихвол зүгээр санагддаг. Дээгүүр даваанд бөхчүүд ч цөөрчихнө шүү дээ.
-Өнөө жилийн наадмын гол шуугиан нь Санжаадамба, Ганжад нарын барилдаан байлаа. Тухайн үед хоёр бөхийн халуун амьсгалыг нь сонсож, барилдааныг нь нүд салгалгүй харж байсан хоёр засуулын нэг нь та. Энэ хоёр бөхийн барилдаан шударга болсон уу?
-Тавын даваанд Санжаадамба аваргын цолыг нь дуудаж, мөрнөөсөө гаргасан хүн нь бий. Харин Ганжадын засуулаар Гантогоо ажиллаж байлаа. Би Санжаадамба аваргын талд барилдааныг нь хараад зогсож байсан шүү дээ. Тэр өнцгөөс харахад Санжаадамба аварга түрүүлээд дор нь орчихсон. Санжаадамба аварга Ганжадыг шуудагнаас нь өргөөд тавих үед Ганжад зөрүүлээд хутгаад эргэчихсэн. Тэр үед яалт ч үгүй Санжаадамба аварга түрүүлээд дор нь орчихсон харагдсан. Ингээд барилдаан болж өнгөрсний дараа Санжаадамба “Яасан бэ, юу болчих воо” гэж асуухад нь “Миний дүү дор нь орчихлоо” л гэсэн. Үнэндээ тэр Ганжадын тохойг би ч хараагүй, Санжаадамба ч анзаараагүй. Хөлийн цэцүүд ч Санжаадамба түрүүлээд уначихлаа хэмээн ярьж байсан гэсэн. Ингээд аварга маань элэг бүсээ яг тайлах гэж байтал гэнэт дэлгэцээр хоёр бөхийн барилдааныг удаашруулж үзүүлсэн л дээ. Ямар ч маргаан гарахааргүй барилдаан дэлгэцний бичлэгээс болоод бөөн юм болсон. Уг нь наадмын өмнө Бөхийн холбооныхон бөхчүүд, засуул, шууд дамжуулах телевизийнхэнтэй уулзаж, ямар нэгэн маргаантай барилдааныг олон нийтэд түгээхгүй ээ, бичлэг харж барилдааныг шүүхгүй гэж анхааруулж хэлж л байсан. Гэтэл хэн нэгэн нь гар утасныхаа бичлэгийг Санжаадамба аваргад үзүүлсэн. Тухайн үед “Нэгэнт дэлгэцээр харж, барилдааныг шүүхгүй гэсэн дүрэмтэй байж яагаад дэлгэцээр гаргачихаж байгаа юм. Энэ чинь миний нэр төрийг сэвтээж байна” гэж наадмын комисст хандан хэлсэн л дээ. Тэгсэн чинь “Хэн ингээд дэлгэцээр гаргуулчихаж байгаа юм, мэдэхгүй байна. Бид бол гаргаагүй” гэсэн. Ингээд л миний засуулын нэр төр сэвтэж байгаа юм шүү дээ. Уулзсан хүн бүр “Чи л Санжаадамба аваргыг унагасан” гэж хэлдэг болсон. Хэрвээ камерын бичлэг харна гэж хэлсэн бол, мөн тийм дүрэмтэй байсан бол би эхлээд бичлэгээ харчихъя. Дараа нь саналаа хэлье л гэх байсан.
-Наадмын дараа таныг олон түмэн буруу шийдвэр гаргасан хэмээн их л шүүмжилсэн. Нээрээ ч би буруу шийдвэр гаргачихсан юм болов уу гэсэн бодол танд төрж байв уу?
-Энэ барилдаан үнэхээр хурдан болж өнгөрсөн шүү дээ. Би өөрийнхөө харсан зүйлээ л хэлнэ. Өөр юу хэлэх юм. Засуул хүн өөрийн харсан зүйлээ шударга хэлж, ямар нэгэн шийдвэр гаргах хэрэгтэй биз дээ. Бөх засч байж дуугай зогсоод байна гэж байхгүй. Засуул хүн аль нэг талд нь шударгаар шийдвэр гаргах учиртай. Наадмын дараа аваргыг унагачихлаа гэх хүмүүсийн яриаг сонсоод их сэтгэлээр унасан. Нээрээ буруу санал гаргачихсан юм болов уу ч гэж бодсон. Харин сүүлд нь Баяр наадмын комиссын хүмүүс “Та бол шударга ажилласан. Буруудах зүйл байхгүй. Бид л бичлэг үзүүлж алдаа гаргалаа” хэмээн уучлалт гуйсан л даа.
-Барилдааны дараа тань руу Г.Өсөхбаяр аварга “Чи юу харж байсан юм” хэмээн бухимдалтай хэлж байсныг олон түмэн сонссон…
-Бөхчүүд засуул нартайгаа ёс зүйгүй харьцдаг, барилдааны үеэр хэн юу хэлэв гэдгийг сонсох зорилготой засуул нарын энгэрт микрофон байршуулсан. Энэ бол зөв бодлого. Харин тухайн барилдааны үеэрх бөхчүүд, засуул нарын ярьсан яриаг олон нийтэд сонсгож, хүргэнэ гэдэг нөгөө талаасаа буруу мэт санагддаг. Ер нь хоёр бөхийн барилдааныг засуул, Хөлийн цэцүүд л хянаж байх үүрэгтэй. Барилдааны шийдвэрт хөндлөнгөөс хүн оролцох дүрэм байхгүй шүү дээ.
-Та Сүхбаатар аймгийн хүн гэлээ. Өнөө цагийн шилдэг аймгийн арслангуудын нэг танай нутгийн бөх Ш.Мөнгөнбаатарыг жил бүрийн наадмаар цол авчих болов уу хэмээн ард түмэн хүлээдэг. Та ч энэ хүнийг олон барилдаанд засч байсан болов уу.
-Жил бүрийн наадмаар л Мөнгөнбаатар арсланг улсын цолонд хүрчих болов уу хэмээн хүлээн суудаг. Би Мөнгөнбаатарыг багаас нь л мэднэ л дээ. Миний аав Онгон сумын хүн. Тийм болохоор бид нэг нутгийн улсууд. Засуул хүний хувьд харж байхад Мөнгөнбаатарт сэтгэл зүйн бэлтгэл дутаад байдаг юм болов уу гэж боддог. Яг улсын баяр наадмаар шүү. Түүнээс биш бусад заал танхимын барилдаануудад бүгдийг нь хаядаг шүү дээ. Бусад үе шигээ улсын баяр наадмаар зоригтой дайчин, сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй барилдвал улсын цолонд одоо ч хүрнэ дээ.