Уут уут мөнгөөр
Улсаа худалдсан сайдууд
Хувьсгалт уран зохиолоос (1921-1990)
НЭПКО хэвлэлийн газар, “Хүмүүн хорвоо” нийгэмлэг хамтран “Түүхэн Эрхмүүдийн Цадиг” (ТЭЦ) цуврал гаргаж байгаа билээ. Монгол шинэ үеийн түүхийг тодорхой хувь хүний намтраар дамжуулан өгүүлж буй энэ цувралаар Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал, Д.Нацагдорж, Д.Намдаг зэрэг олон алдартны намтрыг баримтат уран сайхны аргаар өгүүлэн олон түмэнд хүргэсэн бөлгөө. Цувралын дараагийн ээлжид багтан гарахаар хүлээгдэж буй, Монгол Улсын Ерөнхий сайд агсан Г.Бадамдоржийн тухай өгүүлэх “Шар хүний “хар” тууж” номын хэсгээс танд хүргэж байна.
ОРШИЛ
ХХ зууны Монголын түүхийн хамгийн тод, бас хамгийн балархай хүн бол Г.Бадамдорж юм. БНМАУ (1921-1990)-д бүх шатны боловсрол эзэмших программаас эхлээд төрийн албаны шалгалтын зиндаанд авагддаг намын улс төрийн сургуулийн аль ч хөтөлбөрт энэ хүний нэр “Бадамдорж шанзав” нэртэйгээр, эрин зууны урвагчийн жишээ болон орж байлаа.
Харин Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхий сайд Гончигжалцангийн Бадамдоржийн хувийн намтар нэн балархай. 1900-гаад оны эхээр (1895?) улс орноо тусгаар тогтнуулах санаа өвөрлөн Хаант орос руу анх явж байсан, Гадаад Монголын тусгаар тогтнолоос үлдсэн автономийг устгах үед Ерөнхий сайд байсан, улмаар шашин төрийн ажлаас хөндийрөн хөдөө сууж байгаад 1920 оны хавьцаа нас барсан гэхээс өөр мэдээ хомс. 1922 онд Ерөнхий сайдын албаа аргагүйдэн эргүүлж өгсөн Д.Бодоо ч мөн хөдөө мал маллахаар гарч байсан зэргээс үзэхэд нүүдэлчин монголчууд иргэншлийн карьераа орхихын цагт өвөг дээдсээс уламжилсан амьжиргаа болох мал идээгээ барааддаг байсан бололтой.
Монгол Улсын хамгийн балархай намтартай Ерөнхий сайд Бадамдоржийн нэрийг цээжлээгүй хүн ховор.
ҮНЭН ХЭРЭГТЭЭ Г.БАДАМДОРЖ ГЭЖ ХЭН БАЙВ?
Хувьсгалт түүхэнд үлдсэнчлэн үнэхээр хар талын гол баатар, чөтгөр шулмын төлөөлөл байсан уу? Эсвэл хувьсгалт үзэл сурталд хар баатар хэрэгтэй байсан учраас Бадамдоржид тэр дүр ногдсон хэрэг үү?
Хамгийн шинэхэн улс төрийн цуглаан дээрээс ч хоолой нь цангинаж “Улсаа худалдсан Бадамдоржийн сүнстэй нэгийгээ үзнэ” хэмээн сүгсэлзэх баатрууд үнэний ортой юм ярьж байна уу?
Ерөөсөө улс орны тусгаар тогтнол гээч юм эх орныхоо төлөө үхэхээр шийдсэн манай талын “цалин цагаан баатрууд” болон адилхан монгол цустай атлаа тусгаар тогтнолоо л худалдаж байвал хэрэг нь бүтэх нигууртай “хөө хар баатрууд”-ын тулааны шашдир байдаг уу. Яг л эртний мөргөлийн хар ба цагаан тэнгэрийн тэмцэл, шашин дахь бурхан чөтгөрийн сөргөлдөөн, зарастутрын шүтлэг шиг (Бид тэндээс гал тахих ёсыг авсан) гэрэл ба харанхуйн тулааны газар дээрх хувилбар уу?
Эс бөгөөс дэлхийн дайн, имперүүдийн уналт, үндэстний хуваагдал зэрэг манай гаригийн улс төрийн атласын шинэчилсэн үйл явцыг даган, улс гүрнүүдийн зөвшлийн үр дүнд тусгаар тогтнол бий болдог уу?
Хувьсгалт түүхнээ гардаг шиг улсын тусгаар тогтнолыг хэдэн шийдсэн этгээд нийлж зарчихаад мөнгийг хувааж авч болдог уу? Үүнээс уламжлаад, улсыг зарж болдог юм бол бид юугаа хүлээж өдий хүрсэн юм бэ. Цаашлаад, Г.Бадамдорж Автономит (Автономи гэдэг нь Тусгаар тогтнол бус Хятадын доторх автономи буюу өөртөө эзэгнэх эрх болохыг анхаарна уу. Гэхдээ, өнөөгийн Түвдийн автономи, ӨМӨЗО-ны даргынхаас арай өргөн, гуравдагч этгээдийн оролцоо хүлээн зөвшөөрөгдсөн, тийм автономи) засгийг Хятадад хэдээр зарсан бэ, зарсан мөнгийг нь хэн хаанаас гаргасан бол, нэг насаараа шашин номын мөр хөөсөн 70 гарсан настай ганц бие хуврагт тийм их мөнгөний хэрэгцээ байв уу?
Ерөөсөө хятадууд, өөрийн автономи улсын засгийн эрхийг худалдаж авдаг нь юуны учир вэ? Энэ мэтчилэн, морь биш, үл хөдлөх хөрөнгө биш, бүхэл бүтэн улс орны засаглалыг зарж чаддаг дэлхийн хэмжээний энэ дилерийн рейтэнг манай гаригийн бизнес альманахын хаахна явах бол гэхчилэн асуултууд урган гарна.
Нэгэн үе эргэлзэх эрхгүй үнэн байсан, өдгөө эргэлзэхээс аймаар санагддаг хэвээрээ үлдсэн асуулт олон байна. Ийм асуултын хариуг хамтдаа хайхад хамгийн тохиромжтой хүн бол Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Гончигжалцангийн Бадамдорж ба түүнийг тойрон өрнөсөн үйл явдлууд билээ.
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. ҮЛ ҮЗЭГДЭХ ЭЗЭД (МАЛ МАЛЧИН ХОЁРЫН)
…ХХ зуун гарлаа. Тал дүүрэн мал бэлчинэ. Чингис хааны үед ч тал дүүрэн бэлчиж байсан тэр л янзаараа. Малын эзэн ч солигдсонгүй. Харин малчны эзэн ойр ойрхон солигдох цаг иржээ.
Заяа зургийн сударт “Бээжинд Манжийн төр халагдана, малчин ардын үзэл суртлыг Москвагаас чиглүүлнэ. Шашнаас өөр юмгүй тал нутагт шашнаас цэвэрлэгдсэн үеийнхэн эзэгнэх үе ирэх”-ийг зөгнөн бичсэнийг хэн таах билээ. Нүүдэлчдийн үзэл санааны төв болсон Богдын хүрээ эхлээд Сандо амбаны мэдлээс, удалгүй шинэхэн хаан Жавзандамба хутагтын захиргаанаас гарлаа.
Өвс тэжээл иддэг морины оронд газрын тос идэн хурдалдаг төмөр тэрэгтэй хятад генерал хүрээнд ирлээ. Генерал Сю Шүжаны гамин цэргүүд хүрээг эзлэн хяналтаа тогтоов. Богдын хүрээнд ямар дэглэм тогтоно, орон даяар түүнийг хүлээн авдаг байлаа.
Тэртээ арвандолдугаар зуунд, анхдугаар Богдыг дагасан нүүдлийн хүрээ Долоннуур орж Манжийн ивээлд орсноор тал нутаг Чин гүрний вассал болж байв. Харин 1911 онд наймдугаар Богдын хүрээнээс Манж амбаныг хөөн явуулснаар Алтайгаас Хянган хүртэлх малчин ардууд тусгаар тогтнолоо зарласан бөлгөө.
Угаасаа, нүүдэлчдийн засгийн эрх шилжих процесс их өвөрмөц. Хүн ам цөөтэй, байнга нүүдэллэн амьдардаг учраас тодорхой нутаг дэвсгэрт өөрийн хууль тогтоомжоо тулган хянах боломжгүй.
Иймээс отог, овгийн сүлд, улмаар аймаг улсын засаглалынх нь бэлгэдэл болсон тамга тэмдэг хэний гарт очсоноос ихээхэн хамаарч байсан байна. Сүлд, тамгыг сонгуулийн бус аргаар хулгайлаад авчихсан байлаа ч гэсэн хамаагүй, гартаа оруулсан этгээдэд захирах, засаглах эрхийг хүлээнэ. Эрх мэдлийг нь дагаж төрийн тамга ирдэг гэхээсээ илүү тамгатай болсон явдлыг дагаж эрх мэдэл шилждэг гэсэн үг. Угаасаа ч элчилгүй тал, хангай хөвчөөр нутаглах нүүдэлчин нэг бүрт хүрч очин нэгтгэх аргагүй. Тэд нар нь шинэ эзэн биечлэн ирэхийг хүлээхийн оронд “тамга хэнд байна, тэр миний эзэн” гэсэн логикоор хандана.
Манжийн хаад халхыг нэгтгэхээсээ өмнө Өвөр Монголын ноёдыг амархнаар өөртөө татсаны нууцыг “Чингис хааны хасбуу тамга надад байгаа” хэмээн итгүүлж чадсан уран аргатай холбон тайлбарлах нь ч бий. Харин ялагдсан байсан ч тамгаа алдахгүй зугтааж чадвал дайсан этгээдийн ялалт баталгааждаггүй байж. Энэхүү ёс уламжлалыг сайн мэдэх эрдэмтэн, зохиолч Б.Ринчин “Цогт тайж” кино зохиолдоо, Цахарын Лигдэн хаан уул хаданд тамгаа нууж буй зохиомжоор яруу дүрсэлсэн байдаг билээ. Энэ уламжлал өдгөө ч Монголд байдаг бөгөөд төрийн томоохон албан тушаалтнууд өөрийг нь халсан шийдвэрийг эсэргүүцэхдээ тамгаа авч зугтаасан олон жишээг хэвлэл мэдээллээс харж болно.
Харин дорно дахины улс гүрнүүдийн харилцаанд тамганы хүчин зүйл нь Лигдэн хаанаар дуусгавар болсон бололтой. 1911 онд Богд хаант Монгол Улсыг байгуулахад тусгаар тогтнолыг бэлгэдсэн ямар нэг тамганы эрэл сурал болоогүй, Чингисийн үеэс улбаатай төрийн эрх барих тэрхүү лиценз байгаа тухай олигтой яриа хөөрөө гарсангүй.
Хэдийгээр “тамга” дагаж төрийн эрх шилжихээ больсон ч гэсэн монголчууд талын нэг тарсан хэвээрээ байв. Ингээд ХХ зууны эхээр тамгын газар байрласан хүрээ хотыг даган эрх мэдэл шилжих болов. Богд эзэн, төрийн тамга хоёр байрласан Өргөөг Хятадын гамин цэрэг эзэлсэн явдлыг ч малчин, нүүдэлчин монголчууд ийм утгаар харж байлаа. Тамга хэнд байх нь хамаагүй, хүрээ Сү Шүжаны гарт байгаа учраас тэр генерал тал нутгийг эзэгнэнэ гэсэн үг.
Гэхдээ тал нутгийн засаг, захиргааг эзэгнэх асуудал өөрөө их өвөрмөц. Манжийн хараат Гадаад Монголд насыг барахдаа нэг ч амьд манж хүний бараа харалгүй насыг барсан монголчууд нэн олон. Учир нь Улиастайн жанжин ба түүний жасаа, Хүрээ, Ховдын Сайдын газарт л хэдхэн “эзлэн түрэмгийлэгч манж хүн” суухаас биш орон нутаг, хошуу тамга, сүм хийдэд ямар ч суурин төлөөлөгч, зөвлөх байхгүй учраас тэр. Хэрвээ “Эрхбиш амьд хүн байна, биднийг хоёр зуун жил дарлаж байгаа этгээдийг нэг харж, сайтар жигшиж аваад үхэх юмсан” гэж бодогдоод болохгүй бол Хүрээ, Улиастай ороод хэргээ бүтээж болох л байсан байх л даа.
ХХ зууны хориод оныг дамнан Хятадын гамин цэрэг, Барон Унгерний цагаантны гарт ороод гарсан монголчуудын үлэмж нь амьд гамин, жинхэнэ цагаантан харж амжаагүй үлдсэнд эргэлзэх юм алга.