Сонгуулийн бусад хууль хүчингүй болж, нэгдсэн нэг хуультай болж батлагдлаа

Сонгуулийн хууль батлагдлаа. Гурван ч төсөл явж байснаас УИХ-ын гишүүн Р.Бурмаа нарын өргөн барьсан Сонгуулийн хуульд суурилан Су.Батболд нарын хуулийн гол санааг тусгаж, О.Баасанхүү нарын өргөн барьсан хуулийн төслийн нэгтгэж оруулснаар ажлын хэсэг дээр нэлээд хэлэлцсэний эцэст өнгөрсөн баасан гаригт чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оролцсон 60 гишүүний 52 нь дэмжсэнээр Сонгуулийн хууль батлагдсан юм. Эхэндээ намууд тус тусдаа хууль өргөн барьчихаад ойлголцохгүй удаан хугацаанд явсны эцэст тохиролцож чадсанаар хууль батлах үйл явц хэрүүл маргаан багатай, олонхийн саналаар шуурхай батлагдсан. Ингээд гол гол анхаарал татсан заалтууд хэрхэн хуульчлагдсаныг дуулгая.

Сонгуулийн тогтолцоо өмнөх сонгуулийнхтай адил 48/28 гэсэн холимог хувилбар хэвээр байхаар болов. Өөрөөр хэлбэл, 28 нь намын жагсаалтаар 48 нь томсгосон тойргоос сонгогдох юм. Уг нь нэрсийн жагсаалтаар сонгогдохыг бүсчилж явуулахаар төсөлд тусгасан төдийгүй МАН, АН тохирчихсон байж. Гэвч Шударга ёс эвслийн эсэргүүцэлтэй тулж, Сонгуулийн хуулийг хугацаанд нь батлуулахгүй завсарлага авна гэж “сүрдүүлсэн” юм байх. Ингээд бүсчлэхийг болиулж, хуучнаар нь явуулахаар болж. Харин энэ удаа сонгуулиар санал хураах хуудастай хамт жагсаалтаар орж ирэх хүмүүсийн нэрстэй хуудас хэвлэгдэн сонгогчийн гарт очих юм. Өмнө нь зөвхөн хэвлэлүүд л жагсаалтыг зарлаж, намууд хэзээ хойно мэдэгдээд өнгөрдөг байсан билээ. Жагсаалтаар хэн орж ирж байгаа нь мэдэгдэхгүй байх нь хор уршигтай, заавал иргэдэд тодорхой байх ёстой гэсэн санал хэлсэн нь дэмжигдэж, хуульд дээрх байдлаар тусгагдсан юм. Нам болгоноос жагсаалтаар орж ирж байгаа 28 дэвшигчийн нэрсийн жагсаалт гэхээр тоймгүй олон хуудас цаас санал өгөх байранд сонгогч очоод хараад суух нь.

УИХ-ын сонгууль холимог системээр явагдах бол орон нутгийн сонгууль можаритор системээр явагдана. Өмнө нь УИХ-ын сонгууль нийслэлийн сонгуультай хамт явж байсныг аймаг, нийслэлийн ИТХ, УИХ-ын сонгуулийг хамтатган зургадугаар сарын сүүлийн долоо хоногийн ажлын нэг өдөр явуулахаар болов. Харин сонгуулийн жилийн аравдугаар сарын сүүлийн долоо хоногийн ажлын нэг өдөр сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгууль болохоор хуульчлав. Өөрөө хэлбэл ирэх баасан гаригаас өмнө сонгуульд нэр дэвших бодолтой байгаа төрийн албаныхан амжиж ажлаа өгөх нь. Орон нутагт сум багт намын харьяалал харгалзахгүй сонгууль явуулах тухай яриа нэлээд яригдсан ч энэ удаа хуучнаараа үлдэв. Учир нь ингэхийн тулд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага гарна.

Сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа 21 хоног байсныг ажлын хэсэг, байнгын хорооноос 14 хоног гэдгээр Их хуралд орж ирсэн ч Д.Лүндээжанцан гишүүний 18 хоног болгох санал эцсийн хэлэлцүүлгийн үеэр дэмжигдэв. Намууд санал тоолох дээр маргаж ойлголцолд хүрэхгүй удаж байсан билээ. Тэгвэл энэ асуудал дээр нэгдсэн байр суурьтай болж чадсан учир нь саналын хуудсыг тоолохдоо хар машинаар тоолсны дараа дахин гараар текникийн тооллого хийнэ. Энэ тооллогыг хуульд 24 цагийн дотор гэж зааж өгсөн байгаа. Энэ нь тавин хувийг сугалаагаар санамсаргүй байдлаар сонгон хар машины саналтай тулгана гэсэн үг. Ингэхдээ намуудын болон бие даагч, иргэдийн төлөөллөөс бүрдсэн хүмүүс хяналт тавих юм.

Сонгуулийн сурталчилгаа хийх хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд сонинг оролцуулахгүйгээр хуулийн төсөл хийсэн байв. Үүнийг төсөл санаачлагчид “Бусад гэсэнд сонин ч бас багтсан” гэж тайлбарлаж байсан. Үүнийг сонин хэвлэлийнхэн болон Д.Сарангэрэл нарын зарим гишүүн эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлсэн. Д.Сарангэрэл “Монголын ард түмний төрийн эрх барих эрхээ хэрэгжүүлэхэд тус дэм болдог, сонголт хийхэд нь том зэвсэг болдог хэрэгсэл бол сонин. Сонин бол айлаас айл руу, сумаас сум руу, багаас баг руу очдог том зэвсэг. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн анхдагч зэвсэг. Гэтэл өнөөдөр сонгуулийн сурталчилгаанд сонинг оруулахгүйгээр хуулийн төсөл хийсэн байна” гэж хэлж байсан билээ. Сонгуулийн хууль хэлэлцэх явцад Н.Энхболд, Р.Бурмаа нар хуульд сонин гэж нэмж томьёолол оруулж, энэ нь чуулганы нэгдсэн хуралдаанд орж ирснээр дэмжигдэв. Хуульд сонгуулийн сурталчилгаанд сониныг оруулахыг дэмжээч гэж хэлж байсан Д.Сарангэрэл гишүүн ч хууль батлах явцад сониныг сонгуулийн сурталчилгаанд оруулж ирж батлуулсандаа тусгайлан талархлаа илэрхийлж байлаа. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон сошиал, бусад байдлаар тухайн нэр дэвшигчийг гүтгэсэн мэдээ материал цацсан тохиолдолд сонгуулийн үед Эрүүгийн хуулиар бусад үед Зөрчлийн хуулиар зохицуулах аж.

Энэ удаагийн Сонгуулийн хуулийн бас нэг онцлог нь Ерөнхийлөгчийн, Орон нутгийн, УИХ-ын сонгуулийн хуулиуд байхгүй болж, Сонгуулийн нэгдсэн нэг хуультай болж байгаа юм.

Мөн санал өгсөн сонгогчдын 28 хувийн босгогүй болох буюу сонгогчдын 28 хувийн санал аваагүй байсан ч ирц хүрээгүй гэж сонгуулийг дахин явуулахгүй байх өөрчлөлт оруулж байгаа юм байна. Саналын хуудсанд намуудын нэрсийн дараалал Дээд шүүхэд бүртгэгдсэн он сар өдрийг баримтлан тухайн нам, түүний нэр дэвшигч гэсэн дарааллаар бичигдэнэ.

Сонгуулийн санхүүжилт, хандивын үйл ажиллагаа шилэн дансны зохицуулалтад орно. Хандив өгөх хэмжээнд өөрчлөлт ороогүй ч сонгуульд өрсөлдөх улс төрийн нам, нэр дэвшигчийн санхүүжилтийг тодорхой байлгах үүднээс хандивлагч байгууллага, хувь хүн хуулийн этгээдийн өгөх хандивын хэмжээ, нэр хаягийг тодорхой зааж өгөх юм байна. Мөн Сонгуулийн ерөнхий хороо хяналт тавьдаг байсан бол одоо Аудитын байгууллага хяналт тавихаар тусгажээ.

Сонгуулийн өдрөөс 24 цагийн өмнө бүх самбар, сурталчилгааны зурагт хуудас, намын туг далбааг авах ёстой байдаг өмнөх хуулийн заалт энэ удаа өөрчлөгдөж орж ирсэн. Сонгуулийн өдөр ч сурталчилгааны самбар, туг дарцаг, зурагт хуудсыг авахгүй байж болохоор хуульд оруулж өгчээ. Мөн сурталчилгааны самбарыг хувь хүн, байгууллагаас түрээслэхгүй бөгөөд нийтийн эзэмшлийн талбайд үнэ төлбөргүй самбараа байрлуулах юм байна. Сонгуулийн ямар нэг маргаан гарахад сунжирч, хоёр гурван жилийн хугацаа авахдаа тулдаг бол үүний хугацааг зааж өгч, 60 хоног буюу хоёр сарын хугацаанд шийдвэрт хүрч болохоор болсон. Энэ мэтээр Сонгуулийн хууль удаан хугацаанд яригдсаны эцэст нэлээдгүй өөрчлөлт оруулан баталсан юм.