Хүмүүнлэгийн Ухааны Их сургууль, академич Б.Чулуундорж
“Pure mathematics is, in its way,
the poetry of logical ideas.
Алберт Энштейн”
Монгол хүн эх хэлээ болон гадаад хэлийг эзэмших, сэтгэн бодох механизмыг судлах нь хэл сурах, сургахаас эхлээд хиймэл оюун бүтээх үйл явцад холбогдох нэн чухал асуудал болж байна. Энэ чиглэлээр Хүмүүнлэгийн Ухааны Их сургууль дээр орчин үеийн тархины цахилгаан бичлэгийн дижитал аппарат бүхий тархи судлалын лаборатори байгуулан судалгааг хийж байна. Судалгааны зарим үр дүнг АНУ, Английн эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд нийтлүүлж, Канадад олон улсын хуралд илтгэсэн.(Global Journal of Human-Social Sciences.Arts & Humanities-Psychology. A. Volume 14/3. 2014. USA, British Journal of applied science and technology. 2015. UK)
Сүүлийн үед өндөр хөгжилтэй орнуудад тархины энерги, хэлний сэтгэлгээг судлахад квантын онолыг хэрэглэх болжээ. Хэлний сэтгэлгээний хийсвэр бүтцүүд, мөн тэдгээрийн илэрхийлэл болох үг, өгүүлбэр, текстийн бүтцийг квантын түвшинд тайлбарлах саналыг эрдэмтэд дэвшүүлж байсан. (Пенрозе. Р. The Emperor’s Mind.Oxford.1999). Хүний хэлний сэтгэлгээ нь нейроны сүлжээнд суурилан олон хэмжүүрт орон зай, цаг хугацааны орчинд хамаарах учир статик болон динамик шинжийг хослон илэрхийлж байдаг нь квантын санааг хэл шинжлэлд хэрэглэх нэг суурь болдог. Квантын үзэл онолын хүрээнд авч үзвэл хүний хэлний сэтгэлгээ нь тасалдах ба үл тасалдах чанартай, зүйрлүүлж хэлбэл хэлний сэтгэлгээг долгион-бөөмсийн хоёрдмол шинжтэй гэж үзэж болно. Иймээс хэлний сэтгэлгээний судалгаанд нөхөх зарчим, их онолч В. Гейзенбергийн санааг хэрэглэх боломж ч байдаг. (В. Гейзенберг. The development of quantum mechanics, Нобелийн шагнал хүртэхэд уншсан лекц. 1933.Стефан Хавкинг. 2011. The dreams that staff is made of).
Тархи судлалын талаас авч үзвэл их эрдэмтэн Ч.Хомскийн (Ч.Хомский. Синтаксические структуры. М. 1956) дэвшүүлсэн гүн бүтцийн цаад суурь нь ментал бүтцүүд болох юм. Квантын онол нь хэлний сэтгэлгээний ментал бүтцүүдийн хооронд олон төрлийн хүчин үйлчилж байдгийг судлан тогтооход шинэ боломжийг нээнэ. Хэлний сэтгэлгээг судлахад квантын онолын зарим санааг тусган хэлний хийсвэр ментал бүтцүүдийн мөн чанарыг тодорхойлоход математик аргыг хэрэглэх нь бидний шаардлага болж байна.
2. Үгийн утгын тухай
Үгийн утга буюу үнэлэмжийг векторын (скалярын) оронд хамааруулан тодорхойлох нь харьцангуй шинэлэг хандлага болно. Судлаачдын бичсэнээр өгүүлбэр дэх үгсийн дараалал нь хэлний сэтгэлгээнд цаад бодит объектийн дотоод ба гадаад шинжийг тусгадаг. Энэ нь хэлний ментал бүтцүүдийн тасалдах ба үл тасалдах шинжийн харилцан нөхөх чанартай ч холбогдоно. Үгийг нэг хэмжүүрт, цаашилбал 2-3 хэмжүүрт оронд авч үзэх нь үгийн хоорондын шууд ба дам, семантик ба прагматик холбогдол, энэхүү холбогдлыг илэрхийлэх хүчнүүд, тэдгээр хүчний үйлчлэх зайг тодорхойлох арга зүйн боломжийг нээж байна. Үг нь хэрэглээнд ороогүй үедээ потенциал үнэлэмж (утга)-тай байх учир статик түвшинд үгийг скаляр оронд авч үзэх боломжтой санагдана. Харин үг нь өгүүлбэрт орсон нөхцөлд векторын оронд хамаарна. Ингэхлээр өөр өөр түвшинд хэрэглээнд орсон үгийн төлөвийг математик аргаар тодорхойлоход долгионы функцийн (Ψ) санааг хэрэглэж болох юм.
Хүний бодол санааны болон тархины энергийн холбогдлыг өргөн утгаар нь авч үзвэл цахилгаан соронзон оронтой төсөөтэй орон хүний сэтгэлгээний орчинд үүсдэг тухай асуудал хөндөгдөнө. Өгүүлбэрт, текстэд үгийн үнэлэмж (утга) нь үгийн байрлалаас хамаардаг учир үгсийн хоорондын семантик (өргөн хүрээнд прагматик) холбогдлыг ментал сэтгэлгээний орон зайд таталцлын үзэгдэлд хамааруулах санаа ч эндээс төрнө.
Бодомжийн гол тулгуур болох предикат ба субъект, бодомжийн энгийн илэрхийлэл болсон өгүүлбэрт үйл үг ба нэрийн холбогдлыг таталцлын ойлголтод хамааруулан үгийн үнэлэмж (V1, V2, Vn гм) ба үгсийн хоорондын зай -н холбогдолд тулгуурлан тооцоолж болох санагдана. Энэ нь тэдгээр үгсийн /предикат ба субъектийн/ хоорондын таталцлын хүчийг тодорхойлох томъёоллыг л боловсруулах нэгэн хувилбарын тухай санал төдий юм. Энэхүү санаа нь хэл судлалд өгүүлбэрийн тулгуур субъект ба предикат, текстэд бол гол сэдэл ба түүний тодорхойлолтын хоорондын холбогдол, шинжлэх ухааны ойлголтоор бол когеренцийг тодорхойлоход ач холбогдолтой юм.
3. Бодит юм, үйл ба түүний шинж
Бодомжийн түвшинд юм ба түүний шинж, үйл хөдлөл ба түүний хэв маяг нь формал түвшинд нэр үг ба тэмдэг нэр, үйл үг ба дайвар үг гэх мэтийн бүтцүүдээр илэрдэг. Ингэхлээр юм ба түүний шинж, үйл хөдлөл ба түүний төлөвийг илэрхийлэх үгсийн холбогдлыг тодорхойлох нь дээр өгүүлсэн субъект ба предикатын холбогдлыг тодорхойлохоос ялгаатай байна. Үгсийн хоорондын зай, шинж, холбогдох хүч, харилцан нөлөөлөл өөр учир энэ байдлаас хамааран Эвклидийн болон Менковски, Хауздорфын орон зайн ойлголтыг хэрэглэх боломжтой. Юм ба түүний шинжийг илэрхийлсэн “жижиг хар машин, товч цэгцтэй ярих, сурах чадвартай хүү” гэх мэт хэллэгүүдэд үгсийн хоорондын холбогдлыг тодорхойлоход Пифагорын теоремыг хэрэглэх боломж сонирхол татаж байгаа юм.
Энд “шинэ хар, товч-цэгцтэй, сурах чадвартай” гэсэн шинжүүдийн илэрхийлэлийг үзэхэд хэмжээ (жижиг) ба өнгө (хар) гэсэн шинжийн тухайн объектод холбогдох байдлыг энэхүү теоремоор тайлбарлахад илүү дөхөм санагдана. Гэхдээ юм, үзэгдэл ба тэдгээрийн шинжүүдийн холбогдлыг скалярын үржвэрийн аргаар илэрхийлэх нь илүү зохистой юм. Тухайлбал, нэг юм, үзэгдэлд хамаарах ижил төрлийн шинжүүдийг скалярын үржвэрийн аргаар илэрхийлж болно: шар, улаан, ногоон бөмбөлөг.
Векторыг нэмэх аргаар юм, үзэгдлийн өөр өөр шинжүүдийн нийлмэл үнэлэмж (утга)-ыг тодорхойлох боломжтой юм. Өгүүлбэрийн түвшинд тэмдэг нэрсээр илэрхийлэх юм, үзэгдлийн шинжүүдийг хэлний мэдрэхүйн түвшинд скаляр долгион байдлаар тодорхойлох боломж байна. Судлаачдын тэмдэглэснээр хүн юмны өнгийг хэмжээнээс түргэн мэдэрдэг байна. Тэгэхлээр юмны өнгө, хэмжээ, хэлбэр, хийцийг илэрхийлэх тэмдэг нэрсийг ямар дараалалтай хэрэглэж байгаа нь хэлний сэтгэлгээний нийтлэг ба онцлог талыг харуулна. Тухайлбал, дээрх “төмөр хаалгатай модон хашаа” гэдэг өгүүлбэрийг англи, орос хэлээр орчуулахад үгсийн дараалал нь өөрчлөгдөнө. Гэтэл бодит байдал дээр тэрхүү байшингийн дүр зураг хүн бүрт адил харагдана. Ийм онцлог бусад хэлэнд ч (high diving – прыжок в воду) нийтлэг байдаг. Ийм хэллэгүүдийг комплекс скалярын, улмаар векторын оронд хамааруулан тайлбарлавал сонин болно.
Семантик үнэлэмжүүдийн нийлэмжийг интеграл утгаар нь векторын үржвэр, хос үржвэрийн аргаар тодорхойлох боломж байна. Монгол хэлэнд “Залуу судлаач” гэдэг хэллэг нь “нас, туршлага, шинэ эрч хүч, шинэлэг санаа” гэсэн үнэлэмжүүдийг агуулж байна. Тухайлбал, “хар цамц, хар шөл, хар санаа” гэдэг хэллэгүүдийн семантик ба прагматик утгыг үнэлэмжийн нийлэмж байдлаар тодорхойлоход хоёр өөр хувилбар байж болно: Векторын үржвэр-хар цамц, векторын хос үржвэр-хар санаа. Сүүлчийн жишээг семантикийн суперпозицид хамааруулж болох юм.
4. Суперпозиц ба семантик хувиргал
Хэлний метафор нь шугаман бус сэтгэлгээний илэрхийлэл болохын хувьд квантын тархин дахь суперпозицийн үзэгдлийн нэг илрэл гэж хэлж болохоор байна. Векторын үржвэрийн аргаар үйл ба үйлийн объект (үйл үг ба нэр)-ийн холбогдлыг илэрхийлэхэд суперпозиц үүсэх нөхцөл нь семантик хувиргал (трансформац)-тай холбоотой, улмаар семантик ба прагматик хүчний хавсарсан нөлөөллөөс хамаардаг болох нь тодорхой илэрдэг.
Тухайлбал,
Ийм төрлийн зарим хэллэгт үйл үг ба нэрийн (хар авах)холбогдол,нягтралын зэрэг ньсемантик давамгайлсан суперпозицийн илрэл болно. Харин “ширээ булаалдах (ширээ-албан тушаал), толгой угаах (толгой-бодол санаа)” хэллэг ньсемантик, прагматикийн хавсарсан суперпозицийн илэрхийлэл болно. Суперпозицод хамаарах ийм хэллэгүүдийг векторын үржвэрийн аргаар тайлбарлаж болно.
Суперпозицийн үзэгдэл нь улмаар төрөл бус хэлэнд өөр өөр тайлбартай байдаг нь юм, үзэгдлийг хэлээр илэрхийлэх, ойлгох механизм нь сэтгэлгээний олон хэмжүүрт орон зайд хүн координатын ямар системийг сонгосноос хамаардаг болохыг харуулна (Од харвах. Звезда упала. А star is falling).Үүнээс үүдэн хэлний сэтгэлгээний координатын хүрээнд ментал хувиргалыг тодорхойлох, энэ үндсэн дээр хэлний семантик хувиргалын сэтгэхүйн механизмийг тайлбарлахад ковариант ба контравариант векторыг хэрэглэх нь сонин үр дүнд хүргэхээр байна.
х х х
Хэлний ментал болон формал бүтцүүдийн холбогдлыг судлахад векторын аргыг хэрэглэх нь хүний хэлээр бодит юм үзэгдлийг маппинг хийх сэтгэлгээний механизмийг судлах, ассоциатив сэтгэлгээний нийтлэг болон онцлог талыг төрөл бус хэлний түвшинд тодорхойлоход онол, арга зүйн шинэ хандлага болно. Энэ чиглэлийн судалгаа нь Монголд нейро хэл шинжлэлийг хөгжүүлэх, хэлний согогыг оношлох арга зүйг боловсронгуй болгоход ч ач холбогдолтой юм. Хэлний сэтгэлгээнд ментал бүтцүүд координатаа даган хувирах, эсвэл сөрөг хувирах байдлын судалгаа нь хэл шинжлэлд төдийгүй хиймэл оюун бүтээх, хэлний шугаман бус сэтгэлгээг “програмчлах” асуудалд хамаарна. Энэ бол одоохондоо бидний чадлаас хэтэрсэн ажил мэт санагдах боловч энэ санааг цаашид боловсруулж хэрэгжүүлэх чадвартай залуу судлаачид байгаа гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй юм. Ийм ч учраас энэхүү хялбаршуулсан өгүүлэлийг хэл шинжлэлийн тэргүүлэх шинэлэг чиглэлийг Монгол оронд хөгжүүлэх сонирхол эрмэлзлэл бүхий залуу судлаачдад зориулан бичлээ.