УИХ-ын гишүүн Р.Амаржаргалтай ярилцлаа.
-Улс төрийн хамгийн сүүлийн үйл явдал бол Ерөнхийлөгч Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан явдал. Та ямар байр суурьтай байдаг юм?
-Наадах чинь их ярвигтай асуудал. Монголын нийгмийг хоёр хуваачихлаа шүү дээ. Нэг хэсэг нь хоригийг хүлээж авах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Нөгөө хэсэг нь явуулах нь зүйтэй гэж байна. Би бол Монгол Улсыг хувааж талцуулсан ямар ч асуудлыг дэмждэггүй. Талцуулаад, хэрэлдүүлээд, наана цаана нь оруулж байгаа бол шийдэл биш, асуудал болж буйн илрэл. Төр засгийн тэргүүнд сууж байгаа хүмүүс шийдэл олж, түүнийх нь дагуу улс нийгэм нь явах учиртай шүү дээ. Гэтэл шийдэл болж байгаа юм байхгүй, харин ч асуудал нэмж байгаа нь харамсалтай. Би сүүлийн хорин хэдэн жил батлагдсан Өршөөлийн хуулиудын ихэнхэд нь гар бие оролцсон. Энэ удаагийнх шиг ийм замбараагүй, дуулиан шуугиантай Өршөөлийн хууль гарч байсныг санахгүй байна. Урьд нь асуудлыг маш чанд үзэж харж судлаад, шийдвэрээ гаргачихаад УИХ-д оруулж албажуулдаг байсан. Тийм учраас хэл ам багатай, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд ч маш хурдан шуурхай хийж хэрэгжүүлж болдог байсан. Өнөөдөр ороод ирсэн зүйлээ хар. Нэг л их хууль баталлаа гэдэг. Нөгөөх дээр нь хориг тавьчихсан, тэр хоригийг нь хэзээ хэлэлцэх гэж байгаа юм бүү мэд. Өнөөдөр энэ хууль нь явж байгаа юм уу, явахгүй байгаа юм уу. Асар их хүлээлт тал талд нь байдаг.
Үнэхээр төрийн өршөөлийг хүртэх ёстой нэг хэсэг байж болно шүү дээ. Тэр хүмүүс горьдлого тавиад л сууж байгаа. Гэтэл хууль нь хэрэгжих ч юм уу, үгүй ч юм уу бүү мэд. Нэг хэсэг нь төрийн өршөөлөөс бүр хол байх ёстой юм. Огт хамрагдах ёсгүй.
Гэтэл тэр хүмүүс нь завших гээд сууж байдаг. Энэ удаа бол туйлын зохион байгуулалтгүй, туйлын хариуцлагагүй, туйлын замбараагүй хэрэгжүүлсэн. Энэ бол манай өнөөгийн төрийн байж байгаа нүүр царай. Бид иймэрхүү л нүүр царайтай байгаа юм.
Аливаа асуудал нийгмийг бужигнуулах учиргүй, нийгмийг нягтруулж байх ёстой. Та нар ажигласан бол 2012 оны сонгуулиас хойш УИХ-аас гаргаж байгаа шийдвэрүүд дандаа нийгмийг бужигнуулж байна. Шоргоолжны үүрийг эвдэж байгаатай адилхан л юм хийгээд байна шүү дээ. Цэвэрлэж цэгцлэх, янзлах юм байдаг л байх. Гэхдээ дандаа дутуу дулимаг бодсон, хагас дутуу үсчиж харайсан, өнгө мөнгө дагуулсан юмнууд болоод байна. Тэр утгаараа Өршөөлийн хууль бас л ийм дүр төрхтэй болчихлоо. Энэ бүгдэд үнэхээр сэтгэл дундуур яваа. Би цаад агуулга руу нь орохгүй, зөвхөн хэлбэр, зохион байгуулалт талаас нь харахад иймэрхүү байна. Цаашаа орвол зөндөө юм бий байх. Миний мэдэрч байгаагаар бол энэ асуудал УИХ дээр нэлээн ярвигтай, төвөгтэй асуудал болох юм шиг байна.
-Хоригийг та дэмжих үү. Хоригийг дэмжсэн гишүүнээ АН ирэх сонгуульд өрсөлдүүлэхгүй гэсэн барьцаа ярьж байна гэсэн?
-Би тийм юм тоодоггүй шүү дээ. Хэн нэг хүн намайг иймэрхүү юмаар барьцаалдаг нас, цаг өнгөрсөн. Би хэн нэгнийг ингэлээ, тэглээ гээд түүнээс нь айгаад явдаг хүн биш. Миний хувийн байр суурь бол Ерөнхийлөгч хоригоо тавьчихсан байгаа юм байна. Асуудал нь ороод ирэг, тал бүрээс нь нухацтай хэлэлцье. Тэгээд эцсийн дүндээ Монгол хожих ямар арга зам байна. Түүнийг хайя. Хэн нэгэнд таалагдах гээд мэдэгдэл хийгээд байх сонирхол алга.
-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулиар далд эдийн засгийг ил болгоно гээд байдаг. Үнэхээр далд эдийн засгийг ил болгох юм уу?
-Энэ хуулийг анхны хувилбараар нь хэлэлцэж байхад би “Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль чинь тун цөөхөн хүний эрх ашгийн асуудал шүү. Хэсэг нөхөд энд тэнд баахан юм нууж хаасан, хулгайлсан юмнуудаа ил гаргах гэж байна. Түүнийг нь гаргачихаад дараа нь ямар нүүрээрээ олны нүүр рүү харж шударга ёс ярих вэ” гэж хэлж байсан. Үүнийг бодвол Татварын өршөөлийн хууль нь хамаагүй дээр байсан юм. Ядаж тооны хувьд ч олон хүнийг хамарна, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид хамрагдах боломжтой байсан.
Миний байр суурь бол Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай биш, Татварын өршөөлийн тухай хуулийг гаргахыг дэмжиж байсан. Гэтэл өнөөдөр татварын өршөөлийн хууль нь Эрүүгийн өршөөлийн хууль болж хувираад, Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих хуулийн нэрээр их олон хүний нүглийг дарж өгөх гэж байна.
Манай нийгэмд хамгийн үгүйлэгдэж байгаа зүйл бол хариуцлага. Миний сүүлийн нэлээд хэдэн жил ярьж байгаа зүйл. Ямар сайндаа та нар хариуцлага тооцож чаддаггүй юм бол би хариуцлагыг чинь үүрье гээд УИХ-ын гишүүнээс гаръя гэж мэдэгдсэн шүү дээ. Өчнөөн хариуцлагагүй үйлдэл хийчихээд хариуцлагаас бултсан хүмүүсийн толгойг илж, та нар ингээд хулгай зэлгий хийгээд бай, нуугаад бай, хаагаад бай, луйвардаад бай, шулаад бай, дээрэмдээд бай. Тэр бүгдийг чинь ингээд сайхан ил тод гэдэг гоё нэр томьёогоор өршөөгөөд өгчихдөг юм. Санаа зовох юм байхгүй. Үргэлжлүүл гэж хэлж байгаатай адилхан болчихож байгаа юм.
-Ерөнхийлөгч Эдийн засгийн ил тод байдлын хуульд хориг тавиагүй байж Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан нь шударга зүйл мөн үү?
-Би Ерөнхийлөгчийн юу бодож байгааг мэдэхгүй учраас өмнөөс нь ярьж чадахгүй. Зүгээр Ерөнхийлөгч уг нь зөв асуудал тавьсан гэж бодож байгаа. Гэхдээ нэгдүгээрт цаг үе нь хэр оновчтой байсан юм бол, хоёрдугаарт, тавьсан хэлбэр нь хэр оновчтой байсан бол гэж бодож байна.
Ний нуугүй хэлэхэд үнэхээр энэ асуудлыг барьж аваад шийдье гэж бодсон бол ямар саран дээрээс буусан хүн биш. Өршөөлийн хууль гаргах гэж байна, татварын өршөөл, эдийн засгийн ил тод байдлын тухай гээд сүүлийн нэг жил яригдлаа шүү дээ. Өршөөлийн хууль бол бүр 2012 оноос, энэ хэсэг нөхөд УИХ-д орж ирж суугаад л ярьсан асуудал шүү дээ. Ерөнхийлөгч үүнийг мэдэж байсан. Үнэхээр асуудлыг зөв зүйтэй шийдье гэсэн бол ярьж байх үед нь шийдлийг нь олоод нийгмээ хагалж бутаргачихгүйхэн шиг явуулах ёстой байсан байх. Одоо ийм болчихсон хойно нь гэнэт гарч ирээд, юу болсон бэ гэсэн маягтай байгаа нь олны итгэл төрүүлэхгүй байгаа юм л даа. Асуудлыг шийдье гэсэн сонирхол байна уу, эсвэл популизмаа хийгээд байна уу гэж хараад байна. Тэр хэмжээгээрээ ярьж, хэлж байгаа зүйлийнх нь үнэ цэн унаад байна.
-Монгол Улс өрийн дарамтад орлоо. Гадаад нэр хүнд навс уналаа. Валютын ханш, төсвийн алдагдал гээд аюулын харанга дэлдсэн асуудлууд олон байна гэж ярьцгаасаар л байна. Эдийн засгийг сэргээхийн тулд нэн тэргүүнд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?
-Эдийн засаг хэцүү байна гэж бүгд яриад л байна. Ч.Сайханбилэгийг Ерөнхий сайдаар томилогдсоноос хойших хугацаанд би эдийн засаг, төр засагтай холбоотой асуудлаар бараг яриагүй. Энэ нь аминдаа дэмжиж байгаа хэрэг байхгүй юу. Сайн ч бай, муу ч бай, шинэ засаг гараад ирлээ, бас яадаг ч бол гэсэн горьдлого төрж байна шүү дээ. Залуу хүн юм, юм хийж магадгүй, арай өөрөөр ажиллаж магадгүй гэсэн. Одоо зургаа долоон сар өнгөрлөө. Итгэл байхгүй болсон. Би бол эднээс юм горьдохгүй байгаа. Яаж ийж байгаад салгануулаад сонгуульдаа хүргэчих юмсан гэх бодол төрж байна. Түүнээс сүрхий юм хийгээд өөрчлөөд аваад явна гэж байхгүй байх.
Зургаа, долоон сар боллоо туугаад тавьчихлаа. Энэ хугацаанд юу хийсэн бэ гэхээр унаган мэргэжлийнхээ дагуу л ажлаа хийлээ шүү дээ. Ерөнхий сайд маань пиараа л хийлээ. Бодит ажил бол явсангүй. Зургаа долоон сарын дараа үүнийг нь хэлэхэд болно байх гэж бодож байна. Ажил явахгүй байгаа бол буг болоод суугаад байх хэрэг юу байна. Үнэхээр л эх орондоо хайртай, тийм л өндөр ухамсартай юм бол хурдхан явах л хэрэгтэй шүү дээ. Урьд нь ч би хэлж байсан. Ажлаа хийж чадахгүй хүн байгаа бол нэг өдөр ч, нэг цаг ч битгий байлга. Хурдан явуул. Чаддаг хүн нь орж ирэг. Ердөө л энэ. Өөр асуудал байхгүй.
-Тэгэхээр яах ёстой юм?
-Юм эзэнтэй байх ёстой. хэн нэг хүн тодорхой ямар нэг ажлыг хариуцах ёстой. УИХ хууль тогтоох ажлаа хариуц. Хуулийнхаа хэрэгжилтийг хянаад сууж бай. Гүйцэтгэх засаглал Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хуулийн хэрэгжилтийг хариуцна гээд Үндсэн хуульд заачихсан байгаа. Энэ ажлаа л хий. УИХ нь хийх ёстойгоо, Засгийн газар нь хийх ёстойгоо хий. Аль алиндаа шаардлага тавь. Үүнээсээ эхэл.
Гүйцэтгэх засаглал хуулийн хэрэгжилтийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хариуцна. УИХ энэ ажлаа хий. Засгийн газар өөрийн хүлээсэн үүргээ биелүүл.
Үүнээсээ эхлэх ёстой. Маш энгийн зүйл. УИХ шаардлагаа тавьж чадахгүй байна шүү дээ. Одоо байж байгаа байдлаа хар. Энэ УИХ юу хийгээд сууж байгаа юм бэ. Зун хуралдаад байгаа ч юм шиг, үгүй ч юм шиг. Ээлжит бус чуулган зарлаад байгаа ч юм шиг зарлахгүй байгаа ч юм шиг. Зарлаад хуралдуулахдаа Эрүүгийн хуулийг өөрчилнө энэ тэр гэж байсан сүүлдээ больчихлоо шүү дээ. Эцэстээ зургаан сайдыг явуулсан, явуулаагүй гэсэн байдалтай тулгарч үлдлээ.
Засгийн газар юу хийгээд байгаа юм бүү мэд. Эдийн засгийн өнөөдөр тулгамдаад байгаа асуудал гэхээсээ хамгийн наад зах нь хүн бүр суурь суурин дээрээ байх ёстой. Суудал суудал дээрээ суух ёстой. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо хэзээ ч гүйдлээ олохгүй. УИХ, Засгийн газар нь байр суурин дээрээ байж чадахгүй байхад ажил хийж байгаа яам гэж байхгүй шүү дээ.
Зургаан сайдыг нөхөн томилоод асуудал шийдэгдэх үү. Маш эргэлзээтэй. Шинээр гарч ирэх зургаан сайд явсан зургаан сайдаасаа илүү байх уу гэдэг нь бүр эргэлзээтэй.
Гуравдугаарт, зургаан сайдыг нөхөөд нөхөөстэй Засгийн газар явлаа гэхэд энэ нь хэр удаан үргэлжлэх вэ гэдгийг хүмүүс яриад эхэлчихлээ. Үүнд хүлээлт бий болчихсон төр засгийн нэр хүнд байхгүй болчихсон, гүйцэтгэх засаглалын нэр хүнд шалдаа уначихсан тохиолдолд юун эдийн засгийг босгох асуудал яриад байна вэ. Тэр чинь байхгүй. Хамгийн түрүүнд хийх асуудал бол бүтэц зохион байгуулалтыг бэхжүүлж олны итгэл даах чадвартай зангарагтай хүн гарч ирэх ёстой. Тэгж байж хаана хэн нь эзэн юм бэ юугаа хариуцаж байгаа юм бэ гэдгээ маш тодорхой болгож байж дараа нь макро микро эдийн засгийн асуудлуудыг ярих ёстой.
Өнөөдөр ний нуугүй ярихад энэ нэг замбараагүй эцэс төгсгөлгүй байдал чинь элдэв янзын ашиг сонирхолтой хүмүүст маш хэрэгтэй байна. Үүний цаана яагаад ийм байдалд орчихоод байна, асуудал нь зургаан сайдыг явуулахдаа байгаа юм уу эсвэл өөр ямар нэг учир шалтгаан байна уу гэдгийг бид харах ёстой. Тэр учир шалтгаан нь үндсэндээ Тавантолгой шүү дээ. Тавантолгой дээр бизнесийн улс төрийн бүлэглэлүүд бий болчихоод хамгийн том юмаа хэн нь эзэмших вэ гэдэг дээр үзэлцээд байна. Ердөө л энэ. Би хэрвээ эзэмшихгүй бол чамайг эзэмшүүлэхгүй гэж нэг нэгнийгээ барьцаалаад хаагаад чөдөрлөөд боогоод явж байна. Ийм зүйл чинь энэ нийгмийг явуулахгүй л дээ. Чоно борооноор гэгчээр том том бүлэглэлүүд хоорондоо үзэлцэж байхад дундуур нь жижиг жижиг цөөвөр чононууд хажуунаас орж ирж хазаж, жаахан юм авч сайд болох гээд үзээд байна. Жижиг луйварчдын л асуудал.
Амаржаргал өнөөдөр шүүмжлээд сууж байна гэх байх. Гэхдээ би шүүмжлээд байгаа юм биш гарцыг нь хэлж байна. Гарц нь юу юм бэ гэхээр энэ улс, энэ засаг чинь эзэнтэй болох ёстой. Чадаж байгаа хүнээ ажиллуул, чадахгүй байгаа бол хурдхан шиг зайлуул. Ингэж байж юм эхэлнэ. Ингэж байж төсвийн бодлогоо тэлэх үү, хумих уу, мөнгөний бодлогоо нэмэх үү хасах уу, ханш, инфляцийг яах уу гэдгийг дараа нь ярина. Би шийдлийг нь маш тодорхой хэлж байна. Чадахгүй байгаа бол нэг минут ч битгий байлга. Үүнийг Засгийн газрын хэмжээнд хүртэл ярих ёстой.
-Засгийн газар огцрох ёстой гэсэн үг үү?
-Би бол тэгж л үзэж байна.
-Одоо Засгийн газар огцроод байдал дээрдэх үү?
-Энэнээс дордуулах юм уу.
-УИХ тарах талаар яриа гараад байсан?
-УИХ тарах тухай асуудал гарсан байна лээ. Хэд хэдэн хүн мэдэгдэл хийсэн байсан. Би түүнийг анзаарсан. Төрийн тогтолцоогоо та нар хэр зэрэг сайн ойлгодог эсэхийг би хэлж мэдэхгүй байна. Хамгийн тогтвортой байх ёстой институц нь УИХ. Засгийн газар хэд ч өөрчлөгдөж болно. Тэр чухал биш. Төрийг тогтвортой байлгаж байгаа УИХ бүрэн хугацаагаараа ажиллаж байж дараа дараагийн УИХ руу шилждэг зарчим байвал сайн. Тийм учраас УИХ-ыг тараая гэж түүн рүү түлхэж байгаа хүмүүсийг би сайшаахгүй байгаа.
УИХ-ын ажиллагаа төгс төгөлдөр бус шүүмжлэл дагуулж байгаа нь үнэн. Үүн дотор түрүүний миний шүүмжилж ярьсан зүйлүүдийн гол хүмүүс нь энэ дотор сууж байгаа. Наполеоны хэлсэн нэг үг байдаг. Мөнгө бол үнэртдэггүй юм. Мөнгөнд эх орон байдаггүй юм. Тиймээс мөнгөтэй хүнийг улс төр рүү битгий оруулж бай гэж. Мөнгөтэй хүмүүс эх оронгүй хүмүүс, тийм ч учраас зарим нь цээжээ маш их дэлддэг байх. Би хязгааргүй их эх орондоо хайртай гэж. Үнэн хэрэг дээрээ мөнгөнд эх орон байхгүй. Тэр хүмүүс энд орж ирэхээрээ ямар гай болдгийг эрх биш харсан байх. 2016 оны сонгуулиар манай ард иргэд 25 жил сонгуульд оролцлоо, эрх биш гадарлах хэмжээндээ хүрсэн байх гэж бодож байна. Тэгэхээр бас зөв сонголт хийх байх гэж горьдож байгаа. Ямар ч байсан УИХ-ыг тараая гэдэг гайхамшигтай шийдэл биш. Үүнийг дэмжээд өөгшүүлээд байх зүйл биш.
-АН Монгол төрийг уландаа гишгэж байна гэж ярих юм?
-Ганц АН биш. Энэ улстөрийн намууд бүгд шүү дээ. 2000 оноос хойших үйл явдлыг аваад үзвэл МАХН тэр үеийн Засгийн газар барьж байсан, үндсэндээ 76:0 байсан шүү дээ. 72 нь МАХН, нөгөө намууд нь нэг суудалтай байсан. Тэгэхэд гишгэж эхэлсэн. Төрөөр тоглож эхэлсэн. Тэр дэд сайд гэдэг албан тушаалыг 500 сая төгрөгөөр үнэлээд энэ албан тушаалуудыг бий болгож эхэлсэн. Бүх зүйлийг мөнгөн хэлбэрт оруулсан. Үүнийг өнөөдөр хүмүүс ярихгүй л байгаа болохоос маш их зүйл тэр үеэс эхэлсэн. Манайхан муу зүйлийг “төгөлдөржүүлэхдээ” сайн хүмүүс. Тиймээс төгс төгөлдөр рүү оруулаад явж байх шиг байна. Тиймээс би ганц АН-ыг хэлэхгүй. Аль алиныг нь хэлнэ. Улс төрийн намын том том дарга нар дээд зэргээр хувь нэмрээ оруулсан.
-Одоогийн нөхцөл байдалд АН-ын нэр хүнд илүү унасан харагдаж байна. Та ч намынхаа үйл ажиллагааг шүүмжилж байна. Тэгвэл та намынхаа гишүүнээс татгалзчихаж болдоггүй юм уу?
-Түдгэлзэж болно. Гэхдээ үнэнийг хэлэхэд би энэ намыг босгох гэж их зүтгэсэн. 2000 оны сонгуулийн өмнө би МҮАН-ын дарга байж байгаад тараад 5-6 болсон байсан намыг нэгтгээд орчин цагийн нам болгоод өглөө. Үүнд нам буруутай гэхээсээ илүүтэй субъектив талын асуудлуудыг хөндөх ёстой. Намын хэдэн мянган гишүүнд чин сэтгэлээсээ ардчилсан үнэлэмжийн араас явж байгаа. Болгох юмсан бүтээх юмсан энэ улс орныг, үр хүүхдээ аятай тухтай амьдруулахсан гээд чин итгэл үнэмшлээр явж байгаа. Тэр хүмүүсийн итгэлийг хөсөрдүүлж, үгүйсгэж болохгүй. Намын нэрийг барьж арчаагүй аашилж байгаа хүмүүст бид өнөөдөр хариуцлага тооцож чадахгүй байна. Манай намын ҮЗХ ямархуу байгааг та нар надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Бусад улс төрийн намуудыг ч гэсэн хар л даа. Сая жаахан юм болонгуут МАН дотор бужигнаад эхэлж байна.
Гол нь нягтрах ёстой. Улс төрийн намуудаар дамжин төрийн үйл ажиллагаа явж байгаа тохиолдолд улс төрийн намууд цөөхөн байх ёстой. Би хоёр улс төрийн нам давамгайлсан байх ёстой гэж үздэг хүн. Манайд 20-30 нам огт хэрэггүй. Хоёр нам бие биедээ хяналт тавьж чаддаг байх ёстой. Нэг нь засгийн эрх барьж байхад нөгөөх нь ажил хэрэгчээр шүүмжлээд шударгаар явах хэрэгтэй. Тухайн үедээ өрсөлдөгчөөсөө илүү олны санаа бодлыг дагуулж явах ёстой гэж үздэг. Тэгж ч явж ирсэн.
-Та АН-аас хөөгдөж үзэж, уригдаж дарга болж үзсэн хүн. Айх зүйл одоо байхгүй. АН-ын дотоод фракциудын зөрчлөөс дотоод хүч маш их суларч байна. Ийм үед удирдлагуудтайгаа тулж ярьж үзэж байна уу?
-Фракциуд тухайн үедээ үүргээ гүйцэтгэсэн үү гэвэл гүйцэтгэсэн. Юм гэдэг чинь амьд организм. Үүргээ гүйцэтгэсэн бол одоо үеэ өнгөрөөгөөд явах л хэрэгтэй. Өнөөдрийн фракциуд шийдэл биш. Дандаа асуудал үүсгэж байна. Үүнээс татгалзана гэдэг зөв санаа. Яг цагаа тулахаар татгалзаж чадахгүй байна. Хэдийгээр албан ёсоор зарлаад байгаа ч татгалзаж чадахгүй л байна. З.Энхболд даргыг фракциас татгалзана гэж байхад нь би “За юу л бол” гэж бодож байсан. Гэхдээ юмыг яаж мэдэх вэ, гайгүй явчих болов уу гэсэн чадахгүй байна. Өнөөдөр хэдэн сайд, дэд сайд нарын асуудал дээр наймаа хийгээд өөрөө дунд нь орчихсон, наймааны гол эзэн болчихсон явж байна. Үүнийгээ том том ухаантай зүйлээр тайлбарлаад яваад байна. Бас л болоогүй байна. Бэлтгэгдээгүй л байна. Нялцгай л байна гэж хэлэх гээд байгаа юм.