Сар шинийн баяр 20 гаруйхан хоногийн дараа болох нь. Билгийн тооллын шинэ оноо угтах энэ л баяраараа бид үндэсний дээл хувцсаараа дэгжирхэн гоёдог уламжлалтай. Тиймээс үндэсний дээл хувцасны үнэ ханш ямар байгааг сурвалжлахаар “Нарантуул” олон улсын худалдааны төвийг зорилоо.
Даваа гаригт буюу өчигдөр “Сандей” худалдааны төв амардаг учраас “Нарантуул” зах хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. Тэр дундаа захын баруун хойно байрлах үндэсний дээл хувцас борлуулдаг хэсэг бүр ч их хүнтэй харагдлаа. Худалдан авагчид ихэвчлэн гэр бүлээрээ явж байсан бөгөөд эхнэр нөхрүүд өөрсдөөсөө гадна үр хүүхдүүддээ ч мөн дээл ижилсүүлэн авч байв. Жил бүрийн нэгдүгээр сарын дунд үеэс үндэсний дээл хувцасны эрэлт эрс нэмэгддэг талаар худалдагч нар хэлж байлаа. Тэдний хэлснээр өмнө нь эрэгтэй эмэгтэй дээл ганц нэгээрээ зарагддаг байсан бол өдгөө хосоороо зарагдах болжээ. Тиймээс лангуу бүрт ихэвчлэн төрөл бүрийн даавуун болон кашмерин материалтай хос дээлүүд өлгөөтэй харагдав.
Өнгөрсөн долоо хоногт хөдөөнөөс орж ирсэн Г.Содном гуайд хүү бэр хоёр нь дээл захижээ. Өөрснөө тэндээ мал хуйгаа хараад үлдэж. Тэдний өмсдөг хуучин дээлийг нь авч яваа учраас таарах эсэхэд нь санаа зовохгүй байгаа аж. Тэрээр “Хүү маань саарал, цайвар өнгийн, бор эмжээртэй дээл захьсан. Бэрдээ ч бас ижилсүүлж авна. Манайхан ч дээлийг шаггүй уран хийдэг болж шүү. Уламжлалт баяраараа үндэснийхээ дээл хувцсыг өмсөлгүй яахав. Уг нь сар шинээс урьтаад эмгэн маань өөрсдийнхөө дээлийг хийчихдэг байсан чинь жил ирэх тусам хараа нь муудаж, тэнхээ нь тамирдаад хийж чадахаа больсон. Тэгээд худалдаж авахаар явж байгаа минь энэ. Гэхдээ миний дээлийг яаж ийж байгаад өөрөө хийчихдэг юм. Залуудаа сард хэд хэдэн дээл хийчихдэг байлаа. Одоо бол ганц миний дээлтэй л зууралддаг болоод байна даа, хөөрхий. Гэсэн хэдий ч намайг цагаан сар болгоноор шинэ дээлтэй золгуулдаг юм. Манай бэр, охид дунд дээл хувцас хийдэг хүнгүй. Уг нь тиймгүйсэн бол энд юу гэж ирэх билээ” гэсээр бор саарал өнгийн кашмерин дээлийн хормойноос имэрч үзсэнээ худалдагчаас үнийг нь асуув. “Наад эрэгтэй кашмерин дээл чинь 180 мянга. Хосоороо бол 350 мянга. Өөр материалтай ч бий. Даавуун дээлүүд материалаасаа хамаарч 70-аас 220 мянган төгрөгийн хооронд үнэтэй байна даа” гэв.”Хүү маань иймэрхүү дээл захисан юм. Өөрийнх нь дээлийг аваад ирсэн юм. Энэ дээлэн дээр давхралдуулж тавиад үзчихэж болно биз дээ” гэвэл худалдагч залуу модон жижиг чингэлэг дээрээсээ огло харайн “Тэгэлгүй яахав, Болно. Алив би өлгүүрээс нь аваад энд дэлгээд өгье” гэв. Хуучин дээлнээс нь гурван хуруу хэртэй урт байв. Өвгөн “Доороос нь жаахан ахиу шуугаад бүсэлчихэд болох юм байна. Энэ дээлийг хосоор нь авчихъя. Эмэгтэйгийнх нь дээл бага зэрэг уртадна уу гэхээс бусдаар яав л гээ” гэсээр торондоо хийлгүүлж авав.
Эдэлгээ удаан, дулаан учраас хурган дотортой дээлийг иргэд ихээхэн сонирхох болжээ. Хурган дотортой дээлийг үйтэн хуар эсвэл үнэтэй торгоор гадарласан харагдав. Нэг сая 200 мянгаас сая 500 мянган төгрөгийн үнэтэй. Дунд эргэм насны нэгэн хос өөрсдөдөө таарах хурган дээл хайж багагүй явжээ. Хурган дотортой нь харьцангуй үнэтэй учраас бусад дээлийг бодвол цөөн байсан юм. Тэгээд ч даавуун, кашмерин, хөвөнтэй, доторгүй зэрэг төрөл бүрийн дээлийг захиалгаар нэгээс гурав хоногийн дотор хийчихдэг аж. Харин хурганы арьсны олдоц тааруу учраас захиалгаар хийдэггүй болохыг худалдагч нар учирлав. Нөхөр нь “Өнгө нь таалагдахаар багтахгүй юм. Биед яг таарлаа гэхээр өнгө, материал нь таалагдахгүй юм. Чамгүй өндөр үнээр авч байгаа юм чинь таалагдсан дээлээ авчихмаар байна. Хэд хоногоос дахиад ирэх үү?” гэвэл эхнэр нь “Тэгье. Гэхдээ зориод гарч ирсэн юм чинь чи ядаж дотуур нь өмсөх монгол хийцтэй даавуун цамцаа ав” гэв. Нөхөр нь ч толгой дохин тэд цамц, хүрэм зардаг тасаг руу явлаа. Тэнд дээлний дотуур өмсөх даавуун цамц мөн л материал, хийцээсээ хамаарч 20-оос 40 мянган төгрөгийн үнэтэй байлаа. Нөхөр нь ч “Тэр цэнхэр өнгөтэйг нь үзье” гэснээ нэг гараа алдлаад, цамцныхаа ханцуйтай чацуулж үзээд “Яг таарна. Уртадвал оёдолчноор хасуулчихна биз” гэв.
Том хүний дээлнээс гадна хүүхдийн дээл ч төрөл бүрийн өнгө, загвар, хэмжээтэй худалдаалагдаж байлаа. Торго, даавуугаар урласан нэгээс хоёр настай хүүхдийн дээл 25 мянган төгрөг бол гурваас таван настай хүүхдэд таарахаар нь 30-аас 35 мянга байлаа. Харин дээлнийхээ дотуур өмсдөг даавуун цамц таваас арван мянган төгрөг. Ханиад томуу ихтэй өвлийн энэ үед хүүхдээ тэр бүр дагуулж гардаггүй учраас тэдэнд дээл хувцас тааруулж авахад төвөгтэй байдаг талаар эцэг эхчүүд учирлаж байв. Хажуугийн лангуунаас хүүхдийн цэнхэр торгон дээл удтал сонжиж үзсэн залуу “Энэ дээлийг охиндоо өмсүүлж үзэх гэсэн юм. Мөнгөө үлдээгээд аваад явчихъя. Хэрэв таарахгүй бол маргааш солиулж, эсвэл мөнгөө авч болох уу” гэвэл худалдагч эмэгтэй “Уг нь барааг буцаадаггүй юм. Яахав томруулж эсвэл жижигсгээд солиулна гэвэл болно. Түүнээс мөнгийг нь буцааж өгөхгүй” гэвэл өнөөх залуу уриалгахан зөвшөөрөв.
Зарим иргэд “Доторгүй хэрнээ чанартай даавуун дээл авчихаад давхарлаж өмсөх зузаан хүрэм авбал ганц кашмерин дээл авснаас ялгаагүй юм. Өмсөөд явахад ч муугүй харагдана. Хүрмээ өөр дээлэн дээр сэлгээд өмч ч болно” гэцгээж байлаа. Элдэв гоёл чимэглэл, хээ хуаргүй энгийн загвартай дээл 70 мянган төгрөг бол гоёлын хүрэм 80-аас 120 мянга.
Үндэсний дээл худалдаж авсан хүмүүс хажуухан дахь бүс, малгайн тасгуудаар заавал орно. Уг нь эрэгтэй, эмэгтэй загварын кашмер болон 150 мянгаас дээш үнэтэй даавуун дээлийг дагалдуулж бүс өгч байсан юм. Гэсэн ч ихэнх эрчүүд дээлэн дээрээ өргөн ширэн бүс бүслэхийг илүүд үздэг бололтой. Ширэн бүс хийц, загвараасаа хамаарч 30-аас 45 мянган төгрөгөөр зарагдаж байлаа. Дан ширэн эсвэл гоёлын тоноглолтой бүснээс сонголтоо хийж болно. Харин дээлэн дээр хамгийн их зохицдог шляп 35 мянган төгрөг. Хослуулж авбал 60 мянга болж хямдрах юм байна.
М.УУГАН-ЭРДЭНЭ