Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтийаймгийннутгаар хэд хоног явлаа. Цагаан зээрийн их сүрэг хядлагаас амьд гарахын тулд хилийн зурвас руу нүүдэллэж байна.Хилчид машин, мотоцикль, мориор зээрийг эргүүлэн хөөж байгаа ч дийлдэхгүй байгаа аж. Урд хөршийн хилчид сүүлийн жилүүдэд цагаан зээр хил даван ороод ирэхээр өндөр торон хашаагаа буулгаад оруулчихдаг болжээ. Бүр цагаан зээрийн бүс нутаг бий болгох гэж байгаа талаараа хоёр улсын боомтын зөвлөл хуралдах үеэр хэлсэн байна. ОХУч гэсэн Дорнод аймгийн нутагтай залгаа хилийн орчимд цагаан зээр нутагшуулахаар хашаа барьсан гэнэ. Хоёр хөршүүд Монгол Улсын хилээр цагаан зээр ороод ирвэл “Одоо манай улсын амьтан болсон” гээд л тусгайлсан зээр нутагшуулах хашаандаа хийдэг болжээ. Монголд баян, ядуу бүгд цагаан зээр рүүгээ буу бариад дайрч байхад хөрш орнууд эсрэгээрээ цагаан зээрийн бүс нутагтай болгох гээд томоохон ажил хийж эхэлжээ.

Дорнод аймгийн төв дээр очлоо. Засаг дарга С.Ганбатыг огцруулах гээд жагсаал хийж байсан юм. Жагсагчид “Энэ мэс заслын эмч С.Ганбатыг огцруулахгүй бол юу ч хийхгүй байна. Ийм хүнээр аймгаа удирдуулахгүй” гээд л жагсаал хийж байгаа бололтой. Аймгийн цагдаагийн албан хаагчид жагсаал цуглааны улмаас эмх замбараагүй байдал үүсч магадгүй гээд хамгаалалтад гарчээ. Цагдаа нар “Юун цагаан зээр. Энд Засаг даргаа огцруулах гээд “алаан” болж байна. Цагаан зээр турчихсан. Одоо бууддаг хүн байхгүй” гээд сууж байна. Гэтэл аймгийн төв дээр цагаан зээрийн мах худалдан авч байгаа ченж олон байлаа. Оонын гулууз махыг 18, шаргачингийнх 15 мянган төгрөгөөр худалдан авч байв. Аймгийн зах дээр мах худалдаж авна гэсэн ченж нар бүгд зээрийн мах их хэмжээгээр худалдаж аваад хотод аваачиж борлуулдаг байна. Цагаан зээрийн махны худалдаа тус аймагт ил цагаандаа гарсан байна лээ. Ченжүүд зээрийн мах худалдахаар ирж байгаа хүмүүст “Гол нь арьснаас нь салгачихсан гулууз байх хэрэгтэй. Олон гулууз байвал өөрсдөө очоод авна” гэх юм.

ХОРИХ, ЦЭРГИЙН АНГИ, ЗАСТАВЫН СКЛАДАНД ЗЭЭРИЙН МАХ ДЭВХИЙТЭЛ ХУРААЧИХСАН БАЙГАА

Дорнод аймгийн төвд явж байгаад олон жил хилийн цэрэгт ажиллаж байсан, бүр заставын даргаар арав гаруй жил ажиллаж байсан бэлтгэл хурандаа цолтой нэгэн эрхэмтэй таарч цөөн хором ярилцлаа. Тэрбээр цэргийн анги, хилийн цэрэг, хорих ангийнхан бүгд цагаан зээрийн мах хоол хүнсэндээ хэрэглэдэг талаар ийн ярив.

–Та заставын даргаар ажиллаж байхдаа цагаан зээрийн мах цэргүүддээ өгдөг байсан уу?

-Өгөлгүй яах вэ. Хилийн цэргийнхэн өвөлд цагаан зээрийн махаар л хэдэн цэргийнхээ хоол хүнсийг бэлтгэдэг байлаа. 2011 оноос өмнө цагаан зээрийг хэдээр нь бол хэдээр нь буудаад складандаа тэвхийтэл хураачихдаг байлаа. Цагаан зээр агнахыг хориглосонхууль батлагдсанаас хойш цэгцэндээ орсон. Гэхдээ төрийн байгууллагууд цагаан зээрийг хядсан хэвээрээ л байна шүү дээ.

–Төрийн байгууллагууд гэхээрээ хилийн цэрэг, цэргийн анги, хорих ангийнхныг хэлээд байна уу?

-Тийм ээ. Улсын төсвөөс цэрэг, хоригдлуудынхоол хүнс, тэр тусмаа махны төсөвт их хэмжээний мөнгө зарцуулдаг. Ангийн дансанд сар бүр тэр мөнгө нь ордог юм. Манай хил хамгаалах газрынхан застав болгон дээрээ малтай. Гэхдээ өвлийн цагт цагаан зээрийн мах л иддэг юм. Отрядын дарга заставын даргад үүрэг өгнө. Цэргүүдийнхээ хоол хүнсэнд зээрийн мах өг, адуу, үхрийнхээ махтай холиод өг. Төсөвт ирсэн мөнгөөрөө заставуудад урсгал засвар хийхгүй бол улсын төсвөөс мөнгө өгөхгүй байна” гэнэ. Бид ч даргынхаа өгсөн үүргийн дагуу цагаан зээрийн мах цэргүүддээ өвөлжин өгнө. Тогооч маань цагаан зээрийн махан дээр адууны хэрчим өөх өгөөд л болгодог байлаа. Хилийн ойролцоо хүний хөлөөс хол зайдуу болохоор цагаан зээрийг хэдээр нь ч буудсан болно. Бүр цэргийн ангийн захирагч нар хоорондоо ярилцаж байгаад хил орчмоос цагаан зээр агнаад аваад явдаг. Хорих ангийнхан ч ялгаа байхгүй. Саяхан хорих ангид ажилладаг найз маань цагаан зээрийн анд яваад ирсэн гэж ярьж байсан. Яг өдийд хорих, цэргийн анги, заставын складанд яваад очвол зээрийн мах дэвхийтэл хураачихсан байгаа. Буу сум, машин тэрэг, буудах хүн нь бэлэн. Цагдаатай таарсан ч хаяагаа хадарч нэгнийгээ барьж хориод асуудал үүсгээд байхгүй болохоор цагаан зээр хүнсэндээ бэлтгэсээр байгаа. Цэргийн дарга нарцэргийн хүнсний мөнгийг хувьдаазавших, эсвэл бусад зүйлд зарцуулах гээд цагаан зээрийг хоморголон устгаж байгаа нь харамсалтай байдаг юм гэв.

СҮХБААТАР АЙМГИЙН МАХНЫ ЧЕНЖҮҮД УУЛ УУРХАЙН КОМПАНИУДЫГЦАГААН ЗЭЭРИЙН МАХААР ХАНГАДАГ

Цагаан зээр олноор сүрэглэн байгаа Хялганат талд мөн л буун дуу тасрахгүй байгаа гэдгийг Дорнод аймгийн иргэд хэлж байна лээ. Отрын адуу их байгаагаас цагаан зээрийг ад үзэх хүн ч олон байгаа гэсэн. Дорнод аймгаас Сүхбаатар аймаг руу хөдөллөө. Сүхбаатар аймагт цагаан зээрийн мах 25 мянган төгрөгөөр худалдан авч байна лээ. Малчид аймгийн төв орох шатахууныхаа мөнгийг цагаан зээр агнаж болгож байна. Сумаасаа аймаг орж ирэхдээ машиныхаа ард цагаан зээр ачаад ирж байна лээ.”За таван сайхан сэрийсэн ооно ачаад ирлээ. Мөнгийг нь өгчих. Буулга гэсэн газар чинь очоод буулгая” хэмээн 40 гаруй насны эр машиныхаа багажийг онгойлгож үзүүлж байв. Ченж 125 мянган төгрөг тоолж өгөөд “Буулгадаг газраа буулгаад өгчих” гэж хэлэв. Мөнгөө авсан эр ч машиныхаа багажийг хаагаад зээрийнхээ махыг буулгахаар хөдөллөө. Сүхбаатар аймгийн зах дээрмаххудалдаж авна гэж машин дээрээ бичсэнхүмүүсээс “Цагаан зээрийн мах их хэмжээгээр авах гэсэн юм” гэж асуухаар бүгд л “Зээрийн мах хэдийг бол хэдээр нь худалдаалж болно. Манай зооринд хураалгаатай байгаа” гэж хариулах юм. Тэд уул уурхайн компанийн ажилтнуудад зээрийн мах нийлүүлдэг юм байна. Уул уурхайн компаниуд ажилчдынхаа хүнсийг бэлтгэхийн тулдХэнтий, Сүхбаатар, Дорнод аймгийн махны ченжүүдээс худалдан авдаг байна. БОНХЯ-ны мэргэжилтнүүд цагаан зээр хоол хүнсэндээ хэрэглэж байсан уул уурхайн хэд хэдэн компанийг илрүүлсэн байна.Байгаль хамгаалах журмын эсрэг гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс цагаан зээрийн мах хоол хүнсэндээ хэрэглэж байсан уул уурхайн хоёр ч компанийн захиралд эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа юм байна. Мөн өнгөрсөн жил машиндаа 15 зээр агнаж явсан Дорнод аймгийн иргэнБ- д 15 сая төгрөгийн торгууль тавьжээ.

ЦАГААН ЗЭЭРИЙН ЭВЭР НАЙМАН МЯНГАН ТӨГРӨГ

Цагаан зээрийн мах, эврийг 1990-1998 оны хоорон экспортолдог байсан. 2000 оны эхээр урд хөрш рүү экспортлохоо зогсоосон. Гэвч одоог хүртэл цагаан зээрийн эврийг хилээр хууль бусаар гаргасаар байгаа юм байна. Сүхбаатар аймгийн төв дээр килограмм зээрийн эвэр найман мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Урд хөршийн эмийн үйлдвэрүүд зээрийн эврийг өндөр үнээр худалдан авдаг юм байна. Урд хөршид зээрийн эврийгхудалдан авч байгаа үнээсээ гурав дахин өндөр үнээр борлуулдаг байна. Цагаан зээрийн эвэр ховор төрлийн өвчин намдаах эмийн түүхий эд болдог байна. Махны ченжүүд цагаан зээрийн эврийг худалдан авч байна лээ. Ченжүүд “Цагаан зээрийнарьс, шийр, толгой, гэдсийг нь хаяж байна. Сүүлийн үед элэгний хорт хавдартай хүнд элэг нь сайн гээд элэг нь үнэд хүрсэн. Цагаан зээрийн наймаа мал худалдан авч борлуулахаас ч илүү ашигтай. Зардал мөнгө бага гарч байна” гэж ярив. Өнгөрсөн аравдугаар сард манай улсын иргэд Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан сумын Зүүн хатавчийн боомтоор хууль бусаар их хэмжээнийзээрийн эвэр гаргаж байгаад баригдсан. Хятадын хилчдэд Монголын хилээр орж ирсэн хүнд даацын машинд шалгалт хийхэд 1.43 тонн цагаан зээрийн эвэр гарч ирсэн байна. Хураагдсан эврийн ихэнх нь дагзныхаа ястай байсан нь зээрийг агнаад эврийг нь авсан байна гэж урд хөршийн хилчид манай улсад албан тоотоор мэдэгдсэн байна. Манай улсын хил хамгаалах газарт урд хөршийн хилийнхэн хураагдсан эврийг хосоор нь тооцоход70 мянга орчим цагаан зээрийн эвэр хураагдлаа. Ихэнх нь дагзны ястай эвэр байна. Цагаан зээрийн эвэр хилээр хууль бусаар оруулж ирж байгаад анхаарал хандуулна уу” гэх албан тоот бичиг хүргүүлсэн байна. Цагаан зээрийн их хэмжээний эвэр хилээр нь нэвтрүүлэх гэж байгаад баригдсан Сүхбаатар аймгийн Б,Н, Жнарыг урд хөршийн цагдаа шалгаж байгаа юм билээ.

Цагаан зээрийг зүүн гурван аймгийнхан ингэж л устгаж үгүй хийж байна. Монголын цагаан зээр АК барьсан сувдаг шунахай сэтгэлтнүүдийн гайгаар хядуулж дууслаа. Тэдэнд цагаан зээр өвлийн идэш, мөнгө болон харагдаж байна. Захгүй шаргал талд согтуу хөлчүү нөхдүүдийн буун дуу тачигнаж үхлээс зугтсан цагаан зээр үхэдхийн унаж, хөх тэнгэрээ ширтээд сүүлчийн амьсгалаахурааж байна. Амьдаараа гэдсээ хүү татуулж, толгойгоо тасдуулаад машины тэвшин дээр татганан хэвтэж байгаа цагаан зээрийн хувь заяа даанч эмгэнэлтэй.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

-ААВЫГАА ДАГАЖ ЯВСАН ХҮҮ ЗЭЭР ХЯДАЖ ЗУГААГАА ГАРГАВ-

Түрүүч нь 295, 296, 297 (4935, 4936, 4937) дугаарт

Засгийн газрын 2011 оны 23 дугаар тогтоолын нэгдүгээр хавсралтаар цагаан зээрийн ооно 500 мянган төгрөг, шаргачинг 550 мянган төгрөгөөр экологи эдийн засгийн үнэлгээг нь тогтоосон байдаг. Ахуйн зориулалтаар хууль бусаар цагаан зээр агнасан тохиолдолд экологи эдийн засгийн үнэлгээг буруутай этгээдээр хоёр дахин нугалж төлүүлэх ба хууль бус ан хийсэн иргэнийг хоёроос дөрөв дахин өсгөж торгоно гэж Ан агнуурын тухай хуульд заасан байдаг аж. Хууль батлагдаад дөрвөн жилийн нүүр үзэж байгаа ч огт хэрэгжихгүй өдий хүрч байна. Монголын зүүн хязгаар нутагт хэн дуртай нь цагаан зээрийг буудаж, машины тэвш дүүргээд ачаад явж байхад тоож байгаа газар алга байна. Цагаан зээрийг сүүлийн жилүүдэд огт тоолоогүй юм байна. Арав гаруй жилийн өмнө Монголд хоёр сая орчим цагаан зээр байна гэх тоог гаргасан байна. Сүүлийн жилүүдэд их хядлагаас болоод цагаан зээрийн тоо толгой эрс багасч цөөрөөд байгаа гэдгийг Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгийн иргэд хэлж байв. Хөдөө талыг тэр чигт нь бүрхэж газар буцалж байна уу гэлтэй харагддаг байсан бол одоо тийм байхаа больжээ. Монгол нутагт тарвага гэдэг амьтны хувь заяа ямархан эмгэнэлтэйгээр мөхлийн ирмэгт ирснийг цагаан зээрийн хувь заяа давтах шиг.

300 АДУУТАЙ КОМПАНИЙН ЗАХИРАЛ АДУУЧИНДАА ЗЭЭРИЙН МАХ БЭЛТГЭЖ БАЙЛАА

Бид Дорнод аймгийн зүүн захын сумдын цагаан зээрийн бүс нутгаар явлаа. Сүхбаатар аймгаас ялгагдах зүйл огт алга байв. Энд тэндгүй л автомашинууд сүлжилдэн давхих юм. Бүгд цагаан зээр агнаж байлаа. Ихэнх цагаан зээр агнагчид “Ланд” 200 зэрэг үнэтэй автомашин унасан байх ажээ. Цагаан, хар өнгийн “жийп-тэй хижээл насны эрчүүд ан хийж байхтай тааралдлаа. Бүгд сүүлийн үеийн автомат буу агссан байгаа харагдана. Мэнд мэдэлцээд цагаан зээр яагаад агнах болсон талаар яриа өдөв. Тэгсэн өөдөөс “Хэдэн адуучин их идэх юм аа. Өвөл гурав дөрвөн даага идчихээд байх юм. Адууны махны хачир болгоод хэдэн зээрийн мах өгөх санаатай л явж байна. Бас чоныг нь чадахгүй юм аа. Зээрийн цусаар шинэ буугаа мялааж байна даа” гэв. Тэд улсын алдарт уяачтай нэг гал болдог компанийн захирлууд гэсэн. Хоёр машинд байгаа эрчүүд их олон адуутай гэнэ. Тал дүүрсэн олон адуугаа Сүхбаатар, Дорнодын отрын бүс нутагт өвөлжүүлж байгаа юм байна. Тэд цагаан зээрийг машинаар элдэж байгаад араас нь шүршчихэж байна. Намар хэнзэлж төрсөн янзагыг хүртэл буудчихсан байлаа. Тэдэнд амьтныг хайрлаж өрөвдөж энэрэх сэтгэл огт төрөхгүй байгаа нь гаргаж байгаа авир, үйлдлээс нь тодоос тод харагдах юм. Дорнод, Сүхбаатар аймгийн нутагт адуугаа оторлож байгаа алдарт уяачид, компанийн захирлууд олон байна лээ. Бүгд л адуучин залуустаа зээрийн мах бэлтгэж өгдөг байна. Олдохоороо өлдөнө, түмэн хоньтой айлд шөлний хонь олдохоо байдаг гэж хуучны үг байдаг. Гурван мянган хонь гэрийнхээ гадаа хотлуулчихаад тураг зээрийн мах чанаж идээд сууж байгаа айл. Хонож байгаа зочдодоо түмпэн дүүрэн зээрийн мах чанаад өгч байгаа аймгийн мянгат малчин айл арга ядсандаа цагаан зээрийн махаар бор ходоодоо дүүргээгүй байлтай. 300-400 гаруй адуутай мөртлөө гадаа гандаж хөдөө хөхөрч байгаа адуучин залуусаас гурван сарваа харамлаад зээрийн мах идүүлэх гээд бөөн бөөнөөр нь амийг нь тасалж байгаа аархсан баячуудыг юу гэж ойлгох вэ. Үнэхээр л сувдаг шунахай сэтгэлтнүүдээр зүүн гурван аймаг дүүрээ юу гэж бодоход хүргэлээ. Юу гэсэн үг вэ. Гурван мянган хониноос хагалаад идэх хонь олдохгүй байна гэж үү. Ганц үхэр, таван хонь өвлийн идшиндээ төхөөрч чадахгүй юм бол тал дүүрсэн малаар ч яах юм билээ. “Сувдаг сэтгэлтнүүдээс болж үндэстэн мөхдөг” гэж хүмүүсийн ярьдаг нь үнэн аж. Шунахай сэтгэлээсээ болоод гурван мянган хонио идэж чадахгүй байгаа хүн цагаан зээрийг хядаж дуусгаад маргааш нь хоттой хонио биш өөр нэг амьтан руу буу шагайна шүү дээ. Ингээд л нутаг орныхоо баялаг болгоныг цөлмөж орь ганцаараа баяжихыг хүснэ.

ОРОО НЬ ОРСОН ООНЫН ЗАСАА ИДЭХ ГЭЭД…

Дахиад л үнэтэй машин унаж, уусан архиндаа халамцсан залуустай таралдлаа. Тэдэнд нэг найз нь оонын засаа чалханд сайн гээд хэлчихсэн юм байна. Тэгээд л хэдэн найзуудаараа нийлж ороо нь орж байгаа оонын засаа идэхээр ирцгээжээ. Зөвхөн засааг нь идэхийн төлөө хамгийн том биетэй, тарга тэвээрэг сайн авсан ооныг хөөлөө. Сүргийн манлай амьтан юм гэсэн дээ үхлээс зугтааж гарахын тулд том том харайгаад л цахилж одох. Даанч машины хурднаас илүү гарч чадахгүй. Удалгүй суманд оногдон цусандаа будагдаж тэрий хадан унав. Бууны сумны халуун тугалга далыг нь хавсарч оноод унагажээ. Хоёр залуу машинаас огло харайн бууж очоод үхэж амжаагүй байгаа зээрийг дээш нь харуулаад тэлээнийхээ хуйнаас иртэй тонгорго гаргаж ирээд засааг нь угаар нь тас огтолчих юм. Хоорондоо “Ямар том засаатай п…. вэ. Сайхан үнэртэж байна. Машинаас даруулах архи аваад ир” гээд яах ийхийн зуургүй залгичих юм. Араас нь аяга дүүрэн архи хөнтөрч орхиод инээд алдах. Бусад нь шоолж инээлдээд “Өнөө шөнө аймгийн төв орж нутгийн хүүхэнд оонын засаа залгисныхаа ид шидийг ёстой нэг үзүүлнэ” гээд л тас тас хөхөрцгөөх юм. Сүүлийн үед ороо нь орсон оонын засаа чалханд сайн гээд зөвхөн засааг нь идэх гэж цагаан зээрийн амийг тасалдаг болжээ.

Дорнод аймгийн нутагт хэдэн жилийн өмнө цагаан зээрийг үй олноор нь хядаж зугаагаа гаргаад хот руу буцаж явсан дөрвөн залуу осолдож бүгд амиа алдаж байсан гашуун түүх бий. Тэд Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумын орчмоос автомат бууныхаа ид шидийг үзэх гээд цагаан зээрийг хядчихсан байна. Хайр найргүй шүршиж шаргал талыг цус нөжиндөө холилдсон үхсэн зээрээр дүүргэсэн гэнэ. Янзагалаад удаагүй туранхай шаргачинг хүртэл дал хавсран буудаж зугаацаж байжээ. Тэгээд л хот руу очиж зээр хядсан баяраа тэмдэглэх гэж яваад л замын хажуу руу машин нь унаад хэд хэдэн удаа хөрвөөгөөд нэг нь ч амьд гараагүй байна. Цагаан зээр үй олноор нь хядаж байгаа хүмүүс амьтны амь бүрэлгээд дараа нь үүсэх үйлийн үрийг яах вэ гэдгээ огт бодохгүй байна. Үйлийн үр заавал ирдэг. Монголчууд урт насалдаг болсон. Хийсэн үйлийн үрээ хойд насандаа биш энэ насандаа эдэлдэг болсныг олон жишээнээс харж болохоор байна. Бурхан хүнийг ч зээрийг ч адилхан бүтээсэн. Адилхан л бодгаль, байгалийн бүтээл.

Ийм домог яриа байдаг. Бурхан энэ дэлхий дээр ямар ч гэм зэмгүй амьдардаг амьтныг бий болгохоор олон сар жилээр бодсон гэнэ. Тэг тэгж цагаан зээрийг ямар ч гэм зэмгүй, бусдад хор хөнөөлгүй амьтан болгож бүтээсэн гэдэг. Үнэхээр л цагаан зээр бусдад огт гай болдоггүй мөрөөрөө байдаг. Хоёр өвс тааралдвал нэгийг нь, нэг өвс тааралдвал талыг нь идчихээд л хатирчихдаг гэгддэг. Гэтэл бусдад ямар ч гэм хоргүй, бүх зүйлсээс айж, үргэж амьдардаг цагаан зээрийг махчин амьтнаас эхлээд оюун ухаант хүмүүс цаг үргэлж л устгаж үгүй хийж байна. Хавар дөнгөж янзагалсан шаргачин үнэг, хярс, чоно дээрэлхэнэ. Нүдэн дээр нь л янзагыг нь идчихдэг. Эх шаргачин яаж ч чадахгүй харсаар дөнгөж төрүүлсэн янзагаа амьтны хоол болгодог.

Зээрийн хядлага зүүн гур­ван аймагт хавтгайрч байна. Буутай болгон л мотоцикль, машинаа унаад гарч байна. Хоёр сая тоо толгойгоор тоологдож байсан цагаан зээр өдгөө хэд болж үлдсэнийг мэдэх газар алга. НҮБ, Дэлхийн амьтан хамгаалах байгууллагууд амьтны амь хөнөөхийг үзэхээ байсан. Эдгээр байгуууллагууд сүү­лийн үед амьтны эрхийг хам­гаалах талаар томоохон ажил олон хийдэг болсон байна. Цагаан зэрээ хядаад дуусгаж байгаа зүүн гурван аймгийнхныг баруун аймаг руу нүүлгэчих чадалтай, эрх мэдэлтэй болсон. Гурван айм­гийн иргэдийг баруун тийш нь нүүлгэчихээд цагаан зээрийг үлдээж чадна. Энэ янзаараа цагаан зээрээ хя­даад байвал эрхийг нь хам­гаалахаар дэлхийн амьтан хамгаалах байгууллагууд Мон­­голд ирж мэдэхээр байна.

ЦАЙНЫ ГАЗАР, МАХ АВЧ ЧАДАХГҮЙ БАЙГАА АЙЛУУД ЗЭЭРИЙН МАХ ХУДАЛДАН АВЧ БАЙНА ГЭВ

Дорнодын мэнэрсэн шаргал талд бид цагаан зээрийн мах хот руу оруулж худалдаалдаг сүлжээний эзэдтэй тааралдлаа. Битүү тэвштэй урт ачааны машин, бага оврын “жийп” уначихсан явж байв. Тэдэнтэй уулзаж цөөн асуултад хариулт авсан юм. Өөрсдийгөө хотоос явж байгаа гэж танилцуулав.

-Цагаан зээр агнах зөвшөөрөл авсан уу?

-20 зээр агнах зөвшөөрөл хоёр сая төгрөгөөр авсан. 20 зээр агнах зөвшөөрлөө үзүүлээд л хот орохдоо 200-300 зээрийн махтай орж байна. Хотод худалдан авах хүн олон байна. Хэдэн төгрөг олох гээд л цагаан зээрээ буудаад явж байна даа.

-Цагдаа энэ тэр зогсоож шалгахгүй байна уу?

-Яг өдийд цагаан зээрийн ан дууссан гээд огт шалгахгүй байгаа. Гэхдээ бид чинь ардаа хамгаалах хүнтэй хүмүүс шүү дээ. Нэг зээрийн махыг 25 мянган төгрөгөөр худалдаалж байна. Ихэвчлэн цайны газар, борц хийж зардаг хүмүүс л худалдаж аваад байна. Зээрийн махаар хоногийн хоолныхоо махыг худалдаж авч чадахгүй байгаа айлууд л авч байна шүү дээ. Тэд төлөг зуун мянган төгрөгөөр худалдаж авч байхаар зээрийн дөрвөн гулууз мах авчихвал олон хоног идэж байна гээд их ам сайтай байгаа. Дорнод, Сүхбаатар аймаг хар замтай болсон болохоор бензин тос гарздаад байхгүй. Засмал замаар давхиж ирээд зээрээ аваад явж байна гэлээ.

Бидэнтэй ийн ярилцаад цагаан зээрийн араас хөдөллөө. Урд талын хөндийд дүүрэн цагаан зээр байв. Нэг нь шүршээд нөгөө хоёр нь гэдсийг нь гаргаад, хөл толгойг нь тасдаад машин руугаа ачив. Бүрэнхий байсан учир машины гэрлээс цагаан зээр бултаж чадахгүй буудуулан унаж байв. Харин араас нь ачааны машинтай хэд нь цустайгаа холилдон унасан зээрийн хүзүүг нь хуга дараад машиныхаа тэвш рүү үхэж амжаагүй байхад нь шидчих ажээ. Үхэж дуусаагүй амьтныг битүү тэвшнийхээ хаалгыг онгойлгож байгаад л “нээг хоёрын гурав аа” гээд л чулуудчих юм. Үхэдхийн унах зээрийн дүр зургийг нүднээс огт салахгүй явахын зуурт Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ц.Чимэддоржийн “Би цагаан зээр” гэх

Хэрлэнг салхиар зайдалсан алдуул түймэр сөрж

Хэвгий заяа тэгшлэн сэрвээндээ галтай дүүлсэн

Мичин жилийн зуднаар хар зам татуулж

Мэнэнгийн их хээрээр хялгана цөрмөж цувсан

Шар талын шаналан

Ээрэм газрын энэлэн

Би-Цагаан зээр

Бүргэдийн сүүдэр дор янзага минь бүртийж

Бүхний нүдэн дээр яс минь хэрзийж

Хотынхны эрээн хананд эвэр минь сэрийж

Хорготой бурханд хүртэл цус минь үсэрч байхад

Сүргээр нь авла энэ амьтныг гэж

Сүх шиг далайсан тушаалын

Гайтай хөөтэй үг болгон

Галт сумнаас урьтаж намайг оносоон

Харлаг шөнөөр гэрэл тавихад нь

Хар саналгүй бүлтэгнэн дөхөөд

Халуун тугалгаар дал хавсарч

Хагас амьтай минь тэвшин дээр чулуудсан

Газар хөдөлтөл дэрэлздэг ооноо үгүйлэн

Ганц хоёр шарагчин хомоол үнэрлэн холхиж

Хядуулсан сүргийн минь гэгээн сүнс

Хялганат талаар зүүдийтэл гэлдрэн

Шүүрхий мах шиг улаан номыг

Шөргөн эврээрээ сэжилж байхад

Хүний гарт орж хүзүүгээ мушгиулсанаас

Хөх чонын хоол болсон нь дээрээ…

Би

Цуутай дорнын цагаан зээр

Би цусаа үзсэн улаан зээр гэх алдарт шүлэг са­наанд буух ажээ. Дээрх ал­дарт шүлгийн мөр болгоны дүрслэл ээрэм шаргал талд үй олноор харагдах нь даанч харамсалтай.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Үргэлжлэл бий