Монголын Шатдаг занарын ассоциацийн гүйцэтгэх захирал, эдийн засагчЧ.Хашчулуунтай ярилцлаа.
–Занарын нөөцийн урьдчилсан таамаг 700 тэрбум тонноор яригддаг. Хэр бодитой таамаг бол. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэж хэлж болохзанарын орд байна уу?
-700 тэрбум тонн гэдэг бол урьдчилсан байдлаар дөрвөн удаа занарын судалгаа хийж байж гарсан тоо. Тодруулах үүднээс хэд хэдэн ажил хийгдэж байна. Төв болон зүүн бүсэд гадаад, дотоодын компаниуд хайгуул идэвхтэй хийж байгаа. Хууль нь наадмын өмнөхөн батлагдсан учраас хайгуулын ажил дөнгөж одоо л эрчээ авч байгаа болов уу. Цаашдаа хайгуулын ажлыг тал талаасаа эрчимжүүлж байж 700 тэрбум гэсэн нөөц илүү бодитой тоон дээр бууна. Наяад оны дундуур засаг, төрөөс занарыг онцгой анхаарч судалсан учраасэнэ тоо тодорхой хэмжээгээр үндэслэлтэй. Занарыг ашиглах хэд хэдэн төрлийн технологи бий. Технологитойгоо таарах эсэх, нөөцийн хэмжээ нь хөрөнгө оруулалтын хэмжээнд хүрэх эсэхийг тодруулах ажил явагдаж байна. Хайгуул сүүлийн хоёр жил бага зэрэг идэвхжсэн. Хууль батлагдсанаар гарц нь гарлаа. Хайгуулын ажлын чиглэлээр тодорхой үр дүн гарна гэдэгт итгэдэг. Занарын холбооноос Монголын хэмжээнд занарын судалгаа хийе гэж төлөвлөж байгаа. Гэхдээ хайгуул хийхгүйл дээ. Өмнө нь хийсэн хайгуулын дүнгүүдийг нэгтгэхасуудлыг Газрын тосны газартай ярьсан. Төр засаг хөрөнгө талаас нь дэмжээд өгвөл олон нийтэд танилцуулах боломжтой. Ингэж чадвал хөрөнгө оруулалтыг татах нэг томалхам болно. АНУ-ын Засгийн газраас занарын дэлхийн нөөцийг жил бүр судалдаг.Тэдний хувьд манай дээр батлагдсан байдлаар хоёр бий гэж яриад байгаа. Нэг нь Дорноговийнх. Нөгөө нь Дорнодынх. Манай геологичидТөв, Хэнтий, Дорноговь, Дундговь, Өвөрхангай зэрэг газарт занарын нөөц байгаа гэдгийг мэднэ. Давхар хайгуул хийх ажил дөнгөж эхэлж байна.
–Занар дээр сонирхлоо бодитойгоор илэрхийлсэн компани гэвэл Америкийн “Жени ойл” байна. Францаас нэг компанийн нэр дуулддаг. Яг одоогоор хөрөнгө оруулах сонирхол илэрхийлсэн ямар компаниуд байна?
-Занар дээр дэлхийн хамгийн том компани болох Францын “Тотал”-ийн төлөөлөл Уул уурхайн яамныхантай нэлээд уулзалт, хэлэлцээр хийсэн байх. Занарын судалгааг улсын хэмжээнд хийж өгье гэсэн сонирхол илэрхийлсэн юм билээ. Хайгуулын ажил гэсэн үг л дээ. “Жени ойл”-ын хувьд хайгуулын ажлаа хийх шатандаа байна. Монголын компаниуд ч хайгуулын ажлаа хийж байгаа. Ялангуяа занарын хувьд нөөц нь харьцангуй сайн тогтоогдсон, боломжтой гэж үзэж байгаа орд гэвэл Хөөт байна. Наяад онд хийсэн судалгаагаар хамгийн сайн занарын агуулгатай гэж гарсан юм билээ. Барууны компаниуд шинэ орд хайх тал руугаа сонирхолтой байдаг байх. Орос, Эстонийн холбогдох байгууллагын хүмүүс ирж занар дээрхамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлсэн. Оросууд 1940-өөд оноос хойш занарыг ашиглаж байсан учраас нэлээд сайн технологи, мэдээлэлтэй. Монголыг тухайн үед маш сайн судалсан орон бол Орос л доо. Эстоничуудын хувьд дөрвөн цахилгаан станцыг занараар ажиллуулдаг баялаг туршлагатай. Манайх нүүрс ихтэй учраас занарыг тэр бүр тоодоггүй ч Эстонийн туршлагыг тодорхой хэмжээгээр судлах хэрэгтэй байх. Илүү үр өгөөжтэй, хямдхан байж мэдэхийг үгүйсгэхгүй. “Жени ойл”-ын хувьд технологи нь занараас газрын тос, дизель боловсруулдаг давуу талтай. Тэдний хувьд туршилтын үйлдвэр нь Израйль, Америкт байгуулагдаад ажилдаа орчихсон. Уул уурхайн яамныхан болон холбогдох хүмүүс газар дээр нь очиж танилцсан байх. Ер нь шинэ боломжууд их гарч байна. Дэлхийн улс орнууд занарт анхаараад эхэлчихсэн. Хятад улс гэхэд л занар олборлох, үйлдвэрлэх талд төрийн дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ зарласан. Бүр үндэсний хэмжээний хүрээлэн байгуулсан. Занарын маш том ордыг Монголын баруун бүсийн хилийн цаана нээсэн байна лээ. Хайгуулаа идэвхжүүлж байна.
–Монголын занараас гарч байгаа тос Арабынхаас ч чанартай гэсэн олзуурхмаар үр дүнг “Жени ойл”-ынхон хэлдэг. Манай шатдаг занар чанараараа дэлхийн хэмжээнд хаахнууртүвшинд орох бол?
-Занар гэдэг бол чулуужсан түүхий нүүрс маягийн материал л даа.
Чанарыг ньдотор нь агуулагдаж байгаа шороо, нефть гаргадаг химийн бүтээгдэхүүний хувийн харьцаагаар үнэлдэг. Хөөт дээрсудалгаа хийгээд, үйлдвэр байгуулна гэсэн тооцоо байдаг юм. Монголын компаниудад үүнийг хийх сонирхол байгаа. “Жени ойл”-ын хувьд нефтийн бүтээгдэхүүн агуулагдсан хэсгээс нь гарч байгаа гарцыг онцолж байгаа. Лабораторийн судалгаа хийхэд маш сайн чанарын занартай гэж гарсан гэсэн. Шингэн хэсэг нь бензин болдог, жаахан хүнд хэсэг нь дизелийн түлш шиг болдог гэж байгаа юм. Хүнд хэсгийг нь шууд машинд хийхэд асч байгаа гэсэн. Тэгэхээр маш гайхамшигтай юм болох гээд байх шиг.
–Занарыг олборлож ашиглаж эхэллээ гэхэд уурхай нь хэр том байх бол, байгаль орчин талаасаа сөрөг нөлөө бий эсэхийг тодруулж байна л даа?
-Мэдээж том уурхай байгуулахгүй. Занарын нэг онцлог нь том үйлдвэр байгуулдаггүй. Карьер үүсдэггүй. Тэр нь хамгийн том давуу тал. Гэхдээ занарын олон төрөл бий. Жишээ нь Америкт байдаг занарын төрөл голдуу чулуун хаданд агуулагдсан байдаг. Газрын тос маягаар тэндээ тунаж шингэсэн байдаг л даа. Манайх тийм биш. Чулуужсан, нүүрс маягийн.Бараг ил гарсан байдаг. Энэ утгаараа ашиглалтын технологи нь өөр.
–Занар ашигласан газрын байгаль ийм болсон гэж ирээд сөрөг жишээнүүд их яригддаг. Занар дээр хэчнээн төрлийн технологи ашигладаг юм бэ?
-Занарын хувьд хоёр төрлийн технологи бий. Нэг нь яг нүүрс шиг олборлож байгаа шиг газарт том нүх үүсгэж зөөж гаргадаг. Тэгээд занараа нэг газарт шатаадаг. Шатаахдаа янз бүрийн химийн бодис үйлдвэрлэдэг. Энэ бол хамгийн энгийн арга. Заримдаа тэр чигт нь түлш болгож шатаадаг. Эстони шууд түлш болгож шатаадаг. Манай нүүрстэй ялгаагүй гэсэн үг. Америкчууд том чулуун хаданд агуулагдсан байгаа шингэн занараа нүх ухаад, сороод авчихдаг. Газрын тостой адилхан шахуу технологитой. Энгийн газрын тосноос ялгаатай нь чулуун хаданд агуулагдсан учраас олон удаа өрөмдөх шаардлагатай. Жижиг жижиг өрөмдлөг хийдгээрээ онцлогтой. Манайх аль аль нь биш. Нэгдүгээрт шороон хэлбэртэй байдаг. Олборлож зөөлөө гэхэд эдийн засгийн ямар ч үр ашиггүй. Том карьер үүсгэн байж гаргаж зөөх бараа бүтээгдэхүүн биш. Шороон дотор агуулагдаж байгаа 10-15 хувийн, заримдаа тэрнээс ч бага хувь байж болох газрын тосны шингэн элемент нь тэндээ ууссан байдаг. Тэрийг нь цахилгааны аргаар газар доор боловсруулахад өөрөө гараад ирдэг. Тусгай хоолой хийгээд гаргаж ирнэ л дээ. Нэг том давуу тал нь олон өрөм тавих шаардлагагүй. Ухаж гаргаж ирэхгүй. Гүнд нь л ашиглана.
–Гүнд байгаа чулуужсан занарыг тодорхой хэмд халаагаад шингэн хэсгийг нь хоолойгоор олборлосны дараа газарт суулт өгнө, хотойно гэсэн тайлбарыг иргэний хөдөлгөөнийхөн хэлдэг. Энэ хэр ортой яриа вэ?
-Газар сууна гэсэн ойлголт байхгүй. Технологийн арай өөр аргыг хэлсэн болов уу. Шороон доторх ус бага зэрэг хатаж байгаатай л адил зүйл. Ус нь хатлаа гээд шороо суулт өгдөггүйтэй адилхан. Чулуу, хад бүх юм нь хэвэндээ байна. Зүүнбаянд тавин жил нефть олборлож байна. Тэрэнтэй огт ялгаагүй процесс. Зарчмын хувьд бид занар гэж жаахан өвөрмөц бараа бүтээгдэхүүн ярьж байгаа ч Зүүнбаянгийн үйлдвэрлэлтэй яг төстэй. Зүүнбаянд газрын тосыг мөн адил халаадаг.
–Энэ намар болсон газрын тосны салбарт хөрөнгө оруулагчдын хурал дээр занар бол хөрөнгө оруулалтыг их хэмжээгээр татах салбар гэж онцлох хүн олон байсан. Яг хэдий хэрийн хөрөнгө оруулалтыг татах боломжтой вэ?
-Хөрөнгө оруулагчид гурваас дөрвөн тэрбум ам.доллар татах боломжтой гэж ярьдаг юм. Оюу толгойтой дүйцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг хийх бололцоотой гэсэн үг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт татах гэхээс илүү занарыг ашиглаад гарч байгаа бүтээгдэхүүн нь юу вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Гадаадаас авч байгаа шатахууны үнэ тэрбум шахуу доллар болдог. Энэ мөнгөний тодорхой хэмжээг дотооддоо үлдээх боломж занараа ашигласнаар нээгдэнэ. Хоёрдугаар давуу тал гэвэл байгаль орчинд харьцангуй ээлтэй арга. Дахин хэлэхэд том карьер үүсэхгүй. Дэлбэрэлт болохгүй. Газар дээр ил гаргаад шатаахгүй. Гуравдугаарт занар ашигласны дараа байгаль унаган хэлбэрээрээ үлдэнэ. Үйлдвэрлэл нь 300-400 метрийн гүнд хийгддэг. Дээрээ ямар ч өөрчлөлт гарахгүй. Занарын нөөц их учраас олон төрлийн хэрэглээ гарах байх. Германчууд занараар байшингийн дээвэр гэх мэт барилгын материал хийдэг юм билээ. Манайх ч тэгж болно. Ямар байдлаар яаж ашиглах нь хувийн хэвшил, засгийн бодлогоос хамаарна. Орон нутаг ч хөрөнгө оруулалтаа хийж ашиглаж болно. Цахилгаан станц ажиллуулах, барилгын материал хийх, түлш үйлдвэрлэх боломж нь нээлттэй. Төрөл бүрийн боломж бий. Манайхан занарыг хог гээд хаячихдаг. Багануурын уурхайн дэргэд занарыг овоолоод хаячихсан байдаг. Энэ хогийг ашиглаад хүнд хэрэгтэй юм хийх нь зөв л байх. Ер нь манайх шатахууны хэрэглээгээ дотоодоосоо хангах чиг барих ёстой. Тэгвэл маш их хэмжээний мөнгө хэмнэнэ. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт дөрвөн тэрбум гэж ирээд ярьдаг. Гэтэл бид жилд тэрбум долларын шатахуун гаднаас авч хэрэглэж байна. Занараа шатахуун болгож ашиглаад эхэлбэл таван жилийн дотор Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтаасилүү хэмжээний мөнгө хэмнэнэ гэсэн үг.
–Газрын тосны хууль шинэчлэгдсэнээр занараа ашиглах боломж нээгдлээ гэж байгаа. Занарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой улсын хувьд хууль эрх зүйн орчнытал дээр ямар нэг асуудал байхгүй гэж ойлгож болох уу?
-Хөрөнгө оруулагчдад болгоомжилж харж байгаа өнцөг бий. Ер нь бол өнгөрсөн жилээс эхлээд уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалтын орчин бага зэрэг сайжирсан. Хоёр чухал хууль батлагдсан. Нэгдүгээрт Газрын тосны тухай хууль байна. Занар, нүүрсний давхаргын хий, бусад төрлийн эрчим хүчний эх үүсвэрийг яаж ашиглах вэ, хэн ашиглах ёстой юм, хяналт нь хаана байх вэ зэрэг бүх асуудал хуульд тодорхой туссан. Хөрөнгө оруулах гэж байгаа хүний хувьд харахад хэнд хандах вэ, ямар дэс дарааллаар зөвшөөрөл авах вэ, ямар нөхцөлд зөвшөөрөл авахгүй байх вэ гэдэг бүх юм нь маш тодорхой болсон. Энэ бол томдавуу тал. Хоёрдугаар онцлох зүйл бол Хөрөнгө оруулалтын хууль. Ордоо олсны дараа олборлож ашиглах болно. Ямар нөхцөлд ажиллах, татварын орчин ямар байх вэ гэдэг нь тодорхой болсон. Үйлдвэр байгуулъя гэвэл занарын үйлдвэр хөрөнгө оруулалтын хуулийн хүрээнд багтана л даа. Их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийвэл тэр хэрээрээ гол гэж хэлж болох дөрвөн төрлийн татварыг тодорхой хэмжээнд өөрчлөхгүй байх нөхцөл үүснэ. Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс харахад хоёр зүйл дээр болгоомжтой ханддаг юм билээ. Нөөц ашигласны төлбөр хуулиндаа 5-15 хувь гэж байгаа байх. Яг тодорхой заагаагүй.
–Заагтай тавьчихаар ямар нөхцөлд тавыг, ямар нөхцөлд арвыгтөлөх нь ойлгомжгүй болчихож байгаа гэсэн үг үү?
-Яг тийм байдал үүсээд байгаа. Хөрөнгө оруулагчдын болгоомжилж буй хоёр дахь зүйл нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээтэй холбоотой.Хуульд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр шийднэ гээд заагаад өгчихсөн. Газрын тостой адил гэж үзээд тэгсэн байх. Гэхдээ бүтээгдэхүүн хуваалаа гээд асуудал төвөгтэй болж магадгүй. Яагаад гэвэл улс нефть бүтээгдэхүүний худалдаа хийхгүй. Бүтээгдэхүүн хуваана гэдэг нефть бүтээгдэхүүнийг аваад, өөр нэг газар борлуулах үүрэг хүлээнэ гэсэн үг.
–Нэгэнт хэрэгцээ нь байгаа тохиолдолд шатахуун борлуулахад асуудал гарна гэж үү?
-Тийм ч муу зүйл биш л дээ. Гэхдээ борлуулалт дээр гарч ирж байгаа багц асуудал бий. Нүүрс шингэрүүлэх, нүүрс хийжүүлэх, занар боловсруулахад улсын бодлогоор дотооддоо шатахуун үйлдвэрлэхийг дэмжих нь тодорхой. Яг борлуулъя гэхэд гадаадаас орж ирж байгаа бензин, дизель гэнэт хямдраад зах зээлийн үнийг унагаавал яах вэ гэдэг асуудал тодорхой бус байгаа. Улс та нар ийм юм хийцгээ гээд маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалтаар баахан юм хийлгэчихдэг. Дараа нь Орос ч юм уу аль нэг улсаас орж ирж байгаа нефтийн бүтээгдэхүүн ямар нэг шалтгаанаар гэнэт огцом хямдарвал яах вэ гэдэг асуудал бий. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад тодорхой бус байдлыг бий болгож байгаа хүчтэй шалтгаан. Шатахууны хувьд өнөөгийн үнэ өсөөд байх нь сайн зүйл биш. Хамаагүй буураад байвал хөрөнгө оруулагчид төслийн үр ашгаа тооцож чадахаа больдог. Монгол банкнаас шатахууны үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа. Шүүмжлэлтэй ханддаг зүйл бий л дээ. Гэхдээ нэг сайн тал нь шатахууны үнийг барьж чадаж байна. Хэрвээ шатахууны үнийг бариагүй бол өдийд инфляци хорь, гучин хувьд хүрэх байх. Үүнтэй адил цаашдаа шатахууны үнийг өсгөхгүй байх, тогтвортой байлгах нь маш чухал. Энэ тохиолдолд хөрөнгө оруулалтын тооцоогоо хийгээд үр ашгийг нь тооцох боломжтой. Ийм нөхцөлд хөрөнгө хийх бололцоо нэмэгдэнэ.
–Америк, Хятад занарыг ашиглахаар эрчимтэй ажиллаж эхэлсэн гэж та ярилаа. Эстони занараа түлж эрчим хүч гаргаад экспорт хийж дажгүй мөнгө олчихож байна. Өөр ямар улсууд занар руу хошуурч байна вэ?
-Дэлхийн хандлагыг харахад хөгжиж байгаа орнууд занарт маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж байна. Египет, Иордан байна. Сүүлийн үед Энэтхэгт занарын ордод лиценз олгох, ашиглах гэрээ байгуулагдах тал дээр эрчимтэй ажиллаж байна. Египетэд 2010 онд занарын олон улсын хамтын судалгааны төв байгуулагдсан. Ялангуяа Арабын улсууд занарт их анхаарч байна. Саудын Араб газрын тос экспортолдог гол улс. Занарын анхны хоёр лицензийг олгосон байна лээ. Ордуудын талбайгаа хуваарилж эхэлсэн байна. Газрын тосны нөөц дуусах тал руугаа хандсан, хорь, гучин жилийн дараа дуусна гэж ярьдаг. Энэ утгаараа эдгээр улс занараа ашиглах гээд байх шиг байна. Египет, Иорданд газрын тос угаасаа байхгүй. Израйль занарын технологиороо сайн. Үйлдвэрээ байгуулж эхэлж байгаа. АНУ занараа ашиглаж, 2020 он гэхэд импортоос бүрэн татгалзана гэж байна. Шатахуунаа зуун хувь дотоодоосоо хангана гэдгээ мэдэгдчихсэн. Польш, Герман зэрэг улс дөчөөд оноос занарын ашиглалтад чухал ач холбогдол өгч эхэлсэн. Эстони манайх шиг жижиг улс. Гэсэн хэр нь манайд үйлдвэрлэдэг цахилгаан эрчим хүчнээс дөрөв дахин их хэмжээний цахилгаан үйлдвэрлэж байна. Занараа ашиглаад цахилгаан үйлдвэрлэдэг.
–Та саяхны нэг хурал дээр Орос, Украйны зөрчилдөөний бас нэг том шалтгаан нь Украйны занарын нөөц гэсэн сонирхолтой таамаг хэлж байсан…?
-Сүүлийн үед геополитик гэж их ярих болсон. Украйн байгалийн хий, нефтийн бүтээгдэхүүнээ дандаа Оросоос авдаг байсан. Сүүлийн жилүүдэд хоёр улсын харилцаа эрс муудсан. Украйн сүүлийн үед занарын судалгаа руу орж байна. АНУ, бусад улсаас компаниуд урьж хайгуул хийлгэж байгаа. Хайгуул хийж байгаа газар нь дайн болж буй хэсэг. Крымийн арал, Украйны зүүн хэсэг. Занарын хамгийн их нөөцтэй хэсэг нь. Зарим судлаач Орос, Украйны мөргөлдөөний цаана их хэмжээний занарын нөөц хэний мэдэлд үлдэх вэ гэдэг асуудал байна гэдэг. Украйны зарим мэдээг уншихад Крымд Оросын цэргүүд орж ирэхэд нэн тэргүүнд газрын тос, занарын орд дээр харуулуудаа тавьсан байдаг юм билээ. Сонин л тохиолдол. Манайх занарын асар их нөөцтэй. Занараа ашиглах тал руу алхам алхмаар явж байна. Хоёр жилийн өмнөтэй харьцуулахад занарын тухай ойлголт нэлээд сайн дэлгэрч байна. Жилийн өмнөхтэй харьцуулахад хууль нь батлагдаад эрх зүйн орчин нь нээгдэж байна. Энэ эрчээрээ явбал магадгүй хэдэн жилийн дараа занараа ашиглаж үйлдвэрлэсэн бензин дилзель хэрэглэж, шатахуун тасрах вий гэсэн айдасгүй болчих байх.
Ц.БААСАНСҮРЭН