Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбаттай ярилцлаа.
-Өнөөдөр
эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байна. Сайжрах төлөв байна уу?
-Манай макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд муудах тал руугаа хандчихсан.
Төгрөгийн ханш 30 гаруй хувиар суларчихлаа. Төлбөрийн баланс алдагдалтай байна.
Төсөв төлөвлөснөөс хамаагүй доогуур үзүүлэлттэй. Үүнийг дагаад төсвийн хөрөнгө оруулалт
багасчихлаа. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт багассан хэвээр байна. Дотоодын зах
зээл дээр ажиллаж байгаа компаниудын орлого багаслаа. Эндээс харвал эдийн засаг
маань нэлээд тормостой явж байна. Эхний улирлын байдлаар долоон хувийн өсөлттэй
дүн гарсан. Гэхдээ ханш хэдэн хувиар унав гэдгийг сайн тооцож байгаад энэ долоон
хувийн хэд нь цэвэр өсөлт вэ гэдгийг гаргах ёстой. Тиймээс өнөөдөр Монголын эдийн
засаг сайхан байна гэж хэлэхэд хэцүү юм. Энэ хүнд байдлаас яаралтай гарах арга хэмжээг
төр засгаас авч байна л даа. Ер нь бол нэн тэргүүнд хууль эрх зүйн орчныг таатай
болгох хэрэгтэй. Өнөөдрийн эдийн засгийн хүндрэл одоогийн Засгийн газрын үед бий
болчихсон зүйл биш юм.
-Хэзээнээс яаж бий болсон гэж?
-Монголчуудын сүүлийн дөрөв, таван жил хамтран хийсэн үйл ажиллагааны
үр дүн. Хамгийн их хөрөнгө татдаг, орлого
өгдөг, эдийн засгийг тэлдэг уул уурхайн салбарыг сүүлийн тав, зургаан жил чангаллаа. Жишээ болгоод хэлье, эхлээд Ураны тухай хууль
гарсан. Дараа нь гэнэтийн ашгийн татварын талаар гар мушгисан хууль гарлаа. Урт
нэртэй хуулийг баталж, энэ салбарынхны толгой дээр цохиод авлаа. Стратегийн салбарт
гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулна гээд уул уурхайн салбарынхны тархин дундуур
мунаар цохиод авсан. Үндсэндээ өнгөрсөн жилүүдэд бид ийм л зүйл хийсэн учраас өнөөдөр
үр дүн нь мэдрэгдэж, эдийн засаг дордож байна. Энэ арга хэмжээнүүдийг явуулахад
өнөөдрийн улс төрийн хүчнүүд цөм байсан, оролцсон. Эх орон газар шороогоо хайрласан
тэр их хайрын илчинд энэ хуулиудыг бий болгосон
шүү дээ. Тиймээс өнөөдөр хэн нь хэнийгээ
гэх вэ.
-Ингээд
ярихаар таныг эх орноо худалдагч, гадныхны гар хөл гэх байх?
-Өнөөдөр орлогоо бууруулахгүй, хөрөнгө оруулалтаа багасгахгүй байх
нь чухал байна шүү дээ. Монгол Улс мөнгөтэй байж хөгжинө. Тиймээс энэ мөнгө багасч
болохгүй. Үүний эсрэг байгаа юм шиг сэтгэлгээгээр
улстөрчид хандаад байна. Гэхдээ улстөрчид
бүгдээрээ ийм биш л дээ. Ялангуяа иргэний хөдөлгөөнүүд улстөрчдийг шийдвэр гаргахад
нь их нөлөөлөөд байгаа юм. Уг нь бол улстөрчид хөдөлгөөнийхнөөс илүү мэдээлэл, мэдрэмжтэй.
Намайг 2008-2012 онд парламентад сууж байхад
сая миний нэрлэдэг хуулиудыг батлахын өмнө гишүүдийн байр суурь өөр байснаа хөдөлгөөнийхний
үгэнд автаад кноп дарахдаа өөрчлөгддөг үзэгдэл олон байлаа. Монгол эх орноо хайрлаж
байгаа сэтгэгдэл төрүүлж, нэг ёсондоо сонгогчиддоо таалагдах үйлдэл хийдэг. Гэвч
тэр бүх шийдвэрүүд нь эх орноо хайрласан биш элэг нэгт монголчууддаа хор болох нь
их байсан. Гадаадын хөрөнгө оруулалт их хэмжээгээр буурчихлаа. Гадаадынхантай хийсэн гэрээ хэлэлцээрүүд дээр
бид ухралт хийчихлээ. Тогтвортой байдал, залгамж чанаргүй бодлого явууллаа. Дэлхийн
зах зээл Монголд итгэх итгэлгүй болчихлоо. Үүнээс бид маш том сургамж авч, алдаагаа
засах хэрэгтэй байна. Засаг солигдоод энэ төрийн бодлогод засч залруулах юм байна
гэж үзэж байгаа бол асуудлыг дотооддоо ярих болохоос гадаадтай хийсэн гэрээг өөрчлөх
гэж оролдох хэрэггүй. Тэгвэл хэлсэндээ хүрдэггүй, тогтворгүй бодлоготой улс гэдгээ
гадныханд батална.
-Та
Оюу толгойг яриад байна уу?
-Энэ гэрээг УИХ, Засгийн газраараа
ярилцаж байж, хичнээн их маргаан дэгдээж, нийгмээрээ хэлэлцэж байж хийсэн билээ.
Тухайн үед Оюу толгойн гэрээний талаар надад
шүүмжлэлтэй хандах ганц, хоёр зүйл
байсан. Гэсэн ч олонхиороо зөвшөөрөөд баталсан учраас яах юм. Энэ чинь ардчилсан
нийгэм биз дээ. Олонхиороо шийдсэн л бол тэр эцсийн шийдвэр шүү дээ.
-“Чалко”-той
хийсэн гэрээг ч өөрчилсөн. Энэ бүхэн таны ажиллаж байгаа Засгийн газрын хийсэн ажил
юм шиг байна…
-“Чалко”-г шууд буруутгаж болохгүй. Манайд наймаа хийх гэж л ирсэн
хүмүүс. Буруутгах гээд байгаа бол “Чалко”-той ярилцаж, хэлэлцээ хийхээр Засгийн
газраас томилогдсон хүмүүстэйгээ тооцоо бодох ёстой. Тэднээс тайлбар авах хэрэгтэй. “Чалко”-той хийсэн гэрээний
практик бол олон улсын зах зээлд хэрэглэгддэг. Хятадын далайн дөрвөн порт дээр коксжсон
нүүрс ямар үнэтэй байна гэдгийг тооцож, дундаж үнийг нь тогтоогоод тээврийн зардлыг нь хасаад “ийм үнээр авъя” гэж
л тохиролцсон юм билээ. Энэ бол дэлхийн худалдааны алтан зарчим шүү дээ. Үүнийг
нь бид хүндэтгэж, хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Гэтэл гэрээг өөрчилснөөр юу болсон юм.
70 ам.доллараар зарж байсан бол өнөөдөр хадгаа барьж очоод 35 ам.доллараар нүүрсээ
худалдаж байна. Үр дүн ийм байгаа юм. Ер нь гадныхан “Та нар гадны түншүүд рүүгээ
дайраад байх юм. Боловсролтой, чадвартай, мэдлэгтэй хүмүүсээ сонгоод бидэнтэй хэлэлцээ
хийлгэсэн биз дээ. Тэдэнтэйгээ яагаад ярихгүй байгаа юм” гэж хэлдэг. Бизнесийнхээ
зарчмаар ирээд Засгийн газраас томилсон хүмүүстэй хэлэлцээд гэрээ хийгээд явсан
гадаадынхан руу ингэж дайрч болохгүй. Энэ бол монгол хүний зан биш. Монголчууд хэзээнээсээ
тууштай, тогтвортой, залгамж чанартай ард түмэн. Ийм л бодлого өнөөдөр дутагдаад
байна.
-100
хоног юу юугүй дууслаа. Эдийн засаг эрчимжих хандлага ажиглагдаж байна уу?
-Сая хэд хэдэн сайн арга хэмжээ авлаа. Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль
баталлаа. Уул уурхайн бодлогын үзэл баримтлалыг баталсан. Газрын тос, Ашигт малтмалын
тухай хууль батлагдлаа. Шилэн дансны тухай хуультай боллоо. Шилэн дансны тухай хууль
маш чухал. Монгол Улсыг авлигад хэт идэгдсэн орон гэж хэлээд байна. Тэгвэл одоо
авлигад хэт идэгдээд байхгүйн баталгаа нь энэ хууль болж байна.
-Хэн
хэний, юуны данс шилэн болох юм бэ?
-Төсвийн бүх данс, төсөв захирагчдын данс шилэн болно. Төрийн өмчит
том компаниуд хэнтэй, юуны гэрээ байгуулж,
хичнээн төгрөг зарцуулсан нь ил тод болно. Өнгөрсөн хугацаанд Эрдэнэт, төмөр зам,
цахилгаан станциудад дандаа бараа шахсаар ирсэн. Энэ бүхэн алга болно. Эрдэнэт үйлдвэр
ус худалдаж авсан ч түүнийгээ вэб сайт дээрээ тавина. Олон нийтэд хэвлэл мэдээллээр
дамжуулж тайлагнадаг тогтолцоо руу орох юм. Ингэхээр нөгөө шахаанууд алга болно
гэсэн үг. Хоёр төгрөгийн барааг дөрвөн төгрөгөөр авахаа болино. Нэг даргын захиасаар
мянган төгрөгийн барааг хоёр мянган төгрөгөөр авахгүй гэсэн үг. Тэгэхээр ямар ч
байсан хууль эрх зүйн орчноо сайжруулах ажлуудыг сая УИХ, Засгийн газар хийлээ.
Тэрнээс биш эдийн засгийг 100 хоногт эв эрүүл болгоно гэж юу байхав. Бүхэл бүтэн
улс битгий хэл компанийн ажлыг 100 хоногт сайжруулахад бэрх шүү дээ. Энэ хөтөлбөрийн
үр дүн дунд болон урт хугацаандаа мэдрэгдэнэ. Монголын хөрөнгө оруулалт, бизнесийн
орчин аль болох нээлттэй, ил тод болмоор байна.
Ер нь улс орны эдийн засгийг хэдхэн хүний захиалгаар, цөөн хүний ааш аягаар
удирдаж болохгүй. Мэдээллээр дамжуулж, олон улсын стандартын дагуу удирдах ёстой.
Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд яг өнөөдрийн бидний энэ замыг туулаад гарсан юм.
Солонгосоос эхлээд Азийн бар гэгдэж буй улсууд цөм дэлхийн стандартаар тоглоод
20-30 жилийн дотор ямар сайхан болсныг хар даа. Бүх иргэнээ байртай, хувцастай,
хоолтой, боловсролтой, эрүүл болголоо. Тэдний хэрэглэсэн тоглоомын дүрэм, стандартыг
бид сайн судалж мэдсэн байх ёстой. Үүний дагуу л явах хэрэгтэй. Тэрнээс биш дэлхий
дээр ганцхан Монголын дүрэм бий болговол тэр зах зээл чинь манайхыг ойлгохгүй. Монголчууд одоо морин дэл дээр дэлхийг эзэлнэ
гэж байхгүйгээс хойш олон улсын тоглоомын
дүрмээр явах хэрэгтэй.
-Ер
нь бид Монголынхоо дүрмээр тоглоод байгаа юм байна л даа?
-Хууль эрх зүйн орчныг дандаа монгол сэтгэхүйгээр өөрчилсөн шүү дээ.
Манай хууль эрх зүйн орчин хамгийн тогтворгүй байна.
-Эрх
баригчид зээл авч байж улс хөгжинө гэж үзэх хандлагатай. Үнэндээ зээлгүйгээр хөл
дээрээ боссон бизнес ч байдаггүй гэдэг утгаараа энэ нь зөв байх. Гэхдээ хаврын чуулганы
хаалтан дээр УИХ-ын дарга өрийг хязгаарлах нь зөв гэдэг утгатай үг хэлчихсэн. Та
энэ талаар юу хэлэх вэ?
-УИХ-ын даргын хэлдэг зөв. Бид гадаадын хөрөнгө оруулалтаа хөөчихсөн
учраас өр тавиад байна шүү дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалт хангалттай байсан бол
Засгийн газар өр тавиад байх шаардлагагүй. Монгол Улс хуульдаа өөрчлөлт хийгээд
өрийн дээд хэмжээгээ нэмэгдүүлсэн ч бид зээл авч чадахгүй. Манай рейтинг найдваргүй,
тогтворгүй гэдэг үнэлгээтэй яваа учраас тэр. Хоёр жилийн өмнөх шиг манайд зээл өгөх
хүн олдохгүй. Монголчууд хэр тогтвортой байх юм, хууль эрх зүйн орчноо олон улсын
дүрмээр тайлбарладаг болох нь уу гэдгийг гадныхан харзнаж байгаа. Эдийн засгаа муутгая гэсэн бодолтой ямар
ч хүн байхгүй. Бүгдээрээ нэг тоглоомын дүрмээр тоглохгүй бол үр дүн нь өөр тийшээ
гараад байна гэдгийг сүүлийн үеийн туршлагууд харуулаад байна.
-“Чингэс”,
“Самурай” бондын мөнгийг төсөвт тусгах ёстой гэдэг санаа УИХ-ын даргын үгэнд явж
байна лээ…
-Олон улсын практикаа л харах хэрэгтэй. Төсөвт тусгаагүй байхад үзүүлэлт нь муу гарлаа гэж байна. Төсөвт тусгалаа
ч ялгаагүй шүү дээ. Харин зээлсэн мөнгийг сайн төслүүдэд зарцуулах юм бол төсвөөр
дамжуулаад хэрэггүй. Тав, арван жилдээ мөнгө нь найдвартай төлөгдөх учраас болно
гэсэн үг. Эргэн төлөгдөх нь нүдэнд үзэгдэхгүй,
урт хугацааны дараа ашиг нь гарах төсөлд тэр зээлийг зарцуулсан бол төсөвт тусгах
хэрэгтэй. Жишээ нь замын төслүүдийг төсөвт тусгах л ёстой байсан. Яагаад гэвэл замд
зарцуулсан мөнгийг бид тав, зургаан жилийн дотор эргүүлээд олчихно гэж байхгүй шүү
дээ. Төмөр замын төслийг төсвөөр дамжуулаад
хэрэггүй. Энэ бол цэвэр арилжааны ашигтай төсөл. Үүнийг л хэлж байгаа болов уу.
-Эхнээсээ
ийм бодлого яагаад бариагүй юм бэ?
-Одоо ийм бодлого барих гээд л яваад байна.
-“Bank
of China”-гийн салбарыг Монголд нээх нь Засгийн газрын бодлого биш гэдэг зүйлийг Ерөнхий сайд хэлжээ. Үүнээс
үүдсэн үү, Хятадын энэ банкийг Монголд оруулж ирэхээр О.Чулуунбат гэдэг хүн улайраад
байгаа тухай яриа дэгдсэн байна. Та юу хэлэх вэ?
-Би бодлого тодорхойлогч биш. Бодлого тодорхойлогчдод зөвлөх эрхтэй
хүн. Миний хувьд Н.Батбаяр сайдад зөвлөдөг. Шийдвэрийг тэр хүн гаргадаг. Засгийн
газрын ажилд ч зөвлөмж өгөх журмаар оролцдог. Гэхдээ би банкны салбарт 30 гаруй
жил ажилласан учраас туршлага дээрээ үндэслэж ийм зүйлүүдийг ярьж байгаа юм. Дэлхийн аль ч улс оронд гадаадын банкууд очоод
тухайн орон сүйрчихсэн зүйл байдаггүй. Энд
зөвхөн “Bank of China”-г яриагүй шүү. Гадны
банкууд манайд орж ирнэ гэвэл алгаа ташаад хүлээж авах хэрэгтэй. Учир нь бид мөнгөгүй
байна. Мөнгө агаар ус шиг хэрэгтэй байна. Мөнгө, хөрөнгө орж ирэх бүх цонх, хаалгаа
нээх ёстой. Тэгж чадсан орнууд хурдан хөгжиж
байна шүү дээ. Куб, хойд Солонгос зэргийн хаалттай орнууд яаж байгааг та нар мэдэж
байгаа шүү дээ.
-Ам.долларын
ханш бараг 1900 хүрлээ. Цаашид өссөөр байх юм уу. Засгийн газар үүнийг хазаарлах ямар нэгэн арга хэмжээ авахгүй юм болов
уу?
-Төгрөгийн ханш бол эдийн засгийн өнөөгийн байдал ямар байгааг харуулж
буй үзүүлэлт шүү дээ. Эдийн засаг сайжрах
юм бол Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалт, валют орж ирнэ. Тэгж л ханш тогтворжино.
Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ