Анн Алтман хэмээх жижигхэн Америк эмэгтэй сүүлийн долоон жилд Монголд таван удаа иржээ.
Тэрбээр биологийн ухааны доктор хүн. Түүний амьдардаг Хамден хот АНУ-ын Коннектикут
мужид оршдог. Анн Хамдены Хот төлөвлөлт, бүсчлэлийн комиссын даргаар ажилласан
туршлагатай. Хотын дүрэм бий болгох, хотыг төлөвлөхөд иргэдийг оролцуулах талаар
олон хүнтэй уулзаж, лекц уншиж, дарга нарын чихнээс боломжоороо “хонх уяж” явдаг
хүн. Миний мэдэхээр түүнийг НИТХ-ын дарга Т.Билэгт урьж, хотын дүрэм бий болгох талаар зөвлөгөө авч
байсан бол одоогийн хотын дарга Э.Бат-Үүл ч хүлээн авч, хотыг төлөвлөхөд иргэдийг
оролцуулах талаар ярилцсан байна лээ. Энэ эмэгтэй бас Монголд анхны Иргэний танхим
байгуулахад дүрэм дээр нь суулцсан хүн. Улаанбаатарыг сайхан болгох талаар санаа
тавьж явдаг түүнтэй газраасаа хөөгдөхдөө
тулаад байгаа Зайсангийн оршин суугчид ч уулзаж, зовлон тоочиж амжжээ. Анн тэдэнтэй
ярилцаад “Эхийг нь эцээж, тугалыг нь тураахгүй”
америк маягийн “гаргалгаа” хийсэн аж. Түүнийгээ бас шивнээд амжсан. Гадаад хүнээс
Зайсангийн нөхцөл байдлын талаар мэдээлэл авах сонин юм.
-Хуулиараа Зайсан тусгай хамгаалалттай газар. Тэнд том том байшингууд
баригдаж байгаа. Эдгээр байшингууд аялал жуулчлалыг дэмжих зориулалтаар зөвшөөрөл
авдаг. Уг нь бол тэнд байгаа барилга байшингууд ерөөсөө тэнд байх ёсгүй юм. Баячуудын
том байшинг хэн ч зайлуулж чадахгүй. Харин ядуу, энгийн иргэд эгзэгтэй нөхцөлд байна.
Тэд Зайсанд угаасаа л амьдарч байсан. Үргэлжлүүлээд амьдрахыг хүсч байгаа. Энэ байдлаас
яаж гарах вэ? Америкт нэг хэлц үг байдаг. “Өвөөжүүлэх” буюу өмнө нь байсан юмыг
хадгалаад, цааш авч явахыг хэлдэг. АНУ-д шинэ журам боловсруулахдаа өмнө нь байсан
юмыг устгадаггүй. Хууль, журам гарахаас өмнө
байсан хүмүүсийг хууль, журам гарлаа гээд хөөж болохгүй. Гэрүүд үлдэх ёстой. Тэднийг
нүүлгэх учиргүй. Мэдээж том барилгуудыг хэн ч нурааж чадахгүй. Тэд ч үлдэнэ. Баян
ч бай ядуу ч бай байгаа хүмүүс нь тэр чигээрээ үлдэхээс өөр аргагүй болоод байна.
Энгийн хүмүүс дүрэм журам ч уншихгүй яваа шүү дээ. 
Гэхдээ нэмж ямар ч байшин барилга барихгүй байх
учиртай. Газартайгаа үлдсэн хүмүүс хашааны газраа томсгох, тэлэх ёсгүй. Газраа
хэрэлдэж байж авч үлдээд, өндөр үнээр зарах магадлал бий. Тийм боломжийг хаах хэрэгтэй.
Магадгүй тэд тусгай хамгаалалттай газар нутагт амьдарч байгаагийнхаа төлөө хөрөнгө
орлоготойгоо зохицсон татвар төлж болно. Иймэрхүү шийдвэр гаргасан байхад тэнд байгаа
хүмүүсийн уур хилэн дарагдаж, бүгд сэтгэл хангалуун үлдэх боломжтой. Энэ бол америк
маягийн шийдэл. Гэр хорооллын иргэд “Хууль зөрчин оршин сууж байгаа иргэд” гэсэн
хаягтай яваад байгаа нь тэдэнд ашиггүй” байна
гэж Анн санаа зовж байсан.
Ингээд түүнээс үндсэн сэдвээрээ сонирхлоо.
дүрэм бий болгохоор Нийслэлийн засаг даргын тамгын газрынхан төсөл хэрэгжүүлж
байгаа гэж сонссон. Хотын дүрмийг дээд удирдлагаас хийх ёсгүй гэж та үздэг байх
аа. Хотын дүрмийг бий болгохын тулд эхлээд юу хийх ёстой вэ?
-Хотын захиргаанд байгаа хотын дүрмийн ажлын хэсгийнхэн адил төстэй
хотууд болон том хотуудын дүрэмтэй танилцах учиртай. Тухайлбал манай Хамден шиг
жижиг хотын дүрэмтэй ч танилцаад хэрэгтэй
санаагаа түүж аваад, Иргэний танхимдаа иргэдээ цуглуулаад, ийм санал дэвшүүлж байна гэж танилцуулах ёстой юм. Ашиг сонирхол нь хөндөгдөж
байгаа хотын бүх иргэдийг оролцуулах хэрэгтэй. Хүн бүр янз бүр. Өөр өөр ашиг сонирхолтой. Хурал зохион байгуулагчдын хувьд хүмүүс юуг дэмжиж,
эсэргүүцэж байгааг л цуглуулах үүрэгтэй.
Ажлын хэсгийнхэн хот төлөвлөгчдөөс авахуулаад улстөрчид, мэргэжлийн хүмүүстэй
ярилцах ёстой. Үүний дараа эхний нооргоо гаргана. Мэдээж хотын дүрмийн гол хэсэгт
техникийн чанартай үг хэллэг орсон ч энгийн хэллэгээр бичигдсэн, дунд сургуулийн
хүүхэд ч ойлгохоор байх хэрэгтэй. Дүрмийн анхны загварыг интернэтэд тавьж, хотын
бүх хүн танилцах боломжтой хэлбэрээр цацах учиртай. Сэтгүүлчид уг дүрмийн талаар
хэлэлцүүлэг өрнүүлэх маягаар бичих хэрэгтэй. Олон нийтийн хэлэлцүүлэг хэдэн долоо
хоног, хэдэн сараар ч үргэлжилж болно. Дараагийн бүлэг уулзалтаар эцсийн байдлаар
дүрмээ боловсруулах талаар хэлэлцэж эхэлнэ. Эцсийн байдлаар журмаа гаргаад дэмжиж байна, дэмжихгүй байна гэдэг дээр Улаанбаатар
хотын иргэн бүрийн саналыг авна. Өнөөдөр энэ хэлэлцүүлэг эхэллээ гэхэд хоёр жилийн
дараа ч дуусч болно. Хүн бүрийн эрх ашиг хөндөгдөх учраас хүн бүрийг оролцуулах
хэрэгтэй. Хүмүүсийн дэмжлэг авахгүй бол дахиад л үргэлжилнэ. Энэ бол ардчилал юм. Маш олон зуун хүнийг хамрах
боломжтой. Идэвхтэй хэсэг хүмүүсээс гадна энгийн хүмүүс ч оролцох боломжийг нээх
учиртай.
-Хотын
дүрэмгүй бол юу болох вэ. Дүрэмгүй амьдарна биз дээ?
-Өнөөдөр Улаанбаатар хот Засгийн газраас хамааралтай байна. Хэрэв өөрийн
дүрмээ батлаад, өөрийн статусаа бэхжүүлээд авбал хот өөрийн цуглуулсан мөнгөөр
өөрийгөө хөгжүүлээд явах боломжтой. Дүрмээ баталбал татвараа хураагаад, эдийн засгийн хувьд улсаас
хамааралгүй хөгжих юм. Хүн бүр адил тэгш хотын татвар төлбөл чинээлэг хүмүүст нөлөөлөхгүй, ядуу хэсэгт дарамт
болно. Харин үл хөдлөх хөрөнгийн татвар хураавал өндөр орлоготой хүмүүс илүү татвар
төлж, хот хөгжих боломжтой болно.
-Хотын
дүрэм тэгэхээр санхүүгийн асуудалд илүү хамааралтай
хэрэг үү?
-Үгүй ээ. Интернэтэд ороод Хамден хотын дүрмийг харуулъя. Хотын дүрэм
яаж гарсан гэхээр улсын хуульд хот болгон дүрэмтэй байхаар заасан байдаг. Манай хотын дүрэмд юу юу орсныг товчхон ярья.
Эхний хоёр бүлэг хотын танилцуулга. Гуравдугаар бүлэг хотын захиргаа, албан хаагчдыг
яаж томилох вэ гэдгийг маш олон жижиг хэсэгт хуваагаад, заагаад өгдөг.
-Хотын
дарга иргэдээсээ сонгогдох уу?
-Тийм. Дөрөвдүгээр бүлэгт Хотын эрх бүхий хүмүүс яаж шийдвэр гаргах
тухай зааж өгсөн. Тавдугаар бүлэг хотын дарга гэсэн гарчигтай. Хотын даргын сонгууль,
үүрэг, хотын дарга хэн хэнийг томилж болох вэ, тэдний эрх ямар байх вэ гэсэн таван
хэсэгтэй. Зургадугаар бүлэгт сонгуулиар эрх мэдэлд хүрсэн тэр хүмүүс юу хийхийг
заасан. Дараагийн бүлэгт хотын захиргааны хэлтэс тус бүрийн үүрэг, хариуцлага, яаж
албан тушаалд томилогдохыг зааж өгсөн.
-Хотын
дарга хэн нэгэн танил, хамаатан саднаа албан тушаалд томилж чадахгүй гэсэн үг үү?
-Үгүй ээ. Хотын дарга нэр дэвшүүлж, хотын зөвлөлийнхөн баталдаг.
Хотын дарга өөрөө баталж чадахгүй. Есдүгээр бүлэг боловсрол. Манай хотынхон боловсролд
хамгийн их ач холбогдол өгдөг. Аравдугаар хэсэг хотын төсөв. Төсвийн төслийг хотын дарга санаачилж, зөвлөлийнхөн нарийвчилж
шалгаад зөвшөөрөл өгнө. Тухайлбал өндөр настануудад үзүүлэх үйлчилгээ гэсэн хэсэгт
компьютерийн сургалтад хотын дарга 2500 доллар төсөвлөсөн байхад зөвлөлийнхөн
түүнийг нь 1500 доллар болгосон нь энд харагдаж байна. Хотын төсөв хотын зөвлөлийнхний
гол ажил. Хотын төсвийг батлахдаа иргэдээр
хэлэлцүүлдэг.
-Хотын
зөвлөл чинь мундаг эрхтэй юм аа. Хотын зөвлөлийг яаж сонгодог юм бэ?
-Иргэд хотын зөвлөлийг сонгодог. Би гурван удаа хотын зөвлөлийн гишүүнээр
сонгогдож байсан. 60 мянган хүн амтай манай
хот есөн дүүрэгт хуваагддаг. Дүүрэг тус бүрээс нэг зөвлөлийн гишүүн сонгогддог.
Зургаан зөвлөлийн гишүүний 4 нь олонхийн намаас гарсан, 2 нь цөөнхийн намаас сонгогддог.
Хотын дүрэмд арван жилд нэг удаа өөрчлөлт оруулахаар заасан. Манай хотын дүрэм саяхан
өөрчлөгдсөн. Маш олон удаа олон нийтийн хэлэлцүүлэг явагдсан. Нэгд нь би үг хэлсэн. Хотын дүрэмд өөрчлөлт оруулах
хурал төлөвлөлт бүсчлэлийн хорооны гишүүдийн үг хэлэх цагийг хязгаарлахаар заасан.
Туршлагатай хүмүүсийг маш сайн сонсох ёстой. Цагийг нь хязгаарлах ёсгүй гэж би
хэлээд, түүнийг маань хүлээж авсан. Хотын дүрмийг өөрчлөх ажлын хэсгийг хотын дарга нэр дэвшүүлээд, зөвлөлийнхөн баталдаг.
Дүрэм өөрчилж байгаа учраас мэргэжлийн хуульчдын тусламжийг авна. Дараа нь иргэд
энэ өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа эсэхээр санал өгсөн. Иргэдийн санал авч байхад хотын дарга ч санал
өгнө. Хотын дарга учраас энэ хүний санал илүү гэсэн юм байхгүй. Би өөрөө Хот төлөвлөлт,
бүсчлэлийн хорооны дарга байсан. Манай хуралд хотын дарга иргэн хүний хувьд санал
өгнө. Түүний санал бидний шийдвэрт нөлөө үзүүлэхгүй. Хотын зөвлөл төсвөө батлах
үүрэгтэй. Төсвөө бүрдүүлэхийн тулд татвар цуглуулна. Үл хөдлөх хөрөнгийн татвар
буюу том үнэтэй хаусанд амьдарч байгаа хүмүүс илүү татвар төлөх жижиг байшинд амьдарч
байгаа хүн бага татвар төлөх зарчим баримталдаг. Хотын захиргааны төсвийг нарийвчилж
зааж өгдөг. Энэ хэлэлцүүлэг дандаа олон нийтийн өмнө явж байдаг. Дараа жил хэдэн
төгрөгийн төсөв хэрэгтэйг зөвлөл тодорхойлдог. Хотын захиргааны нэг хэлтсийнхэн
“Манай цаасны мөнгө дууслаа. Гэтэл үзэг, харандааны мөнгө илүү гарч байна. Илүү
гарсан мөнгөө цаасанд зарцуулмаар байна гэвэл Хотын зөвлөлийн хурлаар зөвшөөрөл
өгдөг. Энэ хурал оршин суугчдын өмнө нээлттэй болдог. Жишээлбэл нарийвчилсан төсөв
дээр Улаанбаатар хотын төлөөлөгчдийг хүлээж авахад 500 доллар төсөвлөсөн гэвэл
“Юу ярьж байгаа юм, яагаад бидний татварын мөнгөөр хаа байсан хачин улсуудыг хүлээж
авдаг юм” гээд бөөн юм болно шүү дээ. Харин том хотуудад мэдээж өөр. Тэдэнд гадаадын
зочдыг хүлээж авах төсөв мэдээж бий. Татварын
мөнгийг юунд зарцуулж байгааг манай иргэд харж байдаг. Тийм учраас гадаадын төлөөлөгчдийг дайлж цайлах мөнгө бидэнд байхгүй.
Монголоос хоёр удаа хоттой танилцахаар төлөөлөгчид
ирсэн. Хотын дарга 30 минут хүлээж авсан, ширээн дээр нь ус ч байгаагүй. Манай хотын
дарга ямар машин унаж байгааг бүгд мэднэ. Үнэтэй машин унавал хүн болгон дургүйцнэ.
-“Шилэн
данс”-ны хууль батлуулахаар УИХ-д оруулсан ч батлалгүй зүгээр л буцаачихсан. Албан
тушаалтнууд төсвийг ил тод байлгах сонирхолгүй, тэдэнд хуучнаараа байх нь таатай
байгаа бол яах вэ?
-Ил тод байдлыг шаардсан хуулийг хэн нэг хүн батлахгүй байна гэдэг
бол тэр хүн өөрөө ил тод байдалд дургүй байна гэсэн үг. Энэ хуулийн эсрэг санал
өгсөн УИХ-ын гишүүдийг мэдэж байгаа юу?
-Хэн
ямар санал өгсөн нь тодорхой байгаа л даа.
-Эсрэг санал өгсөн гишүүдийн нэрсийг бариад Засгийн газрын ордны
гадна эсэргүүцэл зарлаач. Сэтгүүлчид эсрэг санал өгсөн гишүүдээс яагаад эсэргүүцсэн
юм бэ гэж асуух хэрэгтэй шүү дээ гэж тэр гайхлаа.
“Гэр хорооллыг төлөвлөхдөө иргэдийн санааг тусгах учиртай. Хамгийн
муу төлөвлөлттэй хэсэгт ч хүмүүст таалагддаг хэсэг байж л таарна. Хүмүүсийн дуртай
орчинг эвдэж болохгүй. Хүмүүсээс асуухын өмнө ард иргэдээ боловсруулах, мэдээллээр
хангах хэрэгтэй. Иргэний танхимын гол үүрэг иргэдээ сонсохоос гадна иргэддээ мэдээлэл
өгөх, боловсруулах юм. Нээлттэй засагтай байгаагүй оронд иргэдийг шийдвэр гаргахад
оролцуулах үйл явцад хугацаа шаардана” гэж Анн зөвлөж байна. “Саяхан би Завхан аймгийн
Улиастай хотод аялаад ирсэн. Хотын орлогч дарга нь уулан дээрээс хотоо харуулаад,
хотоо төлөвлөхдөө яах хэрэгтэйг асуусан. “Надаас битгий асуу. Өөрөөсөө асуу” гэж
би хариулсан. Би түүнээс Хамден хотын хөгжил ямар байхыг асууж болохгүйтэй л адил”
хэмээн ярив. Тэгснээ “Улаанбаатарыг яаж төлөвлөхийг би танаас асууя” гэлээ.
-Би ээж хүн. Миний хувьд Улаанбаатарт мод, зүлэг ногоон хэсэг их
хэрэгтэй санагддаг. Хүүхдээ салхилуулахад
ойрхон цэцэрлэгт хүрээлэн, тоглоомын талбай
байвал зүгээр гэхэд маань
-Бүх ээжүүд яг л ийм юм хүсч байгаа. Хотыг төлөвлөхийн тулд мэргэжлийн
байх хэрэггүй, ээж байхад л хангалттай. Хотыг төлөвлөнө гэдэг хотод амьдарч байгаа
хүмүүсийн асуудал. Худалдаа, үйлчилгээний хэсгүүд хотод мэдээж байна. Бизнесмэнүүд
яаж ийгээд аргаа олно. Хамгийн гол нь иргэд хот төлөвлөлтөд оролцох ёстой. Анх Улаанбаатарт
ирэхэд Зайсан толгой, Буддагийн том хөшөө сайхан харагддаг байсан. Тэр хавьд амьдарч
байгаа оршин суугчид хэрэв төлөвлөлтөд оролцсон бол шинээр байшин барилга баригдахгүй
байсан гэж Анн хэлсэн юм.