ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС ЯРУУ НАЙРАГЧ ЦООДОЛЫН ХУЛАНТАЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Нацагдоржийн шагналт яруу
найрагч Цоодолын Хулантай ярилцлаа.
-Соёлын
гавьяат зүтгэлтэн цол хүртсэнд тань баяр хүргэе. Юуны өмнө театрын ертөнц, тэр
тусмаа хамгийн нарийн төвөгтэй урлаг болох Хүүхэлдэйн театрыг удирдах болсон тэр
мөчөөс яриагаа эхэлье дээ. Та одоо энд байгаадаа сэтгэл хангалуун байдаг уу?
– Намайг театрт ирэхэд утга зохиолын хүн, мэргэжлийн бус хүн ирлээ
гэж сөргөж хүлээж авч байсан тал бий. Тэр ч байтугай “Мэргэжлийн урлаг мөхлийн ирмэг
дээр” гэж зарим нэг хэвлэл ярьж бичиж байсныг хүмүүс санаж байгаа байх аа. Хүүхэлдэйн
театр үнэхээр хүнд нөхцөлд байсан үе. Гэсэн ч дан төрөөс хараат байлгүй олон сая
төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг найз нөхдийнхөө дэмжлэгээр хамт олныхоо хүчээр хийсэн.
Японы Засгийн газрын дэмжлэгээр тайзныхаа гэрэл, дууны шинэ технологийг иж бүрэн
шинэчилсэн. Урын сангийн хувьд ч өсгөж өндийлгөж, шинэ шинэ жүжгүүд тавилаа. Өнөөдөр
манай тайзан дээр дэлхийн хүүхэлдэйн театруудад тоглогдож байгаа жүжгүүд тоглогдож
байна. Хүүхэд бол ямар ч баггүйгээр, өчүүхэн ч хуурмаггүйгээр сэтгэлээ шууд илэрхийлдэг
учраас манай театрын үзэгчид хамгийн шударга үзэгчид байдаг. Бид өнөөдөр нийгмийн
өв тэгш хүн, улс орны өв тэгш ирээдүйг төлөвшүүлье гэж байгаа бол суурь нь театр
урлаг, театрын соёл юм. Үүнд манай театр үүргээ биелүүлж сүүлийн хэдэн жил тасралтгүй
төсвийн орлогыг биелүүлээд зогсохгүй олон сая төгрөгөөр давуулан биелүүлж байгаагаас
харахад Монголын ирээдүйн үзэгчдэд театр ямар их эрэлт хэрэгцээтэй байгаа нь харагдаж
байгаа байх.
-Өнөөдөр
аль ч театрын уран сайхны зөвлөлд нэг ч зохиолч алга. Зохиолчдын болон утга зохиолын
байр суурь тэгтлээ бүдгэрчихсэн юм уу. Бөмбөгөр ногоон, Дуурийн театр гэхчилэн театруудын
үндэс суурийг нь тавьж, уран бүтээлийн бодлогыг чиглүүлж байсан зохиолчид Э.Оюун
гуайгаас эхлээд цөөнгүй?
-Утга зохиолын байр суурь харамсалтай нь бүдгэрсэн байж болзошгүй.
Юунаас болж тэр вэ. Утга зохиолын үнэлэмжийг түүнийг бичдэг хүмүүс өөрсдөө тогтоохыг
оролдсоноос. Сонгодог утга зохиолоо дорд үзсэнээс монгол л биш бол бусад нь яахав
гэж гадаадыг хэт даган дуурайж, өөрсдийгөө гээснээс энэ бүхэн болсон байж магадгүй
юм. Гэвч би шүүмжлэгч биш. Уг нь бол аль ч театрт утга зохиолын ажилтан байх ёстой.
Энэ нь зүгээр нэг шүлэг бичээд явдаг, ганц нэг хүүрнэл зохиол бичсэн, жүжиг бичсэн
хүн биш, харин нийгмийн сэтгэлгээг танин барьсан, ард түмэнд энэ үед ямар үг хэлэх
вэ гэдгээ ухаарч чаддаг тийм утга зохиолын ажилтан хараахан төлөвшөөгүй байна.
-Манайхан
биднийг орчуулах орчуулагчгүйгээс дэлхийд гарч чадахгүй байна гэцгээдэг. Энэ талаар
та юу хэлэх вэ?
-Дэлхийн сонгодогт Монголын утга зохиолыг орчуулахын тулд бид нар
хуучцуулаа уншдаг, дэргэдэх хүнээ хүлээн зөвшөөрдөг тэнхээтэй байх ёстой. Бие биенээ
эрхэмлэхээ больчихсон өнөөдрийн энэ нийгэмд хамгийн чухал нь монгол хүн монгол хүнээ
нээх ёстой. Эх хэлнээсээ гадаад хэл рүү орчуулах ажил үндсэндээ алга. Тэр бүү хэл
гадаадын уран зохиолын орчуулгыг оршуулга болгож байгааг ч бид нар харж байна.
Эх хэлтэй нь тулгаж үзээд энэ чинь болохгүй байна гэх боловсролтой ч тэр үнэнийг
хэлэх хүн цөөрөө юү? Шударга шүүмжийг шүүмжилсэн хүнийх нь эсрэг, атаа жөтөө болгож
хувиргаж хардаг учраас өнөөдөр үнэн бодит хэмжүүр, уншигчдын хяналт гэдэг юм энэ
утга зохиолд ч, орчуулгад ч алга. Утга зохиол бол үйлдвэрлэл биш. Талхыг хүн голохгүйгээр
өдөр тутам идэж болно л байх, өлссөн бол. Харин утга зохиолыг бол үгүй.
-Анна
Ахматовагийн орчуулга тань гарсан даруйдаа орос хэлтнүүдийн дунд төдийгүй уран
зохиолынхны хүрээнд нэлээн шуугиан тарьж байсан санагдана. Та өөрөө шүтдэг учраас
уу, яагаад зөвхөн Ахматоваг орчуулав?
-Би долдугаар ангидаа Ахматоваг
анх уншсан юм. Түүний “Цэнхэр үдэш” номыг орчуулахдаа шүлгүүдийг орос эх хэлтэй
нь зэрэгцүүлэн жишиж хэвлэсэн байгаа. Амьхандаа орчуулгыг ингэж хийдэг юм аа гэж
харуулахын тулд эхтэй нь хэвлэсэн гэх үү дээ. Ахматова бол миний шүтээн биш. Амьдрал
нь харин давтагдашгүй баатарлаг. Тэр зовлонг туулсан шиг туулахдаа Сталины өөдөөс
хүртэл үгээ хэлж чаддаг сэхээтэн байлаа. Мөн тэрбээр сонгодог уламжлалаа хадгалахыг
хүсч, орос эх хэлнийхээ яруу сонгодог хэл найруулгаас хэзээ ч татгалзаагүй юм. Цаашид
би жаахан тогтноод ирэхээрээ дэлхийн нэрт найрагчдаас орчуулах бодол бий. Одоохондоо амжихгүй л байна. Орчуулга гэдэг бол
өөрийнхөө амьдралаас холдож тэр хүнийхээ амьдрал руу шунан орж байж хийх ёстой
болдог. Тийм учраас би өнөөхөндөө хэн нэгний амьдралаар биш Хулангийнхаа амьдралаар
амьдрахыг хүссэн.
-Яруу
найрагчийн ертөнцийг үзэх үзэл сүүлийн үеийн яруу найрагт ихэд үгүйлэгдэх болж.
Үүнийг хэрхэн харж байгаа вэ?
-Би ертөнцийн төв гэж бодож өөрийгөө тунхаглах бол залуу яруу найрагч
болгонд байдаг. Харин энэ нь дэндээд ирвэл бэртэгчнээс ялгаа юу байна. Зөвхөн өөрийнхөө
сэрэл мэдрэлийг чагнаж, ухаандаа өвс ургах, шувуу жиргэхийг мэдэрдгээ бичдэг атлаа
хүний зовлон гунигаас хол, ертөнцийн аж амьдралаас хол өөрийгөө болоод уран бүтээлээ
тусгаарлах нь яруу найрагчийг үзэл санаагүй, тэмцэх юмгүй, хулчгар нэгэн болгодог.
Орчин үеийн Монголын яруу найргаас ийм хандлага алгуурхан салж холдож байгаа нь
сайшаалтай.
-Танд
дайсан ч, нөхөд ч олон. Дэндүү омголон, юм юманд байр сууриа чангахан илэрхийлдгээсээ
болоод яруу найрагчийнхаа хувьд өөрийгөө “алаад” байдаг юм шиг ээ?
-Тийм. Энэ үнэн. Би бол академик яруу найраг, сонгодог яруу найраг
бичнэ гээд торгон дээл өмсч, мэдрэмж сэтгэгдлээ бичээд явсангүй. Нэг л мэдэхэд он
жилүүд өнгөрсөн байна. Хүний ертөнцөөс, ахуйгаас ангижирсан шүлэг бичээд явж болно.
Тийм шүлгүүд ч надад зөндөө л байдаг. Гэхдээ энэ бол бүрэн дүүрэн Хулан биш. Францын
дуучин Эдит Пиафын уянгалсан цурхиралт, Назым Хикметийн мэргэн цэц, Нууц товчооны
эгэл үг хэллэг, тэр бүү хэл Мексикийн зураач Фрийда Калогийн шаналангаар түрхэж
будсан хөрөг шиг…миний дотоод ертөнц зөвхөн дотогшоо биш гадагшаа урсан гарахдаа
цаг үеийнхээ сайн сайхныг алдаршуулж, муу муухайг үзэн ядсан тэр бүхнээр дүүрсэн
байдаг. Хэн нэгэн намайг хуучин сонгодог уламжлалаар бичдэг хоцрогдсон найрагч
гэж ялладаг байг хамаагүй би монгол үг хэлээрээ бичиж туурвиж уйлж дуулж явахдаа
эх хэлээ хэзээ ч голж үзээгүй. Түүн шигээ амьдарч яваа цаг үе, адгийн улс төрөөс
ч үгээ, нүүрээ нуугаагүй. Сайн утга зохиолыг бүтээсэн ард түмэнд сайн төр байх ёстой.
-Хүмүүс
өөрийнхөө үнэнийг сонсох дургүй байдаг. Нийгэмд хэрэгтэй үед хүчтэйхэн мессеж өгчихөөр
энэ нь эргээд танд дарамт болдог тал бий юу?
-Одоо Хулан амаа хамхих нь олон олон болж. Өөртөө хааяа зэвүү хүрэх
л юм. Нийгэм нэг үеэ бодвол арай жаахан цэгцрээд, сайн муу нь хоёр талдаа ялгараад
ирлээ. Яруу найраг хэрвээ цаг үеийнхээ уриа дуудлага байж чаддаггүй юм гэхэд “Хаан
та нүцгэн байна” гэж орилж чадсан жаал хүү байх ёстой. Энэ үүргээсээ яруу найрагч
зугтаагаад хулчийгаад, хэрээ шиг ганцаархнаа дуугараад байвал тэнэг болж харагддаг.
Би олон жил тэнэг харагдсанаа мэдэж байна. Өнөөдөр ч тэнэг харагдаж байж мэдэх юм.
Бидний хүссэн ардчиллаас өнөөдөр бид юуг олж харж байна вэ. Хоёр том намын өрсөлдөөн
нь өшөө авалт, нийгэмд айдас тарьчихсан юм биш биз. “Хатгасан өргөсийг нь тасдаж
хаяхдаа хажуугийн нь өвсийг бүү зулгаа” гэж миний аав хэлмэгдүүллийн тухай нэгэн
шүлгэндээ бичсэн байдаг даа. Төрийн үнэт чанар бол төрийн эрдэмт түшмэлүүд байх
ёстой. Яваандаа чөлөөт гишүүнчлэлтэй намууд эс бөгөөс Ерөнхийлөгчийн засаглалтай
улс орон болбол яасан юм бэ гэдэг хандлага нийгэмд зонхилж байх шиг санагддаг боллоо.
-Их
зохиолч Д.Нацагдоржийн музейн асуудлыг заавал
зохиолдчын их хурал, удирдлагаа сонгох үеэр сөхөж тавих шаардлага хэр байсан бэ.
Зарим талаар хүмүүст сөрөг мэдрэмж төрүүлсэн байх аа?
-Нацагдоржийн музей ор тас алга болсныг би бусдын л адил тэр хурал
мурлаас нь хэзээ хойно л мэдсэн шүү дээ. Эрдэмжсэн, уран бүтээлийн чөлөөт өрсөлдөөнтэй,
цаг үеэ мэдэрдэг, дуугарч чаддаг гишүүдтэй МЗЭ-г босголцохыг л би хүссэн юм. Өөр
амбиц надад байгаагүй, би тэгж явдаг хүн бишийг бүгд мэднэ. Харин ганцхан юманд
сэтгэл өвдсөн. Очиж очиж ширээ сандал, тамга тэмдгийн төлөөнөө анд нөхөд гэж өдөр
шөнөгүй сүлбэлдэж, аатай магтаал, хайрын үгсээр нэгнээ булж явснаа гэнэтхэн хэлсэн
ярьснаасаа огт ондоогоор хурлын найруулгаа дэглэж, Хуланг ганцаардуулахыг хичээсэнд
л би жаахан дургүй хүрсэн. Одоо бол тоох ч юм алга. Тэд маань гэхдээ ичиж байгаа
гэдэгт эргэлзэхгүй байна, эрхэтгүй яруу найрагчид шүү дээ. Анд нөхдийн олноор шүлгийг
бичдэггүй, харин ганцаардлаар шүлэг бичигддэг хуультай юм болов уу. Тэгэхээр би
олон жилийн ганцаардлаа үргэлжлүүлэх л болох нь дээ(инээв).
-Та
олон жил ганцаардлаа гэж сая хэллээ. Яагаад вэ?
-Моцарт Сальеригийн зарчим гэж байдаг юм. Энэ бол нэг салбарт байгаа
хоёр хүчтэй хүний мөнхийн өрсөлдөөн. Ийм юм харамсалтай нь манай Монголын нийгэмд,
салбар салбарт хэтэрхий их атаа жөтөө дагуулсаар амь бөхтэй байна. Хоёр Мөнх, тэдний
үр хүүхдүүд, хоёр нам тэдний даган баясагчид гэх мэт олон доо олон. Гэхдээ Моцарт
агуу их зохиолчоороо, Сальери гүйцэтгэгчээрээ л үлдсэн шүү дээ. Нэртэй хүнээ хорлож,
авьяасгүй нэг нь амьдрал залгадаг мөнхийн хууль байнаа байна. Нөгөөтэйгүүр, хээгүй
гүндүүгүй царайлсан хэрнээ даанчиг торгон мэдрэмжтэй энэ уншигч ард түмэн хэнийг
хайрлахаа, ганцаардуулахгүй байхаа олоод харчихдаг нь аз завшаан. Би болоод миний
лугаа адил олон найрагч нөхөд минь тэр ганцаардлын тойргоос гэтлэх болтугай.
-“Хулангийн
үдэш”-ээ та тавдугаар сарын эхээр хийнэ гэж байсан. Сценари өмнөхөөс өөрчлөгдөх
үү?
-Энэ удаа би өргөн олон уншигчдадаа баярлалаа гэж “Хулангийн үдэш”-ээ
хийнэ. Мэдээж Хулан бол байгаагаараа байна. Тэр үдэш яг ямар байхаа хэлж мэдэхгүй
байна. “Хулангийн үдэш”-ийг анх санаачлахдаа би алдарших гэж огт хийгээгүй. Тэртэй
тэргүй би алдартай хүн. Миний алдаа оноо, инээд нулимс бүхэн ил, гэм нь гадагшилсан
хүн гэх үү дээ. (инээв.) Тийм болохоор “Хулангийн үдэш”-ийг зорин ирсэн тэр хүмүүс
надаар дамжуулж нийгэмд үгээ хэлдэг тэр мөн чанарыг би алдахгүйг хичээж байна. Хамгийн
анхны Хулангийн үдэшт тэр үед улсад бүртгэлтэй улс төрийн 16 намын лидерүүд, төлөөллүүд
ирж байсныг эргэн санахад маш сайхан байна. Яруу найраг бол их ухаарал, их эвлэрэл
юм гэдгийг “Хулангийн үдэш”-ээс хүмүүс мэдрээсэй гэж би хүсч байна.
-Та
хэвлэл мэдээлэлд ч ажиллаж байв. Нийгэм улс төр, уран зохиол, театр урлаг гээд маш
өргөн хүрээнд амьдарч, мартсаныг сануулж хэлсэн үг тань үг болж сонсдож, үнэндээ
их баялаг өргөн дэлгэр амьдарч байх юм. Өөрөө энэ бүхнээ хэрхэн үнэлдэг вэ?
-Энэ бүхнийг минь дагаж өнөөдөр надад Соёлын гавьяат зүтгэлтэн гэх
өргөн энтэй цол ирсэн болов уу. Соёл гэдэг бол зөвхөн утга зохиол биш. Зарим хүмүүс
Хулан харин ч оройтож авлаа гэж байна. Юм аяндаа болдог. Зовж олсон юм бүхэн үнэтэй.
Намайг шагнал авахад баярлаж байгаа олон хүмүүсийг харах үнэхээр сайхан байна. Монголын
нэрт эстрадын дуучин “Харанга”-ын Лхагва ах, Монголын нэрт түүхч Лхагва гуай, Цэцэрлэг
эгч, Төмөрхуяг ах…нэг сарын өмнө Лхагва гуай ярилцлагадаа “Надад одон тэмдэг өгөөч
гэж би төрөөс гуйж бичиг цаас бариад явахгүй” гэж хэлж байсан бол өнөөдөр чухам
тэгэхгүйгээр төр нь өгөх ёстой зүйлээ өглөө. Тэгэхээр эндээс харахад ч гэсэн авах
л ёстой улс авсан байна, энд би ч хавчуулагдсандаа баяртай байна.
Н.ПАГМА